Danuta Bogdan
W kręgu autonomii uniwesyteckiej:
troski i radości profesorów
Uniwersytetu Królewieckiego w
XVI-XVII wieku
Echa Przeszłości 9, 37-60
2008
Danuta Bogdan
O środek B adań Naukowych
im. Wojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie
W KRĘGU AUTONOM II UNIW ERSYTECKIEJ.
TROSKI I RADOŚCI PROFESORÓW
U N IW ER SY TETU KRÓLEWIECKIEGO
W X V I-X V II W IEKU
P o d s ta w o w e p rz y w ile je z ało żo n eg o w 1 5 4 4 r. p rz e z k s ię c ia A lb r e c h ta H o h e n z o lle r n a p ro te s ta n c k ie g o u n iw e r s y te tu w K ró le w c u z a g w a r a n to w a n e z o s ta ły w d o k u m e n c ie w y d a n y m 18 k w ie tn ia 1557 r .1 P o tw ie rd z e n ie m f u n d a cji k ró le w ie c k ie j n a a r e n ie m ię d z y n a ro d o w e j b y ł p rz y w ile j w y s ta w io n y p rz e z p o lsk ie g o k r ó la Z y g m u n ta A u g u s ta w W iln ie 28 m a r c a 1560 r., k tó r y n a d a w a ł te j u c z e ln i p r a w a i w o ln o ści, ja k im i c ie s z y ła się A k a d e m ia K r a k o w s k a 2. D la w ła d c ó w P r u s K sią ż ę c y c h , a p o te m K ró le s tw a P r u s k ró le w ie c k a A lb e r ty n a s ta n o w iła c e n n y k le jn o t, o k tó r y d b a li p rz e z w ie k i z n ie z w y k łą tr o s k ą . P r z y p o m n ie ć p r z y ty m tr z e b a , że u n iw e r s y te t w K ró le w c u b y ł d r u g ą po A k a d e m ii K ra k o w s k ie j (1 3 6 4 ) w y ż s z ą u c z e ln ią R zec z p o sp o lite j i d r u g im po M a r b u r g u (1527) p r o te s ta n c k im u n iw e r s y te te m w E u ro p ie . B ył te ż z je d n e j s tr o n y i n s ty tu c ją p o d le g łą k s ię c iu , z d ru g ie j z a ś cie sz y ł się s w o is tą a u to n o m ią . P ro f e so ro w ie i p o z o s ta li c z ło n k o w ie u n iw e r s y te tu , tzw . „cives a c a d e m ic i”, tw o rz y li b o w ie m o p a r t ą n a h ie ra rc h ic z n e j s t r u k t u r z e o s o b n ą k o rp o ra c ję , n a k tó re j czele s ta ł a k t u a l n y r e k t o r 3. P o im m a tr y k u la c ji i w p is a n iu do m e tr y k i u n iw e r s y te c k ie j k a ż d y n ie z a le ż n ie od p o c h o d z e n ia s ta n o w e g o , u z y s k iw a ł p r a w a „ B ü rg e r d e r U n iv e r s i t ä t ”.
1 D. H. Arnoldt, Ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universität, Königsberg 1746, Th. 1, Beylagen Nr 23: Privilegium der Königsbergischen Uni versität, 18 IV 1557, ss. 63-69.
2 Ibidem, Beylage Nr 10, Königliche Polnische Confirmation der Königsbergischen Uni versität, 28 III 1560, ss. 33-38.
I. Z w iązk i r o d z in n e k a d r y n a u k o w e j o ra z r y w a liz a c ja i k o n flik ty
Z g o d n ie z p ie rw s z y m i s t a t u t a m i (1 5 4 6 ) p o d s ta w o w y s k ła d osobow y u c z e l n i k ró le w ie c k ie j m ia ło s ta n o w ić po d w ó ch p ro fe so ró w „ o r d in a r ii” n a tr z e c h w y ż sz y c h w y d z ia ła c h (te o lo g ia , p ra w o , m e d y c y n a ) o ra z o ś m iu p ro fe so ró w n a W y d ziale F ilo z o fic z n y m 4. J e d n a k p o c z ą tk o w a o b s a d a p ro fe s o r s k a n ie b y ła t a k lic z n a , g d y ż n a k a ż d y m z tr z e c h w y ż sz y c h w y d z ia łó w p ra c o w a ł je d e n p ro fe so r: S ta n is la u s R a p a g e lla n u s (1 4 8 5 -1 5 4 5 ) - te o lo g ia , C h r is to p h J o n a s (ok. 1 5 1 0 -1 5 8 2 ) - p ra w o i J o h a n n e s B r e tts c h n e id e r /P la c o to m u s (1 5 1 4 -1 5 7 7 ) - m e d y c y n a . U z n a n o je d n a k , że n a p o c z ą te k s k ła d t e n j e s t w y s ta rc z a ją c y i b a r d z ie j o b a w ia n o się o z a p e w n ie n ie u c z e ln i o d p o w ie d n ie j liczb y s łu c h a c z y n iż p ro feso ró w . J a k s k o n s ta to w a ł r e k to r k ró le w ie c k ie g o p a r t y k u l a r z a W il h e lm G n a p h e u s ( 1 4 9 3 -1 5 6 8 ) w liśc ie a d re s o w a n y m 14 s ie r p n ia 15 4 4 r o k u do J a n a Ł a s k ie g o (1 4 9 9 -1 5 6 0 ), „ a c c e s s u n tu r m u lti p ro fe s o re s , s e d d e s i d e r a n t u r a u d ito r e s ”5. Z p o c z ą tk ie m X V II w ie k u , k ie d y do sp o k o jn e g o K ró le w c a lic z n ie p rz y b y w a li s tu d e n c i z o g a r n ię ty c h w o jn ą te r e n ó w R zeszy, s k ła d k a d r y d y d a k ty c z n e j p o w ię k sz y ł się o tzw . p ro fe so ró w „ e x tr a o r d in a r ii”. P o d k o n ie c X V II w ie k u n a k ró le w ie c k ie j A lb e r ty n ie p ra c o w a ło ju ż 14 p ro fe so ró w z w y c z a jn y c h i 6 n a d z w y c z a jn y c h .
P ie r w s i p ro fe so ro w ie p r z y b y w a li do K ró le w c a z p r o te s ta n c k ic h u n iw e r s y te tó w R zeszy, g łó w n ie z W itte n b e r g i. P o w o li je d n a k w k o r p u s ie p ro fe s o rs k im p rz y b y w a ło osób, k tó r e ro z p o c z y n a ły s t u d i a n a k ra jo w y m u n iw e r s y te c ie i k o n ty n u o w a ły j e z a g r a n ic ą , w ie ń c z ą c w o jaże u z y s k a n ie m s to p n i n a u k o w ych. K a r ie r a p r o f e s o r s k a r o z w ija ła się szy b k o , je ś li s u k c e s y n a u k o w e szły w p a r z e z p o w o d z e n ie m w ż y c iu o s o b is ty m , a n a jle p s z y m ś r o d k ie m do w z m o c n ie n ia pozycji sp o łe c z n e j by ło m a łż e ń s tw o . M a ria ż p ie rw sz e g o r e k to r a A lb e rty n y G e o rg a S a b in u s a ( 1 5 0 8 -1 5 6 0 ) z A n n ą , c ó r k ą sły n n e g o M e la n c h to - n a , k t ó r a p r z y je c h a ła do K ró le w c a z d w ó jk ą z ic h tr ó jk i d zieci, n ie było je d n a k szc zęśliw e . M e la n c h to n g o to w y b y ł z a b r a ć c ó rk ę z p o w ro te m - co b y ło b y n a ó w c z e s n e c z a s y w ie lk im s k a n d a l e m 6. A n n a z m a r ł a w k r ó tc e w w ie k u 2 4 la t, p r z y p o ro d z ie sz ó ste g o d z ie c k a i p o c h o w a n a z o s ta ła w k a t e d rz e k n ip a w s k ie j. L a te m 1550 r o k u z a w a r ł S a b in u s w K ró le w c u d r u g ie m a ł ż e ń s tw o t a k ż e z A n n ą , c ó r k ą r a jc y k n ip a w s k ie g o C h r is to p h a C r o m e r a 7. Z k o le i A n d r e a s A u r if a b e r (G o ld sc h m ie d ) ( 1 5 1 4 -1 5 5 9 ), p ro fe s o r m ed y cy n y ,
4
D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylagen Nr 46, Constitutiones Academiae Regiomontanae de Anno 1546, ss. 126-128.5
Urkundenbuch zu r Reformationsgeschichte des H erzogthum s Preussen, hrsg. v. P. Tschackert, Bd. 3, Leipzig 1890., Nr 1632a: Sytuacji zaradzono wpisując jako pierwszych studentów 184 uczniów królewieckiego partykularza, a po przybyciu pierwszego rektora Sabi nusa - kolejnych 130 osób (Marburg zaczynał ze 106 studentami).6
H. Scheible, Georg Sabinus (1508-1560). Ein Poet als Gründungsrektor, w: Die Albertus Universität zu Königsberg und ihre Professoren. Aus Anlass der Gründung der Albertus - Universität vor 450 Jahren, hrsg. v. D. Rauschning i D. v. Neree, Berlin 1995. Jahrbuch der Albertus Universität zu Knigsberg/Pr, 1994, Bd. XXIX, s. 17.p o ś lu b ił n a jp ie r w c ó rk ę w itte n b e r s k ie g o d r u k a r z a H a n s a L u ffta , a po jej ś m ie rc i w 1549 r o k u z o s ta ł z ię c ie m sły n n e g o te o lo g a A n d r e a s a O s ia n d r a (1 4 9 8 -1 5 5 2 ), od 1549 r o k u p ro fe s o ra teo lo g ii w K ró lew cu 8. P ro fe so ro w ie często p o ś lu b ia li c ó rk i sw o ich kolegów u n iw e rs y te c k ic h , m im o to z w ią z k i m a łż e ń s k ie z a w ie ra n e w o b rę b ie w ła sn e j g ru p y zaw odow ej n ie b y ły w K ró lew cu t a k cz ę ste j a k n p . w B azy lei, g dzie w 1666 r o k u w szy scy p ro feso ro w ie b y li ze s o b ą sp o
