Gabriela Masłowska
Specjalizacja w rolnictwie a rozwój
gospodarki narodowej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 443-449
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X I, 26 SECTIO H 1987
Instytut Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa AR w Lublinie
G a b r i e l a M A S Ł O W S K A
Specjalizacja w rolnictwie a rozwój gospodarki narodowej Специализация в сельском хозяйстве и развитие народного хозяйства Specialization in Agriculture and the Development of the National Economy
Procesy przem ian s tru k tu ra ln y c h w dziedzinie roln ictw a, pozostające w ścisłym zw iązku z poziom em sił w ytw órczych, biorą swój początek w k ra ja c h wysoko ro zw in ięty ch gospodarczo. T ak więc już w lata ch pięć dziesiątych w k raja ch Z achodniej E uropy nastąpiło nasilenie przeob rażeń technicznych, ekonom icznych i socjalnych w rolnictw ie, określone m ianem rew olucji n aukow o-technicznej. Przyśpieszony rozw ój całej gospodarki n a rodow ej, a przed e w szystkim nieby w ały rozw ój gałęzi obsługujących ro l nictw o stw o rzy ł z jednej stro n y możliwość w zro stu z a tru d n ie n ia w sferze pozarolniczej na n iespotykaną dotąd skalę, z d ru g iej zaś m ożliw ość su b sty tu c ji u b y w ającej siły roboczej przez nowoczesną tech nik ę i technologię. P ostęp techniczny, biologiczny i o rganizacyjny w kroczył w pierw szej k o lejności do gospodarstw stosujących najem siły roboczej, a n astęp n ie do dużych gospodarstw rodzinnych. W w aru n k ach pow szechnej dostępności now oczesnych środków pro d u k cji i w ysokiej ceny siły roboczej pozw alał zw ielokrotnić w nich w ydajność pracy. Nowoczesna tech nik a i technologia zatrzym ała się jed n ak u progu gospodarstw średnich i m ałych, n a p o ty k a jąc tu na b a rie ry technicznej a także ekonom icznej racjonalności, co po garszało ich sy tu a c ję p ro d u k cy jn ą i dochodową. B ezpośrednim sk u tk ie m tych zjaw isk b y ła p olaryzacja producentów , zm niejszenie liczby gospo darstw i k o n c e n trac ja ziemi. Je d n ak , pom im o znacznych przem ian w s tr u k tu rze a g ra rn e j, tem po ad ap tacji obszarow ej g ospodarstw zarów no do w ym agań p o stęp u technicznego, jak i w ym agań socjalny ch rozw ijającego się społeczeństw a okazało się niedostateczne. Rów nocześnie zatem , p ostęp w rozw oju sił w ytw órczych w ym usił w zrost skali p ro d u k cji w ra m a c h
4 4 4 G a b r i e l a M a s ł o w s k a
gospodarstw a rodzinnego poprzez pogłębianie się społecznego podziału pracy, kooperację i in te g rac ję produkcji. R olnicy m ający w ieloletnią t r a dycję pro w ad zen ia g ospodarstw o w y ra ź n ie zarysow anym k ieru n k u p ro duk cji byli p o datn i n a propozycje daleko idącej specjalizacji. R acjonali zacja gospodarow ania poprzez specjalizację produkcji prow adziła do zm niejszenia nakład ó w p racy i jej uciążliwości, um ożliw iała efektyw ne zastosow anie now oczesnych i drogich środków technicznych, zwłaszcza podnoszących w ydajność pracy, popraw ę jakości i ujednolicenie stan d ard u produktów , obniżenie kosztów pro d uk cji i w zrost dochodów farm era. P ro ces przechodzenia gospodarstw od p rod uk cji w ielokierunkow ej do nowo czesnej, specjalistycznej, m im o że rozpoczęty przed laty, nie został za kończony i tem po jego nie słabnie. Jednocześnie tow arzyszy m u dążenie do większego resp ek to w an ia w y m ag ań ekologii. W yraża się to w zm niej szaniu liczby gospodarstw podejm u jących produkcję w danej gałęzi na rzecz w zrostu w ielkości stad oraz pow ierzchni u p raw y określonej rośliny w jed n ej farm ie. N arastan ie procesów specjalizacji powodow ane jest lep szym i w y n ik am i ekonom icznym i gospodarstw specjalistycznych niż w ielo kierunk o w ych a także zw iększeniem korzyści u pozostałych p a rtn e ró w agrobusinessu.