k re w n ie n i9. N a p rz y k ła d p ro fe so r e ty k i i h is to r ii n a k ró lew ieck iej A lb e rty n ie A n d r e a s I r is (1 5 4 0 -1 6 0 0 )10 b y ł te ś c ie m te o lo g a G e o rg a M y liu s a (1 5 6 7 -1 6 2 6 ) i d ia k o n a s ta ro m ie js k ie g o V a le n tin a T h ilo s ta rs z e g o (1 5 7 9 -1 6 2 0 )11. P ro fe s o r m a te m a ty k i, a p o te m h is to r ii S ig is m u n d W e ie r ( 1 5 7 9 -1 6 6 1 )12 b y ł z ię c ie m p ro f e s o ra te o lo g ii P a u l a W e is s a ( 1 5 4 3 -1 6 1 2 )13, z a ś p ro fe s o r g r e k i w l a ta c h 1 6 4 7 -1 6 5 1 J a c o b B o liu s - z ię c ie m p ro fe s o ra te o lo g ii L e v in a P o u c h e n iu s a (1 5 9 4 -1 6 4 8 ) 14 i te ś c ie m p r a w n ik a C h r is tia n a S e th a (zm . 1 6 9 9 )15. N a jm ło d s z a c ó r k a p r o f e s o r a te o lo g ii J o h a n n e s a B e h m a ( 1 5 7 8 - 1 6 4 8 ) - M a r ia - w y s z ła w 1647 r. z a m ą ż z a p ro fe so ra teologii J o h a n n a L a te r m a n n a (1 6 2 0 -1 6 6 2 )16. C ó rk a p ro fe s o ra te o lo g ii M e lc h io ra Z e id le ra (1 6 3 0 -1 6 8 6 ) p o ś lu b iła w 1679 r. p ro f e s o ra n a d z w y c z a jn e g o m ed y cy n y , a p o te m h is to r ii - P h ilip p a J a k o b a H a r tm a n n a (1 6 4 8 -1 7 0 7 )17. C ó rk a p ro fe so ra logiki M ic h a e la E ifle ra (1 6 0 1 -1 6 5 7 ) - G e r t r u d a ( 1 6 3 7 -1 7 0 5 ), u z n a w a n a z a p ie r w s z ą p r u s k ą p o e tk ę , w w ie k u 14 l a t p o ś lu b iła p ro f e s o ra m e d y c y n y P e t e r a M ö lle ra (1 6 2 8 -1 6 8 0 ). Ic h m a łż e ń stw o tr w a ło ć w ie rć w ie k u i d o c h o w a ło się d z ie s ię c io rg a d z ie c i18. P ro fe s o r filo zo fii p r a k ty c z n e j S ig is m u n d P ic h le r ( 1 6 0 3 - 1 6 6 8 ) 19 b y ł z ię c ie m n a jp ie r w p r o f e s o r a m e d y c y n y D a n ie la H a lb a c h a v o n d e r P f o r te (1 5 8 1 - 1 6 3 5 ) 20, a p o te m k u p c a k n ip a w s k ie g o J o h a n n a G re iffa 21. S y n J o h a n n e s a B e h m a , M ic h a e l ( 1 6 1 2 - 1 6 5 0 ) w p ie r w s z y m m a łż e ń s tw ie p o ś lu b ił c ó r k ę p r a w n i k a A n n ę
8
G. Seebass, Andreas Osiander D. Ä. und der Osiandrische Streit. Ein Stück Preussi- scher Landes — und Reformatorischer TheologieGeschichte, w: Die Albertus - Universität zu Königsberg und ihre Professoren..., s. 41.9
T. Kaufmann, Königsberger Theologieprofessoren im 17, Jahrhundert, w: Die Albertus - Universität zu Königsberg und ihre Professoren..., s. 62, przypis 50.10
Altpreussische Biographie (dalej: Altpr. Biogr.), 1940, Bd. 1, hrsg. v. Ch. Krollmann, s. 311.11
Ibidem, 1967, Bd. 2, hrsg. v. Ch. Krollmann, K. Forstreuter, F. Gause, s. 730.12
Ibidem, s. 783.13
Ibidem, s. 787.14
Ibidem, ss. 516-517.15
Ibidem, s. 667; B. Jähnig, Die Königsberger Universitätsprofessoren im 17 Jahrhundert - Eine sozial — und bildungsgeschichtliche Betrachtung, w: Kulturgeschichte Ostpreussens in der Frühen Neuzeit, hrsg. v. K. Garber, M. Komorowski, A. E. Walter, Tübingen 2001, ss. 348-351.16
T. Kaufmann, op. cit., s. 62, przypis 50.17
Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Archiwum Berlin-Dahlem), XX Haupt Abteilung (dalej: HA), Ostpreussische Folianten (dalej: Ostpr. Fol.) 13.591, k. 111v.18
Altpr. Biogr., Bd. 1, s. 444.19
Ibidem, ss. 500-501.20
Ibidem, s. 247.P o h l22 - w t e n s p o s ó b z o s ta ł s z w a g r e m p r o f e s o r a p o e z ji S im o n a D a c h a (1 6 0 5 -1 6 5 9 ), k tó r y b y ł m ę ż e m R e g in y P o h l, c ó rk i r a d c y s ą d u d w o rsk ie g o 23. P ro f e s o r w y m o w y V a le n tin T h ilo m ło d sz y (1 6 0 7 -1 6 6 2 ) p o ś lu b ił w 1643 r o k u có rk ę k u p c a k n ip a w s k ie g o - K a th a r in ę R e m se , a po je j ś m ie rc i K a th a r in ę M ic h e l24. P r o f e s o r te o lo g ii C h r i s t i a n D r e ie r (1 6 1 0 -1 6 8 8 ) ż e n ił się d w u k r o t n ie , p ie rw s z y r a z z K a t h a r i n ą H a rd e r, c ó rk ą k u p c a , a n a s tę p n ie z c ó rk ą u r z ę d n ik a k siążę ceg o , w d o w ą po p ro fe so rz e M ic h a e lu B e h m ie - S o p h ią L e p n e r25.
Ś c isłe z w ią z k i ro d z in n e z a p e w n ia ły z k o le i in s ty tu c jo m a k a d e m ic k im ro ta c ję s ta n o w is k p ro f e s o rs k ic h w o b rę b ie ro d z in . Z ja w isk o to o b s e rw u je m y ta k ż e w K ró le w c u : p ro fe so ro w ie te o lo g ii J o h a n n e s B e h m (1 5 7 8 -1 6 4 8 ) - M i c h a e l B e h m (1 6 1 2 -1 6 5 0 ) - J o h a n n e s B e h m s y n M ic h a e la 26; C h r i s t i a n D r e ie r s ta r s z y ( 1 6 1 0 -1 6 5 8 ) - C h r i s t i a n D r e ie r m ło d sz y ( 1 6 5 9 -1 6 9 2 )27; A n d r e a s Po- u c h e n iu s (1 5 5 2 -1 6 1 3 ) - L e v in P o u c h e n iu s ( 1 5 9 4 - 1 6 4 8 )28; b ra c ia : p ro fe s o r m e d y c y n y B e r n h a r d v o n D e r s c h a u ( 1 5 9 1 -1 6 3 9 ) i p ro fe s o r p r a w a R e in h o ld v o n D e r s c h a u ( 1 6 0 0 -1 6 3 9 ) - je g o s y n F r ie d r ic h v o n D e r s c h a u o b ją ł po ojcu w 1670 r o k u p ro fe s u rę p r a w a 29; p ro fe so ro w ie m e d y c y n y : S e v e rin G öbel s t a r szy (1 5 3 9 -1 6 1 2 ) - S e v e rin G öbel m ło d sz y ( 1 5 6 9 -1 6 2 7 )30; G e o rg L o th u s s t a r szy (1 5 7 9 -1 6 3 5 ) - G e o rg L o th u s m ło d sz y ( 1 6 2 3 -1 6 8 4 )31; D a n ie l B e c k h e r s ta r s z y (1 5 9 4 -1 6 5 3 ) - D a n ie l B e c k h e r m ło d sz y ( 1 6 2 7 -1 6 7 0 )32 - D a n ie l C h r i s to p h B e c k h e r; P h ilip J a c o b H a r t m a n n (1 6 4 8 -1 7 0 7 ) - M e lc h io r P h ilip p H a r t m a n n (1 6 8 4 -1 6 7 5 )33.
P o m im o ty c h b lis k ic h p o w ią z a ń r o d z in n y c h m ię d z y p ro fe s o ra m i kłopoty, w ja k ic h z n a la z ła się A lb e r ty n a w p ie rw s z y c h l a t a c h sw ej d z ia ła ln o ś c i, w y n i k a ły p rz e d e w s z y s tk im z a tm o s fe ry z a z d ro ś c i i ry w a liz a c ji o ra z k o n flik tó w p o d s y c a n y c h c ią g le o b e c n y m i w K ró le w c u s p o r a m i k o n fe sy jn y m i. W e w n ą trz k a d r y n a u k o w e j tw o rz y ły się z w a lc z a ją c e się n a w z a je m fra k c je , co w p ły w a ło n ie k o r z y s tn ie n a p o zio m n a u c z a n ia i fre k w e n c ję stu d e n tó w .
J u ż w k ró tc e po i n a u g u r a c ji d z ia ła ln o ś c i u n iw e r s y te tu ro z g o rz a ł s p ó r w ś ró d k o le g iu m p ro fe so rsk ie g o . Z a z d ro sz c zo n o p ie rw s z e m u r e k to ro w i A lb er- ty n y S a b in u s o w i (V III 1 5 4 4 - IX 1547) z a u f a n ia k s ię c ia , w y so k ie j p e n s ji o ra z s a m o d z ie ln e g o s ta n o w is k a , n a p o c z ą tk u b o w ie m z a m ia s t o k re so w e g o w y b o ru
22 T. Kaufmann, op. cit., s. 72, przypis 105.
23 F. Gause, Die Geschichte der Stadt Königsberg in Preussen, Köln-Graz 1965, Bd. 1, s. 468; G. C. Pisanski, Entwurf einer preussischen Literärgeschichte, hrsg. v. R. Philippi, Königsberg 1886, s. 420, przypis 2. 24 Altpr. Biogr.., Bd. 2, s. 730. 25 Ibidem, Bd. 1, s. 151. 26 Ibidem, s. 40. 27 Ibidem, s. 151. 28 Ibidem, Bd. 2, ss. 516-517. 29 Ibidem, Bd. 1, ss. 128-129. 30 Ibidem, s. 218. 31 Ibidem, ss. 408-409. 32 Ibidem, s. 38.
z a ż ą d a ł o n trw a łe g o r e k t o r a t u „ re c to r p e r p e t u u s ”34. Z łość A lb r e c h ta n a s k łó co n e ze s o b ą g ro n o p ro fe s o rs k ie m u s ia ła b y ć w ie lk a , sk o ro g ro z ił im k a r c e re m , a n a w e t k a r a m i c ie le s n y m i35. D o sp o ró w p e r s o n a ln y c h ju ż w k ró tc e d o łą c z y ły s p o ry re lig ijn e , n a jp ie r w z a s p r a w ą o s ia d ły c h w P r u s a c h w 1527 r. p rz y b y sz ó w z N id e rla n d ó w i c o ra z s iln ie js z y c h w p ły w ó w w K ró le w c u w y z n a n ia re fo rm o w a n e g o , n a s tę p n ie z p o w o d u tzw . „ sp o ru o s ia n d ry js k ie g o ”, w t r a k cie k tó re g o z K ró le w c a w y je c h a ła w ię k sz o ść k a d r y d y d a k ty c z n e j36. W X V II w. ro z p o c z ę ły się k o le jn e s p o ry k o n fe s y jn e m ię d z y z w o le n n ik a m i o rto d o k s ji lu - te r a ń s k ie j a s k ła n ia ją c y m i się k u w y z n a n iu r e fo rm o w a n e m u „ k ry p to k a lw i- n a m i”.
II. W oln ości a k a d e m ik ó w - p r z y w ile j z 18 IV 1557 r o k u 37
W sz e lk ie sw o b o d y i w o ln o śc i cz ło n k ó w w s p ó ln o ty a k a d e m ic k ie j w y p ły w a ły z n a d a n e g o A k a d e m ii K ró le w ie c k ie j w 1557 r o k u p rz e z k s ię c ia A lb r e c h ta p rz y w ile ju , w k tó r y m p o s ta n a w ia n o , że d o m y w m ia s ta c h i n a p r z e d m ie ś c ia c h K s ię s tw a , z a m ie s z k a łe p rz e z p ro fe so ró w i p o z o s ta ły c h czło n k ó w w s p ó l n o ty a k a d e m ic k ie j, n ie b ę d ą p o d le g a ły ju r y s d y k c ji m ie js k ie j3 8 . W o jco w sk im d o m u d zie ci m ia ły się cie sz y ć p rz y w ile ja m i sw y c h ro d zicó w i p o d le g a ć w y łą c z n ie z w ie rz c h n o ś c i r e k to r a . P ro fe s o ro w ie i p o z o s ta li „cives a c a d e m ic i” z w o ln ie n i b y li z w s z e lk ic h c ię ż a ró w p o d a tk o w y c h n a k ła d a n y c h n a o b y w a te li p rz e z m ia s to , j a k a k c y z a czy szos, a ta k ż e od p e łn ie n ia s tr a ż y m ie jsk ic h . W w y p a d k u ś m ie rc i p ro fe s o ra o b o w ią z e k d a lsz e j o p ie k i n a d s ie r o ta m i i ich k s z ta łc e n ia sp o c z y w a ł n a r a d a c h m ie js k ic h K ró le w c a o ra z w ła d z a c h u n iw e r s y te c k ic h 39.
W szy scy p ro fe so ro w ie i cz ło n k o w ie w s p ó ln o ty a k a d e m ic k ie j o trz y m a li p rz y w ile j p ie r w o k u p u n a p u b lic z n y m r y n k u b y d ła i in n y c h p ro d u k tó w n a w ła s n e p o trzeb y . D la te g o k s ią ż ę n a k a z y w a ł p o d d a n y m tr u d n ią c y m się h a n d le m i k u p ie c tw e m , b y n ie c z y n ili p ro fe so ro m w ty m w o ln y m z a k u p ie ż a d n y c h p rz e s z k ó d , a z a n ie p r z e s tr z e g a n ie te g o p u n k t u z a g ro z ił k a r ą 100 g u ld e n ó w n a rzecz k sią ż ę c e j k a m e r y re n to w e j, s k a r b c a u n iw e rs y te c k ie g o i k a s y m ie jsk ie j.
K s ią ż ę n a d a ł te ż p ro fe so ro m i c z ło n k o m A k a d e m ii p ra w o p o ło w u ry b w c a łe j P re g o le n a p o tr z e b y w ła s n e g o s to łu . P ro fe s o ro w ie u n i w e r s y t e t u i z a r z ą d z a ją c y s to łó w k ą a k a d e m ic k ą e k o n o m m ie li te ż p ra w o d a rm o w e g o p r z e m ia łu w k ró le w ie c k ic h m ły n a c h 40.
34 G. v. Selle, Geschichte der Albertus-Universitat zu Königsberg in Preussen, Würzburg 1956, s. 17.
35 Ibidem, s. 18.
36 H. Scheible, op. cit., s. 27.
37 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylagen Nr 24. Przywilej ten ogłoszono w Księstwie dokumentem z 4 XII 1558.
38 Patrz: przypis 1.
39 D. H. Arnoldt, op. cit., s. 64. 40 Ibidem, ss. 64-65.
P ro fe s o ro m w olno by ło u trz y m y w a ć w sw y c h d o m o s tw a c h rz e m ie ś ln ik ó w : k o w a la , sz e w c a , k u ś n ie r z a , s to la r z a 41.
W r a z ie w o jn y b ą d ź z a r a z y p ro fe so ro w ie m o g li u d a ć się do in n e j m ie jsc o w ości i p o z o sta ć ta m a ż do z a ż e g n a n ia n ie b e z p ie c z e ń s tw a b e z sz k o d y d la ic h p e n s ji u n iw e r s y te c k ic h . G d y b y je d n a k u c z e ln ia z o s ta ła czaso w o p r z e n ie s io n a w in n e m ie jsc e , k a d r a p ro fe s o r s k a p o w in n a u d a ć się do te j m iejsco w o ści.
W s y tu a c ji g d y p ro fe s o r z p o w o d u w ie k u lu b c h o ro b y n ie m ó g ł ju ż d łu żej w y k ła d a ć , to p rz e z ro k o trz y m y w a ł c a łe pobory, je ś li je d n a k w c ią g u te g o r o k u je g o z d ro w ie n ie u le g ło p o p ra w ie , to p e n s ję z m n ie js z a n o do połow y d o ty c h c z a so w e g o w y n a g ro d z e n ia . P ro fe so ro m , je ś li n ie p a n o w a ła w K ró le w c u z a r a z a , z a z g o d ą r e k to r a i s e n a tu , p rz y s łu g iw a ł te ż sz c z e g ó ln y p rz y w ile j p o c h ó w k u w k o śc ie le k a t e d r a ln y m p r z y s ta lli u n iw e rs y te c k ie j („bey d e r U n iv e r s i t ä t G e s tü h le ”)42. J e ś li p ro fe s o r u m ie r a ł n a p o c z ą tk u k w a r ta łu , to w d o w a po n im o tr z y m y w a ła w y n a g ro d z e n ie z a c a ły k w a r ta ł. P o ś m ie rc i żo n y p ro fe s o ra , sz czeg ó ln ie c e n n e p rz e d m io ty , j a k k s ię g i i u b r a n ia , n ie p o d le g a ły p o d z ia ło w i, lecz m ia ły słu ż y ć le p s z e m u w y c h o w a n iu d zieci i ty lk o p ro fe so ro w ie w e d le w ła s n e j w o li m ie li p ra w o czy n ić z n ic h leg aty .
W szy scy d r u k a r z e i k s ię g a r z e w m ie śc ie p o d le g a li ju ry s d y k c ji u n iw e r s y te tu . W t e n sp o só b ż a d n a k s ią ż k a n ie m o g ła b yć w y d r u k o w a n a w K s ię s tw ie b e z w c z e śn ie jsz e j c e n z u ry r e k t o r a i s e n a tu .
W ła d z e a k a d e m ic k ie i p o z o s ta li c z ło n k o w ie w s p ó ln o ty m ie li o b o w ią z e k s k ł a d a n i a p rz y s ię g i k a ż d o r a z o w e m u w ła d c y K s ię s tw a w d o w ó d u z n a n i a z w ie rz c h n o śc i p a n a k ra jo w e g o („ L a n d e s h e rr ”).
K s ią ż ę A lb r e c h t z w ra c a ł się do sw ojego s u z e r e n a , k r ó la P o ls k i Z y g m u n ta A u g u s ta , o z a tw ie r d z e n ie z a ró w n o te g o d o k u m e n tu , j a k te ż w c z e śn ie jsz y c h a r ty k u łó w d o ty c z ą c y c h u n iw e r s y te tu z a w a r ty c h w je g o te s ta m e n c ie . P ro s ił te ż i u p o m in a ł sw ego s y n a , a b y u tr z y m a ł u c z e ln ię k r ó le w ie c k ą i je j p ro fe so ró w w e w s z y s tk ic h d o ty c h c z a so w y c h p rz y w ile ja c h i w o ln o śc ia c h , a w ra z ie p o trz e b y z w ię k s z a ł s u m ę p rz e z n a c z o n ą n a u tr z y m a n ie u c z e ln i i p e n s ji p ro fe- s o rs k ic h 43.
III. K a ted ra k n ip a w s k a ja k o k o ś c ió ł u n iw e r s y te c k i
W ra z z d y p lo m e m d la u c z e ln i k ró le w ie c k ie j k s ią ż ę A lb r e c h t z d e cy d o w ał, że p rz y le g a ją c a od s tr o n y p o łu d n io w e j do b u d y n k ó w K o le g iu m k a t e d r a k n i- p a w s k a b ę d z ie k o śc io łe m a k a d e m ic k im ( „ te m p lu m a c a d e m ic u m ”). W z a m ia n z a to u n i w e r s y t e t p r z e k a z y w a ć m ia ł d u c h o w n y m k o ś c io ła k n ip a w s k ie g o 41 Ibidem, s. 65. 42 Ibidem.
43 Ibidem, ss. 67-69: Dokument spisano i opieczętowano w obecności Radców Księstwa i prezydenta biskupstwa sambijskiego, Johannesa Aurifabra, doktora Wolffa, ochmistrza Hey- decka, starosty Królewca Christoffa v. Kreytzena i kanclerza Hansa v. Kreytzena.
4 4 k o rc e ż y ta ro c z n ie 44. W k o śc ie le k n ip a w s k im o d b y w a ły się u ro c z y sto śc i z w ią z a n e z p ro m o c ja m i u n iw e r s y te c k im i i z w y b o ra m i n o w eg o r e k to r a . W c z a sie n a b o ż e ń s tw i z g ro m a d z e ń a k a d e m ic k ic h p ro fe so ro w ie m ie li p ra w o z a s ia d a n ia w s p e c ja ln ie w y z n a c z o n y m m ie js c u , tzw . „ P ro fe s s o re n G e s tü h le ”. K ie d y w 1619 r. lic z b a p ro fe so ró w p o w ię k s z y ła się o trz e c ie p ro fe s u r y n a w y ż sz y c h w y d z ia ła c h , o k a z a ło się, że b r a k u je m ie js c i p o s ta n o w io n o d o b u d o w a ć je s z c z e j e d n ą s ta llę . O d 1623 r. p ro fe so ro w ie z a s ia d a li w k a te d r z e obok am b o n y . S z la c h ta o ra z o soby n ie n a le ż ą c e do s k ła d u p ro fe s o rs k ie g o u n iw e r s y t e t u , a szczy c ące się p o s ia d a n ie m s to p n i n a u k o w y c h , m ia ły p ra w o z a s ia d a n ia w ła w a c h r e k t o r a i s e n a t u w s ta lli k s ią ż ę c e j, w y łą c z a ją c tr z y w y ższe m ie js c a p r z e z n a c z o n e d la n a d r a d c ó w K s ię s tw a . J e d n a k t a k c z ę sto j a k k s ią ż ę w ra z z d w o re m o d w ie d z a ł k a te d r ę , oso b y z a s ia d a ją c e ta m m u s ia ły u s tą p ić m u m ie js c a 45.