Przyspieszone procesy p rzem ian społeczno-ekonom icznych i technicz nych w latach siedem dziesiątych w Polsce stw orzyły przesłanki rozw oju now ych form org anizacyjnych w ro lnictw ie polskim . N ajdalej idące w sk u tk ach okazało się przyspieszenie rozw oju gospodarczego oraz now e zjaw iska dem ograficzne. O słabienie tem p a p rzy ro stu natu raln ego w w a ru n k ac h szybko rozw ijającej się gospodarki wzmogło ru ch y m igracyjne, co w yw ołało im p likacje w sam y m ro ln ictw ie. G ospodarstw a indy w idu aln e zostały poddane, siln iej niż w przeszłości, działaniu dwóch ten d encji — szybkiem u zm niejszeniu się zasobów i pogarszaniu się s tru k tu ry siły ro
boczej o ra z dążeniu do zw iększania dochodów w przeliczeniu na osobę z atru d n io n ą w gospodarstw ie. W ystąpiła w efekcie konieczność su b sty tu c ji nie tylk o ziem i, ale i siły roboczej środkam i produkcji pochodzenia przem ysłow ego. W idoczny postęp w rozw oju sił w ytw órczych dekady la t siedem dziesiątych w ym uszał zatem , bardziej niż kiedykolw iek, koniecz ność kap itało ch ło nn ej in ten sy fik acji w ro ln ictw ie chłopskim . D odatkow e ku tem u przesłan ki stan o w iły pozytyw ne zm iany w polityce rolnej: znie sienie dostaw obow iązkow ych, złagodzenie p ro g resji podatkow ej, u sp ra w nienie o brotu ziem ią i system u k red y to w ej obsługi rolnictw a. Wówczas, b ardziej niż k iedykolw iek d ały o sobie znać b a rie ry postępu w gospodar stw ie chłopskim w postaci m ałego obszaru gospodarstw a i w ielokierun- kowości produ k cji. W gospodarstw ach m ałych, a p rzy ty m jeszcze w ielo kieru n k o w y ch zastosow anie now oczesnych środków p rodukcji nie zawsze ze w zględów technicznych jest m ożliw e, ponadto jest w zględnie drogie
i przy no si niew ielkie oszczędności robocizny. W y stęp u je duże obciążenie pracą, a sty l p racy jest b ardziej stylem życia aniżeli sposobem w yk ony w a n ia zaw odu. G ospodarstw a tak ie są m ało a tra k c y jn e dla ludzi m ło dych, zw łaszcza gdy „(...) wokół, w sk u tek rozw oju przem ysłu i u rb a n i zacji, m nożyły się okazje do życia łatw iejszego” \ Duże rozproszenie pro d u k cji obniża efektyw ność gospodarow ania nie tylko w rolnictw ie, ale 1 w pozostałych ogniw ach kom pleksu żywnościowego.
P ró b ę częściowego pokonania ty ch b a rie r stanow iły m iędzy innym i zm iany w organizacji n iek tó ry ch gospodarstw chłopskich, zm ierzające w k ieru n k u ograniczenia a so rty m e n tu w y tw a rz an y c h w gospodarstw ie p ro d uktó w i w zro stu skali produkcji. T aka form a racjonalizacji pro dukcji pozw alała uzyskać, w w a ru n k a c h w olno zm ieniającego się obszaru, opti m um czynników p ro d u k cji dla w y b ra n e j gałęzi z p u n k tu w idzenia efek tów p ro d u k cy jn y c h i ekonom icznych. Prow adziła zatem do osiągnięcia korzyści skali w w a ru n k a c h rozdrobnionego rolnictw a.
T w orzeniu p ro g ram u specjalizacji w rolnictw ie polskim tow arzyszyła atm o sfera pełna em ocji i su biek ty w n y ch ocen. Podobna atm osfera tow a rzy szy ła w k ilk a la t później ocenie jej skutków . O ile jed n ak na p ierw szym etapie m ieliśm y do czynienia z bezkryty cznym faw oryzow aniem gospodarstw sp ecjalistycznych, o ty le później z to ta ln ą k ry ty k ą .