P ro fe so ro w ie u n iw e r s y te tu m ie li te ż p ra w o do p o c h ó w k u w k ry p c ie p ro fe s o rs k ie j, z n a jd u ja c e j się p r z y p ó łn o cn ej s tr o n ie c h ó ru . P o w s ta n ie tzw . „ P ro fe s s o re n G e w ö lb e” łą c z y się z h i s t o r i ą n ie sz c z ę śliw e j m iło ści, k tó re j b o h a te r e m b y ł p ro fe s o r p r a w a d o k to r P a u l C r ü g e r (1 5 5 0 -1 5 9 3 ). W 1587 r. z o s ta ł on ciężko p o b ity p rz e z n ie ja k ie g o B e r e n ta P la to z a u w ie d z e n ie m u n a rz e c z o n e j. P la to z a sw ój c z y n z o s ta ł u w ięzio n y , a le u d a ło m u się zbiec. O d sz k o d o w a n ie w w y so k o ści 500 ta la r ó w c iężk o r a n n e m u C rü g e ro w i z a p ła c ić m u s ia ł ojciec B e r e n ta . C r ü g e r ja k o z a d o ś ć u c z y n ie n ie z a sw ój c z y n p o d a ro w a ł o tr z y m a n e p ie n ią d z e u n iw e r s y te to w i z p rz e z n a c z e n ie m n a w y b u d o w a n ie w k a te d r z e m ie js c a p o c h ó w k u p ro fe so ró w 46. J a k o p ie rw s z y p o c h o w a n y z o s ta ł w k ry p c ie w 1588 r o k u p ro fe s o r te o lo g ii d o k to r M e lc h io r I s in d e r 47, a ja k o o s ta tn i I m m a n u e l K a n t (28 II 1 8 0 4 )48. W o k re s ie k o n flik tó w w y z n a n io w y c h tr u d n o było u z y s k a ć zgodę n a p o c h ó w e k w k o śc ie le k a te d r a ln y m p ro fe s o ro m s k ła n ia ją cy m się k u in n e m u w y z n a n iu n iż l u te r a ń s k ie . I t a k z a n im w k ry p c ie p ro fe so rs k ie j p o c h o w a n o s y m p a ty z u ją c e g o z w y z n a n ie m re fo rm o w a n y m , z m a rłe g o w k o ń c u s ie r p n ia 1650 r. p ro f e s o ra te o lo g ii M ic h a e la B e h m a , je g o t r u m n a p rz e z d w a l a t a s t a ł a w d o m u p r y w a tn y m 49.
P o ło żo n e n a d P r e g o łą te r e n y k o leg ió w a k a d e m ic k ic h o ra z d z ie d z in ie c z k o śc io łe m k a te d r a ln y m u w a ż a n e b y ły z a o b s z a r e g z e m p c jo n o w a n y sp o d w ła d z y u rz ę d n ik ó w m ie js k ic h . W yw oływ ało to w ie le k o n flik tó w m ię d z y w ła d z a m i m ie js k im i a u c z e ln ią . K ie d y w 1595 r. w y b u d o w a n y z o s ta ł m u r, k tó r y z a m k n ą ł p la c k o ścieln y , te r e n y a k a d e m ic k ie o d c ię te z o s ta ły od m ia s ta . M u r
44
D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 48.45
Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Etats Ministerium (dalej: Et. Min.) 139g, Nr 4, Visitationes der Universität 1583-1716, art. 14, k. 40v.46
Altpr. Biogr., Bd. 1, s. 118.47
D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 2., Königsberg 1746, s. 365.48
F. Gause, op. cit., s. 296; L. Frost, Der Dom zu Königsberg. Ein Denkmal der geschich tlichen Entwicklung Altpreussens, Königsberg 1901, ss. 59-60.49
Simon Dach und der Königsberger Dichterkreis, hrs. V. A. Kelletat, Stuttgart 1986, s. 333.t e n z o s ta ł o z d o b io n y h e r b a m i i w iz e r u n k a m i a d m in is tr u ją c e g o w ó w czas K s ię s tw e m J e rz e g o F r y d e r y k a (1 5 3 9 -1 6 0 3 )50. W z a je m n e k o n ta k ty m ię d z y u c z e l n i ą a m ia s te m p o g o rsz y ły się z n a c z n ie w 1670 r. G d y w lip c u te g o r o k u do p o k o ju s t u d e n t a S a m u e la O ssig ii p rz y b y ł p o s ła n ie c r a d y S ta re g o M ia s ta w z y w a ją c go do s ta w ie n ia się p rz e d r a d ą m ie js k ą , r e k to r u n iw e r s y te tu m a g is te r J o h a n n R ö lin g (1 6 3 4 -1 6 7 9 ) w y k r z y k n ą ł do n ie g o , że o b s z a r u n iw e r s y te c k i j e s t m ie js c e m u p rz y w ie le jo w a n y m i ż a d e n s łu g a m ie js k i n ie m a t u p r a w a w s tę p u b e z w c z e śn ie jsz e j zgody r e k to r a . Po czy m p o g ro z ił m u r ę k ą i k r z y k n ą ł, żeb y t u w ięcej n ie p rz y c h o d z ił, bo d rz w i b ę d ą p o z a m y k a n e 51. Z a rz e w ie m te g o k o n f lik tu by ło o g r a n ic z a n ie p rz e z p ro w iz o ró w k o ś c ie ln y c h i r a d y m ie j s k ie K ró le w c a p r a w a u n iw e r s y te tu do d o w o ln eg o k o r z y s ta n ia z p o w ie rz c h n i k a te d r y 52. P r z e d m io te m s p o r u b y ły tr z y s p ra w y : z a k w e s tio n o w a n ie p rz e z r a d ę m i a s t a K n ip a w y p r a w a u n iw e r s y te tu do p o s z e r z e n ia m ie js c a z a jm o w a n eg o w k o śc ie le k a te d r a ln y m p rz e z s ta lle p ro fe s o rs k ie , z g o d a r e k t o r a J o h a n a R ö lin g a (1 6 3 4 -1 6 7 9 ) n a p o ch ó w e k 19 lip c a 1670 r o k u w k a te d r z e w d o w y po d o k to rz e J o h a n n e s ie L a te r m a n n ie o ra z d e c y z ja r e k t o r a o z b u r z e n iu i p o n o w n ej o d b u d o w ie z a d a s z e n ia n a d d rz w ia m i p ro w a d z ą c y m i do K o le g iu m . W tej trz e c ie j k w e s tii - z d a n ie m p ro w iz o ró w - r e m o n t m ó g ł z a sz k o d z ić k ościołow i, g d y ż b e lk i i p rz y p o ry , n a k tó r y c h le ż a ł d a c h z n a jd o w a ły s ię w c z e ś n ie j w m u r z e k a t e d r y i ic h z d a n ie m n a le ż a ło j e t a m w s ta w ić p o n o w n ie 53. O s ta te c z n ie tzw . w y re m o n to w a n y „ P r o f e s s o r e n s ta n d ” z t r z e m a ła w k a m i u m ie s z czono w 1670 r. ob o k a m b o n y n a p r z e c iw d rz w i w y c h o d z ą c y c h n a d z ie d z in ie c u n iw e r s y te c k i54.
IV. P e n s je p r o fe so r sk ie
N a u tr z y m a n ie u n iw e r s y te tu w K ró le w c u w y a s y g n o w a ł k s ią ż ę A lb re c h t p o c z ą tk o w o tr z y ty s ią c e g rz y w ie n o ra z d o d a tk o w y ty s ią c ja k o pom oc d la u b o g ic h s tu d e n tó w . W z w ią z k u z n ie w ie lk ą o b s a d ą p r o f e s o r s k ą (11 osób) b y ła to s u m a w ó w cza s w y s ta r c z a ją c a 55.K s ią ż ę A lb re c h t ch c ą c ś c ią g n ą ć p ro fe so ró w z W itte n b e r g i w y p ła c a ł im p o c z ą tk o w o w y ż sz e p e n s je n iż to b y ło p r a k ty k o w a n e w k r a j a c h R zeszy. W p ie rw s z y m r o k u d z ia ła ln o ś c i k ró le w ie c k ie j u c z e ln i r e k t o r G e o rg S a b in u s ja k o r a d c a d w o ru („ H o fra t”) i r e k to r u n iw e r s y te tu o tr z y m a ł od k s ię c ia A l b r e c h ta 361 flo re n ó w i 20 g ro sz y o ra z d a rm o w e m ie s z k a n ie 56. P ie r w s i p ro fe
50 F. Gause, op. cit., Bd. 1, s. 367.
51 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 77c1, Nr 33, Ex protocollo den 19 Julii 1670, k. 13-14.
52 Ibidem, 18 IX 1670, Protokół B, k. 13-13v. 53 Ibidem, k. 10-11.
54 E. A. Hagen, Beschreibung der Domkirche zu Königsberg und der in ihr enthaltenen Kunstwerke, Königsberg 1833, s. 371.
55 J. F. Goldbeck, Nachrichten von der Königlichen Universität zu Königsberg in Preussen, Leipzig 1782, s. 7
so ro w ie tr z e c h w y ż sz y c h w y d z ia łó w 57: S ta n is la u s R a p a g e lla n u s , C h r is to p h J o n a s , J o h a n n e s P la c o to m u s o trz y m a li po 2 0 0 florenów . W y n a g ro d z e n ie d z ie k a n a W y d z ia łu F ilo zo ficzn eg o M e lc h io ra I s i n d r a (ok. 1 5 2 0 -1 5 8 8 ) w y n o siło 150 florenów , p o z o s ta ły c h tr z e c h p ro fe so ró w te g o w y d z ia łu ( J o h a n n e s H o p p e , J a c o b M itta g i J o h a n n e s P o n ta n u s ) po 100 florenów , z a ś p ro fe s o ra R e in ic h a 80. J e d n a k u n iw e r s y te t z n a la z ł się w tr u d n e j s y tu a c ji fin a n s o w e j z a le d w ie k ilk a n a ś c ie l a t po sw ej fu n d a c ji. S iła n a b y w c z a p ie n ią d z a o b n iż a ła się szy b k o z p o w o d u p s u c ia s to p y m e n n ic z e j. P rz e z c a ły w ie k X V I i X V II ro s ły p rz e lic z a n e w g ro s z a c h c e n y t a k z w a n e g o g ru b e g o p ie n ia d z a : t a l a r a i d u k a ta , t a k że w l a t a c h 1 5 8 0 -1 6 5 0 n a s t ą p i ł 2 ,5 - k r o tn y w z r o s t c e n y t a l a r a w y ra ż o n e g o w g ro s z a c h , a c e n a d u k a t a w z ro s ła w ty m c z a sie tr z y i pół r a z a 58. D la p o r ó w n a n ia w 1540 r o k u p a r a b u tó w k o s z to w a ła w K ró le w c u około 40 groszy, ćw ie rć b e c z k i m a s ła (F a s s ), czyli około 55 litró w , od 12 do 2 0 groszy, a k o p a s e r a („ k n a p p K ä s e ”) od 6 do 8 s z y lin g ó w 59. Z p ie rw s z y c h p e n s ji k o le g iu m p r o fe s o rs k ie n ie by ło zad o w o lo n e i p rz e z k o le jn e d w a l a t a tr w a ły d y s k u je , j a k i e w y n a g r o d z e n ie p o w in n o p r z y s łu g iw a ć p o s z c z e g ó ln y m p r o fe s o ro m . W re sz c ie s p r a w ę p r z e k a z a n o do d ecy zji k s ię c ia , k tó r y w 1547 r. k ie r u ją c się p r z e s ła n y m i m u p ro p o z y c ja m i u n iw e r s y te tu z d e cy d o w ał, że n a tr z e c h w y ż sz y c h w y d z ia ła c h p ie r w s i p ro fe so ro w ie o trz y m y w a ć p o w in n i po 2 0 0 flo re n ó w ro c z n ie , a d r u d z y po 150 flo ren ó w , s ie d m iu p ro fe so ró w W y d z ia łu F ilo z o fic z n e go po 100, a a rc h ip e d a g o g 60 flo re n ó w 60.
W k ró tc e je d n a k o k a z a ło się , że z p o w o d u szy b k o p o s tę p u ją c e j in fla c ji p ie r w o tn a s u m a fu n d a c ji n ie w y s ta r c z a ła n a u tr z y m a n ie u n iw e r s y te tu i je g o k a d ry . W te j s y tu a c ji k s ią ż ę z m u s z o n y b y ł p o d ją ć 15 m a ja 1549 r. d ecyzję o o b n iż e n iu n ie k tó r y c h p e n s ji p ro fe s o rs k ic h do 100 g rz y w ie n 61. P ro fe so ro w ie , k tó ry m p e n s je w y p ła c a n o n ie r e g u la r n ie , p o p ro s ili t e r a z k s ię c ia o p r z e k a z a n ie A k a d e m ii d ó b r z ie m s k ic h , a b y m o g li z n ic h o trz y m y w a ć s ta łe dochody. K sią ż ę zg o d ził się , a b y od je s ie n i 1556 r. u n iw e r s y te t o trz y m y w a ł z p o b lis k ic h d ó b r R y b a k i (F is c h h a u s e n ), d a w n e j sie d z ib y b is k u p a sa m b ijsk ie g o , c z te ry ty sią c e g rzy w ien . Z o s ta tn ie g o ty s ią c a s u m a 528 g rz y w ie n p rz e z n a c z o n a b y ła n a u tr z y m a n ie b ie d n y c h s tu d e n tó w i p ro fe so rsk ie d e p u ta ty żyw nościow e (25 ła sz tó w ż y ta , 12 ła s z tó w ję c z m ie n ia , 2 ła s z ty g ro ch u , 4 b e czk i m a s ła ro c zn ie)62. P o n a d to w g r u d n iu 1557 r. k s ią ż ę s p rz e d a ł A k a d e m ii p o ło ż o n ą w p o b liż u K ró le w c a w ieś i d o b ra D a lh e im /T a lh e im (41 łan ó w ) z a n ie w ie lk ą s u m ę 1500 g rzy w ie n . R oczny czy n sz d z ie rż a w n y z ty c h d ó b r w y n o sić m ia ł 800 g rz y w ie n 63. W 1566 r. o b ie c a ł te ż w ła d z o m u n iw e r s y te c k im w p ły w y fin a n s o w e z dóbr, k tó r e p r z y p a
57 1 floren=30 groszy=1 grzywna 10 groszy.
58 Z. Sadowski, Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej w XVII w, Warszawa 1964, ss. 37-38.
59 C. H. T. Flögel, Chronik von Königsberg in Pr. (1500-1800), ss. 17-18; s. 21. 60 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 65.
61 Ibidem, s. 66. 62 Ibidem, s. 67.
63 Ibidem, ss. 68-69: W 1528 roku otrzymał je w lenno burmistrz Starego Miasta Nicolaus Richau za sumę 1500 grzywien
d a ły m u p r a w e m k a d u k a po b e z p o to m n e j ś m ie rc i w ła śc ic ie li. J e d n a k w s k u t e k ro z lic z n y c h k o m p lik a c ji p r a w n y c h w y e g z e k w o w a n ie te g o p o s ta n o w ie n ia o k a z a ło się d la A k a d e m ii n ie z w y k le t r u d n e 64.
P o m im o ty c h d z i a ł a ń s y t u a c j a m a t e r i a l n a p r o f e s o r ó w u n i w e r s y t e t u w K ró le w c u n ie b y ła ła tw a . W ie lu z n ic h p rz y b y w a ło t u z r o d z in a m i z o d le g ły c h k ra jó w R z e sz y i m u s ia ło odbyć n ie ty lk o k o s z to w n ą i c ię ż k ą p o d ró ż, lecz ta k ż e n a now o o rg a n iz o w a ć sw oje g o s p o d a r s tw a dom ow e. C e n y w m ie śc ie n a d P r e g o łą b y ły w y ższe n iż w N ie m c z e c h , a m o żliw o ści z a r o b ie n ia d o d a tk o w y ch p ie n ię d z y o g ra n ic z o n e . P ro fe so ro w ie z w y c z a jn i z o b lig o w a n i b y li do b e z p ła tn e g o p r o w a d z e n ia c z te re c h g o d z in w y k ła d ó w ty g o d n io w o , op ró cz te g o n ie k tó r z y z n ic h p ro w a d z ili p ła tn e w y k ła d y p r y w a tn e o ra z p rz y jm o w a li p o d sw o ją o p ie k ę s tu d e n tó w ja k o dom ow ników . C h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą było w ó w czas łą c z e n ie e ta tó w p ro f e s o rs k ic h z p r a c ą d u s z p a s t e r s k ą w k o śc io ła c h i k o n s y s to r z u o ra z d y d a k ty c z n ą w k ró le w ie c k ic h s z k o ła c h , a w p r z y p a d k u p ro fe so ró w m e d y c y n y i p r a w a — z f u n k c ja m i m e d y k ó w d w o rs k ic h o ra z ła w n i ków. W łą c z a ło to z je d n e j s tr o n y A k a d e m ię w o b ie g ży c ia c o d z ie n n e g o całeg o m ia s ta , z o b o w ią z u ją c do w s p ó łp ra c y z m a g i s t r a t a m i i m ie jsc o w y m d u c h o w ie ń s tw e m , z d ru g ie j z a ś o b lig o w ało do lo ja ln o śc i w obec d o m u k sią ż ę c e g o .
K ie d y a d m in is tr a to r e m K s ię s tw a i o p ie k u n e m c h o re g o k s ię c ia A lb r e c h ta F r y d e r y k a z o s ta ł w 1577 r. J e r z y F r y d e r y k , A k a d e m ia K ró le w ie c k a z n a jd o w a ła się w k ry z y s ie . W s ie r p n iu 1578 r. n ie o b s a d z o n y c h b y ło 9 z 14 p r z e w i d z ia n y c h t u p ro fe s u r i n a W y d z ia ła ch T eologicznym i M ed y czn y m n ie m ia ł k to w y k ła d a ć 65. P o p rz e p ro w a d z o n e j w 1579 r. szczegółow ej w iz y ta c ji o ra z k o n tr o li s t a n u fin a n s ó w u c z e ln i, J e r z y F r y d e r y k zd e c y d o w a ł o o b s a d z ie e ta tó w a k a d e m ic k ic h so lid n y m i i p iln y m i p ro fe s o ra m i. N a p o d w y ż sz e n ie d o ty c h c z a so w y c h p e n s ji p rz e z n a c z o n o z k sią ż ę c e j k a m e r y r e n to w e j 2 4 2 5 g rz y w ie n 66. I t a k p ie rw s z y te o lo g o trz y m y w a ć m ia ł 4 0 0 florenów , a d r u g i 300. P e n s ja p ie rw sz e g o p ro fe s o r a p r a w a w y p ła c a n a b y ła w ó w czas w w y so k o śsc i 2 0 0 flo re n ó w ż o n ie p r o fe s o ra A m b ro s iu s a L o b w a s s e ra (1 5 1 5 -1 5 8 5 ). W y k ła d y z a n ieg o p ro w a d z ił d ru g i p ro fe s o r p r a w a , d o k to r A n g e lu s V ic e n iu s, k tó r y o trz y m y w a ć m ia ł 2 5 0 florenów . P ie rw s z y p ro fe s o r m e d y cy n y , d o k to r M a t t h i a s S to iu s (1 5 2 6 -1 5 8 3 ), d o s ta w a ć m ia ł p e n s ję 300 flo ren ó w , a le n ie k ie d y p o w in ie n w y k ła d a ć te ż g e o m e trię . D r u g ie m u p ro fe so ro w i m e d y c y n y d o k to ro w i P a u lu s o w i P e tr a e u s o w i, k tó r y d o d a tk o w o w y k ła d a ć m ia ł fizy k ę, p rz y d z ie lo n o 2 5 0 flo re nów. W szy scy p ro fe so ro w ie W y d z ia łu F ilo zo ficzn e g o m ie li o trz y m y w a ć po 200 flo re n ó w ro c z n ie , a a r c h ip e d a g o g 6 0 67. Z a tw ie rd z e n ie ty c h w y n a g ro d z e ń n a s tą p iło 6 m a ja 15 8 6 r.68, z z a s tr z e ż e n ie m , że w r a z ie w a k a t u e t a t u p ro fe s o r sk ie g o p ie n ią d z e n ie b ę d ą w y p ła c a n e do c z a s u je g o o b s a d z e n ia 69. T a k ż e d o
64 Ibidem, ss. 70-72.
65 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 139b, Nr 29, Bd. 1, k. 7v-8. 66 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 74.
67 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 139 b, Nr 29, Bd. 1, k. 28-29. 68 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylage Nr 11, ss. 40-43.
s ta r c z a n ie d e p u ta tó w w n a t u r a l i a c h n a p o ty k a ło ju ż w ty m c z a sie n a d u ż e tr u d n o ś c i i o d b ie g a ło od p ie rw o tn y c h p o s ta n o w ie ń fu n d a c ji. O koło 1580 r. w g r a w a m in a c h s k ie r o w a n y c h do k s ię c ia p ro fe so ro w ie i s e n a t u n iw e r s y te tu p r o s ili o w y d e le g o w a n ie u r z ę d n ik a , k tó r y d o p iln u je , a b y d e p u t a t w y p ła c a n y b y ł n a p o c z ą tk u k a ż d e g o k w a r ta łu . M a sło i zboże p o w in n o by ć d o s ta r c z a n e p r z e d z im ą , a t r a n s p o r t w ik tu a łó w m ia ło z a p e w n ić s ta r o s tw o w R y b a k a c h . S k a rż o n o się te ż n a to , że z ia rn o , z k tó re g o w y p ie k a się c h le b d la sto łó w k i u n iw e rs y te c k ie j j e s t m a łe i t a k z a n ie c zy s z c z o n e , że c z a s e m p o ło w a n ie n a d a je się do u ż y tk u . Z a p is a n o te ż p ro śb ę , a b y w d o w y po p ro fe s o ra c h o trz y m y w a ły ic h p e n s je p rz e z c a ły r o k i m ia ły p ra w o z a tr z y m a ć m ie s z k a n ie o ra z o tr z y m y w a ć d e p u ta ty zb o żo w e70.