Specjalizacja w ro lnictw ie polskim rozpoczęła się jako proces stero w a n y przez państw o, k tó rem u stw orzono szereg p rio ry tetó w . D otyczyły one zaopatrzen ia w środki produkcji, usługi, ko rzy stan ia z k redy tów , ulg w zakresie p o datków i opłat. W lata ch 1976— 1979 n astąp ił szybki w zrost liczby gospodarstw specjalistycznych. Szereg z nich nie spełniało w y m a gany ch k ry te rió w , a więc o trzy m ały k a rty gospodarstw specjalistycznych z w yprzedzeniem . W ro k u 1980 było w k ra ju 145 tys. in d y w id u aln y ch gospodarstw z k a rtą gospodarstw a specjalistycznego, o przeciętnej po w ierzchni 10,2 ha, co stanow iło 8 % ogólnej liczby gospodarstw pow yżej 2 ha 2. Około 80% gospodarstw specjalizow ało się w pro d u k cji zw ierzęcej. Z tego w chow ie b y d ła m lecznego 29% , bydła m leczno-opasow ego 28% , n ajm n iej w p ro d u k cji ow czarskiej (4,5%) i drobiu (3,8%). W p rod ukcji ro ślin n ej n ajw ięcej gospodarstw (25%) specjalizow ało się w u p raw ie ziem niaków , 16% w p ro d u k cji owoców, a 11% w w arzyw nictw ie. Cecho w ała je w ysoka tow arow ość produkcji. W ro k u 1978 w artość produk cji sprzed anej jed n o stk o m gospodarki uspołecznionej w ynosiła w przelicze niu n a 1 gospodarstw o specjalistyczne 314 tys. zł, w obec 80 tys. w gospo
1 W. K u c z y ń s k i : Po w ie lk im skoku. PWN, Warszawa 1981, s. 48.
2 M. K a ź m i e r c z a k : Specjalizacja gospodarstw indyw id ualnych w produkcji
446 G a b r i e l a M a s ł o w s k a
d arstw ie in d y w id u alny m *. U dział gospodarstw specjalistycznych w p ro d u kcji tow arow ej całej gospodarki in d y w id u aln ej był w yższy aniżeli w ogólnej liczbie gospodarstw i zagospodarow anej pow ierzchni użytków rolnych. T ak więc np. w skupie m lek a w ynosił 14%, żywca wołowego, 10%, żywca w ieprzow ego 15%, w ełn y 24% i żyw ca baraniego 50%. Rozm ieszczenie ty ch gospodarstw było nierów nom ierne — najw ięcej sk u piał region środkow o-zachodni, północny i po łud n iow o-w scho dni4, co było u w arun k ow an e lepszym w yposażeniem technicznym ro ln ictw a i wyższą k u ltu rą ekonom iczną (rozwój usług, system ubezpieczeń itd.), k o rzy stniejszą s tru k tu rą a g ra rn ą i wyższym poziomem ogólnej k u ltu ry rolnej. P rocesy specjalizacji b y ły bardziej zaaw ansow ane niż to w ynika z ofi c ja ln ej sta ty sty k i. W ystępow anie gospodarstw specjalistycznych bez „ k a rt” jest szczególnie pocieszające, gdyż św iadczy o tym , że korzyści, jak ie osiągano ze specjalizacji, w yłączając p referen cje państw a, były w y starczającym m otyw em jej podjęcia.
S pecjalizacja w kroczyła w pierw szej kolejności do gospodarstw w ięk szych, któ re w w a ru n k a ch niedostatecznego w yposażenia technicznego poszukiw ały sposobów zm iany c h a ra k te ru pracy rolniczej i w arunków życia na wsi (zm niejszenie w ysiłku fizycznego, dysponow anie czasem w olnym , ograniczenie p racy ludzi starych) oraz popraw y ekonom icznych w arun k ó w gospodarow ania. P ostęp techniczny nie był bowiem na ty le silny, żeby w kraczając do gospodarstw w yw oływ ać w nich zm iany. Były to na ogół jednostki w ysokoprodukcyjne, m ające sta tu s gospodarstw a przykładow ego w skali wsi, rejonu, gm iny, lepiej w yposażone technicznie, o korzystniejszej s tru k tu rz e w ieku i w ykształcenia kierow ników gospo d a rstw 5. Sam o ustaw ien ie k ry terió w p rodukcji tow arow ej powodowało, że na specjalizację decydow ały się gospodarstw a intensyw ne, rozwojowe. T aki system selekcji gospodarstw służył racjonalizacji produkcji, bo w iele gospodarstw m usiało zwiększyć w ysiłek p ro d u k cy jn y i inw estycyjny, aby osiągnąć w ym agane k ry te ria .