W 1609 r., n a p o c z ą tk u rz ą d ó w e le k to r a J a n a Z y g m u n ta (1 5 7 2 -1 6 1 9 ) c e n y ży w n o ści b y ły tr z y k r o tn ie w y ższe n iż w 1579 r. W z o re m sw y c h p o p rz e d n ik ó w e le k to r s t a r a ł się w sp o m ó c fin a n s o w o A k a d e m ię i choć n ie p o d n ió sł w y n a g r o d z e n ia p ro feso ró w , to je d n a k 23 X 1609 r o k u z d e c y d o w a ł, że 528 g rz y w ie n , k tó r e od c z a só w z a ło ż e n ia u c z e ln i p r z e k a z y w a n e b y ły ze s ta r o s tw a R y b a k i w fo rm ie d e p u ta tu , o d tą d n ie w lic z a n e b ę d ą do o gólnej s u m y 40 0 0 g rz y w ie n u p o s a ż e n ia A k a d e m ii. B y ła to z n a c z n a pom oc d la u c z e ln i, r e a l n a w a r to ś ć te g o d e p u t a t u w y n o s iła b o w ie m w ty m c z a sie około 2 0 0 0 g rz y w ie n . Do p ro fe so ró w t r a f i a ł a je d n a k ty lk o je g o p i ą t a część, r e s z tę o trz y m y w a ł e k o n o m n a w y ż y w ie n ie w sto łó w ce a k a d e m ic k ie j. P o p r a w ie u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie li k ró le w ie c k ie g o p e d a g o g iu m i s u b in s p e k to r a a l u m n a t u s łu ż y ć m ia ła s u m a 130 flo re n ó w p o c h o d z ą c y ch z k a r (tzw . S tr a fg e ld e r). W p r a k ty c e u n i w e r s y te t n ie d o c z e k a ł się re a liz a c ji te j d e c y z ji71. W k o ń c u sw y c h rz ą d ó w e le k to r J a n Z y g m u n t zd e c y d o w a ł się n a r a d y k a ln e ro z w ią z a n ie , a m ia n o w ic ie w 1619 r. z a m k n ię to k ró le w ie c k ie p e d a g o g iu m , a d o ty c h c z a so w e ś r o d k i s łu ż ą ce u tr z y m a n iu te j in s ty tu c ji p r z e k a z a n o n a p o p ra w ę s y tu a c ji m a te r ia ln e j p ro feso ró w . N a jb a rd z ie j s k a r ż y li się n a sw oje u p o s a ż e n ie p ro fe so ro w ie W y d z ia łu F ilo zo ficzn eg o , k tó r z y m ie li n a jn iż s z e p e n s je i n a jm n ie js z e m o żliw o ści d o d a tk o w y c h dochodów . P r z y o k a z ji d z ię k i k a s a c ji p e d a g o g iu m p o w s ta ła o s o b n a p r o f e s u r a h is to r ii z p e n s ją 2 0 0 flo re n ó w ro c z n ie 72.
P o d k re ś lić tr z e b a , że do 1639 r. p e n s je ze s ta r o s tw a R y b a k i w y p ła c a n e b y ły w te r m in ie n a św. M a r c in a (11 X I) o ra z M a tk i B o sk iej G ro m n ic z n e j (2 II) ty lk o p ro fe s o ro m zw y c z a jn y m , a p ro fe so ro w ie „ e x tr a o r d in a r ii” o p ła c a n i b y li z k s ią ż ę c e j k a m e r y re n to w e j z d o d a tk u p rz y z n a n e g o p rz e z J e rz e g o F ry - d e r y k a 73.
W śró d g r o n a p ro fe s o rs k ie g o n a jb a rd z ie j z a p r a c o w a n y b y ł r e k to r u n iw e r s y te tu , k tó r y z a p e łn io n y u r z ą d o trz y m y w a ł d o d a tk o w o 50 g rz y w ie n , czyli
70 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 139b, Nr 29, Bd. 1, ss. 46-51.
71 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylage Nr 13, Königsberg 23 X 1609, Diploma, die jährliche Erlassung der 528 Mark, ss. 43-46; ibidem, ss. 76-77.
72 Ibidem, ss. 78-79. 73 Ibidem, ss. 86-87.
re k to ro w i i p r o r e k to r o w i w y p ła c a n o ro c z n ie 100 g rz y w ie n . P o z a n a d z o r o w a n ie m fu n k c jo n o w a n ia u n iw e r s y te tu ja k o cało śc i m ia ł r e k to r w iele in n y c h o b o w iązk ó w : w p is y w a n ie do m e tr y k i u n iw e rs y te c k ie j now o p rz y b y ły c h s t u d e n tó w , k o n tro lo w a n ie k s ią g p rz y c h o d ó w i w y d a tk ó w A k a d e m ii, a ta k ż e s p ra w o w a n ie s ą d o w n ic tw a n a d c z ło n k a m i w s p ó ln o ty a k a d e m ic k ie j. R e k to r p o ś re d n ic z y ł te ż w d o s ta r c z a n iu u n iw e r s y te to w i d e p u ta tó w ży w n o śc io w y ch ze s t a r o s t w a R y b a k i, k w itu ją c p is a rz o w i s t a r o s t w a d o s ta r c z a n e p rz e z w io sk i zboże i n a d z o r u ją c je g o ro z d z ia ł74. K o le jn y m p ro ś b o m A k a d e m ii w s p r a w ie p o p ra w y s y tu a c ji m a te r ia ln e j jej c z ło n k ó w w y s z e d ł n a p r z e c iw e le k to r J e r z y W ilh e lm (1 5 9 5 - 1 6 4 0 ) , k tó r y w g r u d n iu 1632 r o k u p o s ta n o w ił, że o d tą d p o d d a n i ze s ta r o s tw a L a b ia w a (L a b ia u ), b ę d ą ś c in a ć d la u n iw e r s y te tu 60 a c h tli (1 a c h te l= 1 /8 T o n n e) d r e w n a o p ałow ego. A k a d e m ia m ia ła j e s a m a tr a n s p o r to w a ć i ro z d z ie la ć m ię d z y p ro fe so ró w i w d o w y 75. W 1643 r. e le k to r w o d p o w ie d z i n a p ro ś b ę p ro fe so ró w p r z e k a z a ł z tu te js z e g o s k ła d u d r e w n a 30 a c h tli d r e w n a o p ało w eg o ro c z n ie do p o d z ia łu 76, a w 1 6 4 6 do o trz y m y w a n y c h ju ż p rz e z u n iw e r s y te t 50 a c h tli d r e w n a d o d a n o je s z c z e 2 0 77. D la u ł a t w i e n i a t r a n s p o r t u e le k to r n a k a z a ł w 16 8 6 r. s p ła w ia n ie d r e w n a r z e k ą , b y k a ż d y p ro fe s o r m ó g ł b e z p ro b le m u p r z e tr a n s p o r to w a ć je do w ła sn e g o s k ła d u d r e w n a („ H o lz ste lle ”)78.
P ro fe so ro w ie , k tó r y m p rz y w ile j fu n d a c y jn y d a w a ł p ra w o w a r z e n ia p iw a n a p r y w a tn e p o trz e b y , r e s k r y p te m z 9 s ty c z n ia 1635 r. z w o ln ie n i z o s ta li z a k c y z y i in n y c h o b c ią ż e ń m ie js k ic h 79. P ra w o czło n k ó w A k a d e m ii K ró le w ie c k iej do w a r z e n ia p iw a z a tw ie r d z ił W ła d y s ła w IV d o k u m e n te m w y d a n y m w W iln ie 12 m a r c a 1636 r.80
W 1641 r. u n iw e r s y te t s p r z e d a ł z a s u m ę 2 6 ty s ię c y g rz y w ie n m a g i s t r a t o w i S ta r e g o M ia s ta d o b r a D a lh e im . Z d e c y d o w an o , że 2 5 ty s ię c y g rz y w ie n z ty c h p ie n ię d z y złożone z o s ta n ie n a s ta r o m ie js k im r a t u s z u ja k o d e p o z y t n a 6%. S p o d z ie w a n o się, że ju ż w 1643 r. u n iw e r s y te t o tr z y m a z te g o t y t u ł u 1500 g rz y w ie n , k tó r e m ia ły b y ć po ró w n o ro z d z ie lo n e m ię d z y profesorów . W im ie n iu u n iw e r s y te tu a k t s p rz e d a ż y z ie m i p o d p is a li: r e k to r C a s p a r P e r b a n d o ra z c z te re j d z ie k a n i ( J o h a n n e s B e h m - teo lo g ii, R e in a r d D e rsc h o w - p r a w a , C h r is to p h T in c to r iu s - m e d y c y n y o ra z S im o n D a c h - W y d z ia łu F ilo zo fic zn eg o )81.
W 1642 r. S e jm K ra jo w y P r u s K sią ż ę c y c h u c h w a lił szo s ła n o w y w w y so k o ści 10 g ro sz y z ł a n u n a p o p ra w ę s y tu a c ji U n iw e r s y te tu K ró lew ieck ie g o .
74 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et.Min. 139g, Nr 4, 15 VII 1650, k. 49. 75 Ibidem, Beylage Nr 14, Königsberg 16 XII 1632, ss. 46-47.
76 Ibidem, Beylage Nr 15, Königsberg 3 II 1643, ss. 47-48. 77 Ibidem, Beylage Nr 16, 11 IX 1646, s. 48.
78 Ibidem, Beylage Nr 17, Cölln an der Spree15 Julii 1686, ss. 48-49.
79 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylage Nr 43, Königsberg 9 I 1635, ss. 107-108.
80 Ibidem, Beylage Nr 43, Wilno 12 III 1636, Confirmatio Jurium Academiae Regiomonta- nae ratione braxandae cerevisiae, ss. 108-110.
O tr z y m a n ą g o tó w k ę U n iw e r s y te t m ia ł p ołożyć n a p ro c e n t, a co ro czn e o d s e tk i od te j s u m y ro z d z ie la ć m ię d z y p ro fe so ró w z w y c z a jn y ch i n a d z w y c z a jn y c h O d p o c z ą tk u je d n a k o d n o szo n o się n ie u f n ie do te g o p r o je k tu , w tr a k c ie b o w ie m p o s ie d z e n ia s e n a t u u n iw e r s y te c k ie g o 20 g r u d n ia 1642 r. p o s ta n o w io n o , że n a le ż y d o k ła d n ie z b a d a ć , ile z ty c h p ie n ię d z y w p ły n ie do k s ią ż ę c e j k a m e r y re n to w e j. W y z n a c zo n o p r z y ty m d w ó c h p ro fe s o ró w do n a d z o r o w a n ia tej s p r a w y 82.
W c z a s a c h „ p o to p u sz w e d z k ie g o ” (1 6 5 5 -1 6 6 0 ), a z w ła s z c z a p o d c z a s o b lę ż e n ia K ró le w c a w 1655 r., n a s t ą p i ł s z y b k i w z ro s t c e n i z n a c z n e p o g o rsz e n ie s y tu a c ji m a t e r i a l n e j p ro fe so ró w . Co p r a w d a w y p ła ta p e n s ji n ie z o s ta ła w s tr z y m a n a , a le w ie le z o b o w ią z a ń fin a n s o w y c h w o b ec p ro fe so ró w n ie było re a liz o w a n y c h . D o 1665 r. d łu g t e n u r ó s ł do s u m y p o n a d 2 6 000 ta la ró w . Z d a rz a ło się, że n a w e t p ię ć p r o f e s u r z w y c z a jn y c h by ło n ie o b s a d z o n y c h . N ie k tó rz y z p ro fe so ró w (A n d re a s C o n c iu s, C h r i s t i a n T eu b er, C h r i s t i a n S a h m e , L a m b e r tu s S te g e r, J a c o b T y d a e u s , m a g is te r M a r tin B a b a tiu s ) z m u s z e n i b y li p o rz u c ić p ra c ę n a u c z e ln i i p o d ją ć d z ia ła ln o ś ć d u s z p a s t e r s k ą b ą d ź p e d a g o g ic z n ą . I t a k n a p r z y k ła d A n d r e a s C o n c iu s (1 6 2 8 -1 6 8 2 ) z a m ie n ił p ro fe s u rę u n iw e r s y te c k ą n a g o d n o ść r e k t o r a sz k o ły s ta ro m ie js k ie j, h is to r y k J a c o b Ty- d a e u s (1 6 2 8 -1 7 0 0 ) z o s ta ł w 1669 r. s u p e r in te n d e n te m w R y b a k a c h , g r e c y s ta M a r t i n B a b a t i u s (1 6 3 6 - 1 7 1 9 ) - s u p e r i n t e n d e n t e m w K ę tr z y n ie (1 6 7 1 ), a p ro fe s o r lo g ik i i m e ta fiz y k i L a m b e r tu s S te g e r (1 6 3 4 -1 6 8 9 ) o b ją ł w 1667 r. u r z ą d s u p e r i n t e n d e n t a w W e la w ie 83. P r ó b ą p o le p s z e n ia s y tu a c ji m a te r ia ln e j g r o n a p ro fe s o rs k ie g o b y ła d e c y z ja e le k to r a F r y d e r y k a W ilh e lm a (1 6 2 0 -1 6 8 8 ) z 20 w r z e ś n ia 1657 r., a b y p ie n ią d ze n a p ły w a ją c e z r o z s tr z y g a n y c h n a u c z e ln i s p r a w k a r n y c h p rz e z p ie rw s z e tr z y l a t a p r z y z n a w a n e b y ły w ca ło ści u n iw e r s y te to w i n a r e m o n ty b u d y n k ó w a k a d e m ic k ic h , a po u p ły w ie te g o t e r m i n u p o ło w a s u m y m ia ła b y ć sp o ż y tk o w a n a n a cel re m o n to w e , a d r u g a je j część słu ż y ć m ia ła p o d w y ż s z e n iu p e n s ji k a d r y u n iw e rs y te c k ie j. W 1669 r. e le k to r w y d a ł p o s ta n o w ie n ie , że n a w e t je ś li k to ś z o s ta n ie z w o ln io n y z u is z c z e n ia k a r y z a p o je d y n e k , to i t a k 10% w y z n a czonej s u m y p rz y p a d n ie u c z e ln i84. Z godnie je d n a k z d e c y z ją z 9 lu te g o 1695 r. p ie n ią d z e z k a r z a s ila ły f u n d u s z e ty lk o p ro fe so ró w z a s ia d a ją c y c h w s e n a c ie a k a d e m ic k im 85.
W s ty c z n iu 1668 r. w ś ró d p ró ś b p rz e d ło ż o n y c h p rz e z r e k t o r a u n iw e r s y te t u d o k to r a G e o rg a L o th u s a z n a la z ł sę p u n k t, a b y p ro fe so ro m - t a k j a k to d a w n ie j b y w a ło - zezw olić n a tzw . fre i M e r tz B ie r86. O s ta te c z n ie p rz y w ile j t e n z a tw ie rd z o n o 10 g r u d n ia 1696 r. P rz y p o m n ia n o , że od w ie lu l a t k o r p u s
82 APO, Uniwersytet Królewiecki, 1646/765, Protocollum Rectoratus Dr. Johanni Behm 1642/1643, s. 58.
83 G. v. Selle, op. cit., ss. 82-83; D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 384. 84 Ibidem, Beylage Nr 19, Königsberg 7 III 1669, ss. 51-52.
85 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylage Nr 18, Königsberg 20 IX 1657, ss. 49-51; ibidem, s. 84-85.
A k a d e m ii tw o rz y ło 14 p ro fe so ró w z w y c z a jn y c h i 6 n a d z w y c z a jn y c h , czyli r a z e m z n o ta r iu s z e m 2 1 osób, i zezw olono, a b y to m a rc o w e p iw o m ogo być s p r z e d a w a n e d o w o ln e m u k ró le w ie c k ie m u p iw o w a ro w i. Z k o le i p ro fe so ro w ie u n iw e r s y te tu z o b o w ia z a li się, że p iw o w a rz o n e p rz e z o k re ś lo n y d z ie ń w ro k u , s p rz e d a w a ć b ę d ą ty lk o m ie jsc o w y m p iw o w a ro m 87.
P o m im o p o d w y ż s z e n ia p e n s ji n a jw ię k s z y m u tr a p ie n ie m p ro fe so ró w było to , że n ie w y p ła c a n o im p ie n ię d z y n a c zas. W c z e rw c u 16 7 6 r. p ro fe so ro w ie w y s to s o w a li do k s ię c ia p ism o p ro s z ą c o w y p ła c e n ie im z a le g ły c h k w o t. S k a r żyli się , że o tr z y m u ją ty lk o c z w a r tą część sw ojego u p o s a ż e n ia i p ro s ili, b y t a k z o rg a n iz o w a ć s p r a w y ze s ta r o s tw e m R y b a k i, a b y m o g li o trz y m y w a ć p ie n ią d ze w te r m in ie 88.
W 1697 r. e le k to r F r y d e r y k II I (1 6 5 7 -1 7 1 3 ) w y d a ł k o le jn e ro z p o rz ą d z e n ie re g u lu ją c e p e n s je p ro fe s o rs k ie . O d tą d o so b n e d e p u ta ty zbożow e i p r z y d z ia ł d r e w n a z a m ie n io n e z o s ta ły n a p ie n ią d z e , z a ś p ie n ią d z e n a u p o s a ż e n ie p r o f e s u r „ e x tr a o r d in a r ii” z o s ta ły c o fn ię te i s k ie ro w a n e n a p o d w y ż sz e n ie p e n sji p ro fe so ró w zw y c z a jn y ch . W t e n sp o só b p ie rw s z y p ro fe s o r te o lo g ii o trz y m y w a ć m ia ł ju ż n ie 600, a 1000 g rz y w ie n (6 6 6 ,6 flo re n a ), d r u g i 800 g rz y w ie n (5 3 3 ,3 flo re n a ), a trz e c i 4 5 0 g rz y w ie n (300 flo ren ó w ), d w a j p ie r w s i p ro fe s o ro w ie p r a w a po 800 g rz y w ie n (5 3 3 ,3 flo re n a ), tr z e c i z a ś 4 5 0 (300 flo ren ó w ). W y ją te k u c z y n io n o d la n a js ta r s z e g o p ro f e s o ra n a d z w y c z a jn e g o W y d z ia łu P r a w a, p ro f e s o ra d o k to r a M a r t i n a J e s c h k e g o (1 6 5 3 -1 7 0 3 ), k tó r e m u z a je g o z a s łu g i d la u n iw e r s y te tu w y p ła c a n o d o ż y w o tn io p e n s ję 4 5 0 g rz y w ie n (3 0 0 f lo re nów ). P e n s ja k a ż d e g o z tr z e c h p ro fe so ró w W y d z ia łu M ed y czn eg o w y n o s iła 800 g rz y w ie n (po 5 3 3 ,3 flo re n a ). K a ż d y z o ś m iu p ro fe so ró w W y d z ia łu F ilo z o ficzn eg o o trz y m y w a ć m ia ł o d tą d po 750 g rz y w ie n (500 flo ren ó w ), je d y n ie p ro fe s o r m a te m a ty k i, z u w a g i n a k o s z ty p o n o sz o n e n a tzw . „ in s tr u m e n ty m a te m a ty c z n e ”, d o s ta w a ł 50 g rz y w ie n w ięcej.
P o z a fu n d a c ja m i k s ią ż ę c y m i z p o m o c ą A k a d e m ii ś p ie s z y ły te ż oso b y p r y w a tn e . S z czeg ó ln e z a s łu g i d la u c z e ln i k ró le w ie c k ie j poło ży ł m a r s z a łe k K s ię s tw a A h a s v e r u s v o n B r a n d , k tó r y w 1642 r. s p r z e d a ł A k a d e m ii z a 2 8 0 0 flo re n ó w d o b r a W a g n ic k e n w s ta r o s tw ie N e u h a u s e n . C z y n sz g ru n to w y z ty c h d ó b r p rz y n o s ił 2 0 0 g rz y w ie n ro c z n e g o d o c h o d u . T a k ż e n a c z e ln y s t a r o s t a K s ię s tw a H a n s T ru c h s e s s v o n W e tz h a u s e n u tw o rz y ł le g a t w w y so k o ści 2 0 0 0 florenów , z k tó re g o k a ż d o ra z o w y r e k t o r o trz y m y w a ł 20 ta la ró w . P ro c e n ty z in n e g o k a p i t a ł u (222 ta la r ó w i 20 g ro szy ), d a ro w a n e g o A k a d e m ii p rz e z n a c z e ln e g o s ta r o s tę , p r z e z n a c z o n e b y ły n a p e n s ję trz e c ie g o p o fe s o ra teo lo g ii, dopóty, d o p ó k i n ie b ę d z ie o p ła c a n y alb o po p ołow ie p ro fe so ro m : e lo k w e n c ji i filozofii p r a k ty c z n e j89. Z k o le i z f u n d a c ji k a n c le r z a J o h a n n a D ie tr ic h a v o n T e tta u a o p ła c a n i b y li co p ó ł r o k u obaj re k to rz y , a d la p ie rw sz e g o p ro fe s o ra p r a w a i p ro f e s o r a e lo k w e n c ji u s ta n o w io n o d o d a te k po 10 ta la ró w . T rzej
87 D.H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylage Nr 44, Confirmirter Vergleich wegen des freyen Merz=Biers,10 XII 1696, ss. 110-111.