Proces specjalizacji w gospodarce chłopskiej uległ zaham ow aniu od ro k u 1979. P rzyczy ną zasadniczą było osłabienie ogólnej dynam iki ro z w oju gospodarczego oraz częściowo U chw ała R ady M inistrów n r 197 z 4 sierp n ia 1978 roku, zw iększająca w ym agania w przyznaw aniu „ k a rt”, w celu przeciw działania czysto ilościow em u procesowi pow staw ania go
3 R. K r e f f t : Gospodarstw a specjalistyczne w latach 1976— 1979. „Wieś W spółczesna” 1980, 2, s. 31.
4 A. Z i ó ł e k : Specjalizacja w gospodarstwach indywidualnych. „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1981, 2—3.
S M. K a ź m i e r c z a k : Specjalizacja w gospodarce chłopskiej [w] Procesy
rozw ojow e polskiego rolnictwa. Pod red. Z. Grochowskiego i A. Wosia, PWRiL,
sp o d arstw specjalistycznych. Mimo korzyści sp ecjalizacja m usiała być osadzona w realiach tru d n e j rzeczyw istości zanim zdążyła się rozwinąć. N ajpow ażniejszą trudność stanow iło pogarszające się gw ałtow nie, w sku tek sy tu a c ji kryzysow ej, zaopatrzenie techniczno -m ateriałow e rolnictw a, niedorozw ój usług i p rzem ysłu p rzetw arzającego p ro d u k ty rolne, zry w a nie i ta k słab y ch pow iązań k ooperacyjnych zarów no w ram a ch rolnictw a, ja k i na s ty k u rolnictw o— przem ysł, niew łaściw e re la c je cen, pogarsza jące się zaopatrzen ie ry n k u w iejskiego w a rty k u ły konsum p cyjn e (co rozszerzało zakres spożycia naturalnego), niski poziom in fra s tru k tu ry go spodarczej i społecznej na wsi, niek o rzy stn a s tr u k tu ra w ieku ludności zatru d n io n ej w rolnictw ie. W śród b adanych gospodarstw 6 na etapie po w staw ania, m im o p refe re n c ji stw arzan y ch przez państw o, średnio 3/4 ro l ników m usiało pokonyw ać różnorodne b ariery . Jeśli w agę trudno ści m ie rzyć pow szechnością ich w ystępow ania, to na pierw sze m iejsce w ysuw ało się niedostateczne zaopatrzenie w pasze (brak gospodarstw sp ecjalisty cznych zajm u jący ch się produkcją pasz), następnie niedociągnięcia w dzia łalności p u n k tó w usługow ych i pun k tów skupu, słabe zaopatrzenie ro l n ictw a w m a te ria ły budow lane, m aszyny, urządzenia i części zam ienne, b ra k siły roboczej, trudności w pow iększaniu ohszaru. W opiniach ro ln i ków— specjalistó w w y raźn ie akcentow ano deficyt środków konsum pcji na ry n k u w iejskim , reg lam en tację środków produkcji i łączenie ich sprzedaży z dostaw am i ściśle określonych p ro d uk tó w rolnych.
W tak ic h w a ru n k a c h proces specjalizacji nie mógł funkcjonow ać n a tu raln ie, a zatem nie mógł przeciw działać niedom aganiom naszego ro ln i ctw a, czego n iejed n o k ro tn ie oczekiwano. O graniczenie w ielostronności i zw iększenie zdolności absorbcyjnych rolnictw a uzależnione jest bow iem od m ożliw ości p rzejęcia dotychczasow ych funkcji p ro d u k cy jn y c h z gospo d a rstw a przez inne jednostki gospodarki żyw nościow ej. A n dreae a n a li zując w a ru n k i specjalizacji zależność tę w yraża zwięźle: „chodzi o spe c jaln y rozw ój gospodarki narodow ej, w k tórej m a m iejsce silne p rzep la tan ie się ro ln ic tw a z p rzem ysłem ” 7.
Nowa s y tu a c ja społeczno-gospodarcza k ra ju u ru ch a m ia ła więc w go sp o d arstw ach rodzin ny ch m echanizm y w ym uszające w ielostronność p ro dukcji. W ówczas wokół specjalizacji nagrom adziło się w iele k ontrow ersji. D otyczyły one głów nie prio ry tetó w stw arzan y ch gospodarstw om specja listycznym , ich konsekw encji społecznych w postaci postępującego zróż nicow ania społeczności w iejskiej. Jak ko lw iek stero w an a specjalizacja m iała w ady (często sub iek ty w n a ocena gospodarstw przez w ładze gm in
8 G. M a s ł o w s k a : Skala produkcji a efektyw ność gospodarowania w in d y
widualn ych gospodarstwach specjalistycznych. Praca doktorska, UMCS, Lublin 1982.