88 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 139b, nr 23, 27.VI. 1676, k. 19-20. 89 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, ss. 89-90.
p ie rw s i p ro fe so ro w ie p r a w a k o r z y s ta li te ż z le g a tu ro d z in y C a n itz : m ię d z y n ic h ro z d z ie la n o 35 ta la r ó w ro c z n ie . S ty p e n d y s tó w ro d z in y G ro e b e n o b o w ią z y w a ł p ó łro c z n y e g z a m in . Z a je g o p r z e p r o w a d z e n ie k a ż d o ra z o w y r e k t o r i d z ie k a n w y d z ia łu p r a w a i filozofii o trz y m y w a li po 16 ta la r ó w i 60 groszy. P o n a d to c z ło n k o w ie s e n a t u a k a d e m ic k ie g o k o r z y s ta li z tzw . w ie lk ie g o „ s ti p e n d iu m S c h a rf ia n o ”, o trz y m u ją c po 33 t a l a r y i 30 groszy. Z w ię k s z y c h f u n d a c ji n a le ż a ło b y te ż w y m ie n ić u f u n d o w a n e p rz e z k ró le w ie c k ie g o k u p c a G e r h a r d a J a n s e n a s ty p e n d iu m , z k tó re g o 20 ta la r ó w ro c z n ie by ło r o z d z ie la n y c h p o m ię d z y p ro fe so ró w z w y c z a jn y ch o ra z s u b in s p e k to r a i s e k r e t a r z a a k a d e m ii. P o ś m ie rc i p ro fe s o ra pom oc te j f u n d a c ji p r z y s łu g iw a ła te ż p ro fe s o rs k im s y n o m i w d o w o m 90.
V. P r o b le m y m ie sz k a n io w e
J u ż od sw ego p o w s ta n ia A k a d e m ia K ró le w ie c k a b o r y k a ła się z k ło p o ta m i lo k a lo w y m i. P ie r w s i p ro fe so ro w ie i s tu d e n c i m ie li p ro b le m y z z a m ie s z k a n ie m w K n ip a w ie w p o b liż u u n iw e r s y te tu , g dyż m ie s z k a ń c y te g o m i a s t a o d n o sili się z d u ż ą r e z e r w ą do n o w ej fu n d a c ji. W y ra z e m te g o b y ła n ie c h ę ć do w y n a j m u lo k a li d la a k a d e m ik ó w , n a w e t je ś li s ta ły w o ln e 91. A lb r e c h t p o le cił m ie s z k a ń c o m tr z e c h m ia s t, b y w s p a r li „ lite r a to s ”, g dyż u n iw e r s y te t n ie b e z sz c z e g ólnej p rz y c z y n y z lo k a liz o w a n y z o s ta ł w K n ip a w ie . W p ó ź n ie jsz y c h la ta c h za s p r a w ą e k scesó w s tu d e n c k ic h n ie c h ę ć m iejsco w y ch w z ro s ła n a ty le , że e le k to r J e r z y F ry d e ry k ro z w a ż a ł m ożliw ość p r z e n ie s ie n ia u n iw e r s y te tu do W elaw y.
W y sp a k n ip a w s k a n ie b y ła z a p e w n e m iły m m ie js c e m do z a m ie s z k a n ia z u w a g i n a d u ż ą w ilo g o tn o ść t e r e n u (d o m y s ta w ia n e n a p a la c h d ęb o w y ch i o lszy n o w y ch ). Z d a r z a ły się la ta , g d y P re g o ła w y le w a ła , j a k n p . w 1586 r., g d y z a la n y z o s ta ł c a ły o b s z a r u n iw e r s y te c k i92.
C zęść p ro fe so ró w z a m ie s z k iw a ła w d a w n y m d w o rz e b is k u p im koło k a t e dry. W 1620 r. m ie s z k a n ie po p ro fe s o rz e lo g ik i, J o h a n n e s ie G e ld e rn o tr z y m a ł ta m p ro fe s o r te o lo g ii C e le s ty n M y ś le n ta 9 3 . W ie lu p ro fe so ró w i a d iu n k tó w u n iw e r s y te tu m ie s z k a ło w K n ip a w ie p r z y tzw . „ M a g is te rg a s s e ”. N a jb a rd z ie j z a s łu ż e n i p ro fe so ro w ie d z ię k i w s p a r c iu f in a n s o w e m u k s ię c ia k u p o w a li w ła s n e dom y. W 1549 r. d o k to r te o lo g ii M e lc h io r I s in d e r o tr z y m a ł od k s ię c ia n a r o ż n y d o m w K n ip a w ie ob o k d o m u A n d r e s ta B la n c k e n b e rg a . D o m te n w y c e n io n y b y ł n a 1200 g rz y w ie n , z k tó r y c h 500 g rz y w ie n by ło m u z ła s k i k s ię c ia d a ro w a n e , a p o z o s ta łe 7 0 0 g rz y w ie n I s in d e r i je g o n a s tę p c y m u s ie li s p ła c a ć w r a t a c h po 25 g rz y w ie n ro c z n ie 94. N ie k tó rz y z p ro fe so ró w m ie s z k a li 90 Ibidem, ss. 90-93.
91 Archiwum Berlin-Dahlem, XX HA, Et. Min. 139d, Nr 3, k. 7. Książę Albrecht do miasta Knipawy.
92 Ibidem, Et. Min. 139b, Nr 29, Bd. 1, 14 I 1586, k. 84-84v. 93 Ibidem, Et. Min. 72a, Nr 112, k. 8, 10.
w tr u d n y c h w a r u n k a c h i z m u s z e n i b y li do u s ta w ic z n y c h r e m o n tó w sw o ich posesji, ja k np. J o h a n n e s B eh m , k tó re m u k sią ż ę p o d a ro w a ł n a te n cel w 1646 r. 2 2 5 g rz y w ie n 95.
W y d aje się, że k ło p o ty m ie s z k a n io w e i fin a n s o w e czło n k ó w w s p ó ln o ty a k a d e m ic k ie j p o g łę b ia ł p a n u ją c y w ó w c z a s m o d e l w ie lo d z ie tn e j ro d z in y w ie lo p o k o le n io w e j o r a z o b e c n o ść w d o m a c h p ro f e s o r s k ic h lic z n e j słu żb y . G d y w 1601 r. z m a r ł b ib lio te k a rz , m a g is te r M a t t h i a s M e n iu s , i k o n ie c z n e było o b s a d z e n ie n o w eg o in s p e k to r a i k u r a t o r a b ilb lio te k i, s w ą k a n d y d a tu r ę z a p r o p o n o w a ł e le k to ro w i p ro fe s o r ję z y k a h e b r a js k ie g o , m a g is te r G e o rg iu s M ü lle r a lia s M y liu s (1 5 6 7 -1 6 2 6 ). S k a rż y ł się o n n a sw o ją b a rd z o t r u d n ą s y tu a c ję życiow ą, g d y ż m u s ia ł u tr z y m a ć żo n ę i d zieck o , a od tr z y d z ie s tu l a t w s p o m a g a ł je s z c z e s w ą te ś c io w ą i b r a to w ą 96. J a k w y g lą d a ł m o d e l p rz e c ię tn e j ro d z in y p ro fe s o rs k ie j m o ż e m y w n io sk o w a ć z z a c h o w a n e g o n ieco p ó ź n ie jsz e g o s p is u osób z a m ie s z k u ją c y c h C o lle g iu m A lb e r tin u m (1 7 5 8 )97. W ś ró d 121 osób te g o k o le g iu m 88 s ta n o w ili s tu d e n c i. P o z o s ta li m ie s z k a ń c y to: 7 d o m o w n ik ó w i n s p e k t o r a d o k to r a C h r i s t o p h a L a n g h a u s e n a ( 1 6 9 1 - 1 7 7 0 ) , a m ia n o w ic ie : 2 w ujków , 1 g o sp o d y n i, 2 s łu ż ą c e i 1 s łu ż ą c y o ra z m ie s z k a ją c y p o z a K o le g iu m s ta n g r e t. D a ls i m ie s z k a ń c y K o le g iu m to d o m o w n icy d w ó ch m in is te r ia łó w a k a d e m ic k ic h B e h m a i G ü n th e la (żony, c ó rk i, słu ż ą c e , sy n , te śc io w a ), k r a w iec N e u m a n n z ż o n ą i c ó rk ą , e k o n o m u n iw e r s y te c k i S e id le r z ż o n ą , s y n e m , c ó rk ą , te śc io w ą , te ś c ie m , m a m k ą (M u h m ), c z te r e m a c z e la d n ik a m i, je d n y m p o s łu g a c z e m i d w o m a s łu ż ą c y m i.
M ło d y J o h a n n e s B e h m (od 1609 p ro fe s o r n a d z y w c z a jn y teo lo g ii), g d y p o w ró cił do K ró le w c a po p ro m o c ji w W itte n b e r d z e , z a m ie s z k a ł w w y n a ję ty m m ie s z k a n iu sw ojej m a tk i, k tó r e b y ło c ia s n e i w ą s k ie , a p o n a d to n a r a ż o n e n a e k s c e s y s tu d e n c k ie , sz c z e g ó ln ie od s tr o n y B r a m y K o w a lsk ie j. O k n a m ie s z k a n ia w y c h o d z iły p o n a d to n a t a r g ry b n y i z z e w n ą tr z sz c z e g ó ln ie w le tn ie so b o ty d o ch o d z iły s t a m t ą d lic z n e h a ła sy . S ły c h a ć by ło o d g ło sy lite w s k ie j m u z y k i o ra z h a n d la r z y ry b i k o b ie t h a n d lu ją c y c h k a p u s t ą i k o sz a m i. P ro fe s o r p ro s ił r e g e n tó w K s ię s tw a o sp o k o jn ie jsz e m ie jsc e do z a m ie s z k a n ia , tw ie r d ząc, że h a ła s y p r z e s z k a d z a ją m u w je g o s tu d ia c h . N ie b y ła to je g o p ie r w s z a p r o ś b a w te j s p ra w ie i n ie w ia d o m o , j a k i b y ł e f e k t te j p e ty c ji98.
N ie k tó rz y p ro fe so ro w ie z a jm o w a li w o ln e p o k o je w b u d y n k a c h k o leg ió w a k a d e m ic k ic h . W l a t a c h 80. XVI w. s p ic h le rz , k tó r y e k o n o m o w i p r z e k a z a n o m ię d z y in n y m i n a tu c z a r n ię i o b o rę, p o p a d ł w r u in ę . B ydło p rz e z j a k i ś cz a s tr z y m a n e było w p o m ie s z c z e n ia c h g o s p o d a rc z y c h K o le g iu m , a g ro m a d z ą c y się ta m n a w ó z p o w o d o w ał s iln y fe to r i z a w ilg o c e n ie fu n d a m e n tó w m u ró w s ta r e g o K o le g iu m i s t a j n i . D la u t r z y m a n i a b u d y n k ó w u n iw e r s y te c k ic h
95 Ibidem, Ostpr. Fol. 13. 557, k. 89v.
96 Ibidem, XX HA, Et. Min. 139cI, Nr 38, 27 VI 1601, k. 1-2.
97 Archwium Państwowe w Olsztynie (dalej: APO), Uniwersytet Królewiecki, 1646/86, s. 27.