7 M. U r b a n : P o d sta w y teoretyczne specjalizacji gospodarstw rolnych. Cz. I. „Nowe R olnictw o” 1962, s. 15.
448 G a b r i e l a M a s ł o w s k a
ne), to jed n a k gw aran to w an ie pew nych p refe re n c ji w okresie s ta rtu było konieczne. Pow odow ane one były deficytow ością środków produkcji, przełam aniem b a rie ry tra d y c ji i przyzw yczajeń w upow szechnianiu po stępu w rolnictw ie, a tak że ze w zględu na duże obciążenie gospodarstw a
ad ap tacją, now ym i inw esty cjam i i ryzykiem produkcji. Unow ocześnienie sposobu gospodarow ania leży rów nież w in teresie społecznym , a zatem koszty rek o n stru k c ji technicznej rolnictw a ponosi całe społeczeństw o. N a dalszym etapie rozw oju korzyści pow inna raczej stw arzać wyższa efek tyw ność gospodarow ania sprzyjająca n a tu ra ln e j selekcji gospodarstw . A d m in istra c y jn e sterow an ie procesam i specjalizacji pow inno być zastą pione n arzędziam i ekonom icznym i. Proces ro zw arstw ienia wsi jest proce sem n ieun ik n io ny m i obiektyw nym a dopuszczalne różnice w dochodach m ają w pływ in sp iru ją c y w ulepszaniu gospodarstw a i zw iększaniu p ro dukcyjności. M aksym alna d yferen cjacja pow inna być ro zp a try w a n a w u jęciu persp ekty w iczn y m i w yznaczana przez p u n k t, którego przekro czenie grozi p ow staniem konfliktów społecznych na wsi i odrodzeniem się u k ład u kapitalistycznego w rolnictw ie. W zględny deficyt siły roboczej na w si uniem ożliw iający rozpow szechnienie się n ajm u jako form y w y zysku, m ały p restiż p racy najem n ej w rolnictw ie i w ysokie n a ogół w y n a grodzenie, m ożliwości zatru d n ien ia poza rolnictw em , szerokie możliwości k o n tro li i oddziaływ ania państw a za pomocą in stru m e n tó w p a ra - i poza- p a ra m etry cz n y c h stanow ią silne b a rie ry w przek ształcaniu się gospo d a rstw sp ecjalistycznych w enklaw y gospodarki k a p ita lis ty c z n e j8. Spe cjalistyczn e gospodarstw a rodzinne w ram a ch gospodarki socjalistycznej nie tylk o nie stanow ią dla niej zagrożenia, ale jak w ykazały liczne b a dania ich ekonom iki, dobrze z nią w spółdziałają w realizow aniu fu n k cji żyw nościow ej, dochodowej i socjalnej. Pozw ala to sądzić, że specjalizacja jako proces p o zytyw ny i obiektyw ny, m im o przejściow ych trudności, znajdzie m iejsce w przyszłości polskiego rolnictw a.
Р Е З Ю М Е Процессы специализации в сельском хозяйстве имеют объективный харак тер и связаны с уровнем и динамикой экономического развития страны. Уско ренные процессы общественно-экономических и технических изменений, кото рые происходили в Польше в 70-е годы, создали предпосылки для специали зации производства в семейных сельских хозяйствах. Однако процесс специа лизации в крестьянских хозяйствах приостановился, не успев ещ е развиться. Многосторенность производства была вызвана кризисом в хозяйстве страны. Тогда вокруг специализации нагромоздилось много споров о эффективности этой формы организации хозяйств в условиях польского сельского хозяйства.
8 S. S e j g r o w i c z : O zasadach kształtowania dochodów ludności z pracy
S U M M A R Y
Processes of specialization in agriculture are of objective character, and they are in a close connection w ith the le v el and dynam ics of the econom ic develop ment of the country. Increased processes of socio-econom ic and technical changes in Poland in the 1970s created conditions for production specialization of fam ily households. The process of specialization at the peasant farms was stopped even before it could develop fully. The m any-sided character of production was forced by critical economic situation. Then, there were numerous controversions around the problem of specialization and they concerned the effectiveness of this form of the organization of farm s in the conditions of Polish agriculture.
