St a n i s ł a w Go l u b
Tr z e c i s e z o n b a d a ń p r z y w i e ż y k a m i e n n e j w St o ł p i u, w o j. c h e ł m s k i e
W związku z planowanymi przez Telekomunikację Polską S.A. w Lublinie, pracami pod instalację światło wodową w pobliżu zabytkowej wieży w Stołpiu, gmina Chełm, stan. 1, przeprowadzono tu przedinwestycyjne badania wykopaliskowe i nadzory konserwatorsko-arche- ologiczne w okresie 1 VII - 12 IX 1996 r. (ryc. 1 A).
Założono wykop o wymiarach 19,75 x 1 m, który otrzymał kolejny numer 12 w ramach wszystkich dotych czas przeprow adzonych prac w ykopaliskow ych. Ze względu na znaczną długość i funkcjonalny podział warstw, obiektów i materiałów zabytkowych, podzielo no go na dwie części. Od zachodu objął północne zbo cze gródka i otrzymał numer 12B. Natomiast od wscho du objął miejsce spodziewanego wystąpienia fosy i otrzy mał numer 12A.
Uchwycony w wykopie 12B układ warstw widocz ny w profilu S, przedstawiał pierwotne nawarstwienie gródka i potw ierdził wcześniej publikowane wnioski I. Kutyłowskiej co do jego budowy, zasięgu i rozmiarów (I. Kutyłowska 1983). Północna część wyniesienia w wy kopie 12B obejm owała warstwy jednoznacznie identy fikowane z okresem budowy i funkcjonowania zespołu warowno-kultowego w Stołpiu. Zostały one datowane na podstawie analogii wcześniej odkrytej tu ceramiki na X-XII w. (ryc. 2: c, d, g-h). W warstwach wyróżniono: calcową rędzinę, na stropie której widoczna była war stewka budowlana, zw iązana z powstawaniem wieży oraz warstwę z pozostałościami konstrukcji drewnianych, stanowiącą podwalinę gródka. Stratygrafia warstw w tym wykopie obrazuje więc kolejne etapy wznoszenia wieży i sypania gródka.
Interesującym odkryciem były licznie występujące dołki posłupowe (obiekty 3,4,5,6,7), których funkcję można określić, jak o pozostałości drewnianego ogro dzenia, otaczającego zespół od północy i północnego wschodu.
Warstwy występujące poza obrębem nasypu gród ka, we wschodniej części wykopu 12B, powstały w w y niku jego destrukcji, erozji i intencjonalnego nanosze nia ziemi. Znaleziono w nich liczną ceramikę pradziejo wą (ryc. 2: a,e) zaliczoną do kultur: trzcinieckiej, łużyc kiej i pomorskiej.
We wschodniej części wykopu 12A odkryto fragment wczesnośredniowiecznej fosy (obiekt 8), której wype- łnisko stanowiła brunatna rędzina. Na podstawie wcze śniejszych badań I. Kutyłowskiej można stwierdzić, że nie była ona zapełniana wodą. Przekop wykonany w wy
niku zapotrzebowania na rumosz marglisty podczas for mowania nasypu, pozostał suchy w czasie użytkowania gródka. Uchwycona część pozwoliła na rekonstrukcję pełnej szerokości fosy. Według naszych obliczeń wyno siła ona od 10 do 11 metrów (ryc. 1C).
W profilu wschodnim tej części wykopu, przypusz czalnie w stropie fosy, natrafiono na bruk z kam ieni łączonych zapraw ą w apienną (ryc. IB ). Celem w yja śnienia jego funkcji założono szereg innych wykopów. R ów nolegle do w ykopu 12, w odległości 2,1 m, zlo kalizow ano wykop nr 13 (4 x 1 m). M iał on ew entual n ie p o tw ierd z ić d alszy p rz eb ieg fosy. N a trafio n o w nim, co było dużym zaskoczeniem , zam iast na p o zostałości fosy, na fragm ent kam iennego muru (obiekt 9), którego korona była nachylona na południe. M ur był zbudow any z w m iarę rów nych ciosów kam ienia, zbliżonego do w ystępującego w m urach wieży, łączo nych zapraw ą w apienną (próbki kam ieni z muru i za prawy pobrano do analizy). A by uchw ycić m aksym al nie pełną szerokość m uru otworzono, od strony pó łno cno -zacho dn iej w ykopu 13, w ykop 13A (1,7 x 1,2 m). Jednocześnie w ytyczono wykop 13B (o zary sie nieregularnego czw oroboku w ym uszonym przez og ro dzenie p o sesji p ryw atnej i drzew o), o bokach dłuższych 2,2 i 2,12 m i krótszych 0,8 i 1,2 m. Tym sposobem w w ykopach 13, 13A i 13B uchw ycono na tym odcinku w m iarę pełny wygląd muru. M iał on sze rokość około 0,6 - 1,2 m i przybliżony przebieg od strony północno-zachodniej ku południow em u w scho dowi. Od strony północno-w schodniej pod murem w y stępowała nasypowa, brunatno-czam a ziemia z gruzem ce g la n o -m arg lo w y m , p rz y p u sz c z a ln ie stan o w iąc a część intencjonalnego nasypu obecnej szosy Chełm- Lublin od strony podm okłego niegdyś terenu. W cza sie pogłębiania partii dolnej w ykopu, w w arstw ach spągu p lasty czn eg o w ilg o tn eg o m argla, w y stąp iła w oda i przerw ano dalsze prace.
W wykopie 13B na głębokości około 2 metrów od p ow ierzchn i, do m uru k am iennego p rzyleg ał bruk z drobnych kamieni, łączonych zapraw ą wapienną. Nad brukiem występow ała liczna ceram ika nowożytna, da towana na XVII-XIX wiek (ryc. 2: b). Być może bruk był dostawiony później, w okresie funkcjonowania fol warku Henrysin, kiedy wnętrze wieży wykorzystywa no jak o pom ieszczenie gospodarcze. Fragm ent tego bruku zaobserwowano w profilu wschodnim wykopu 12A, o czym wspom inano wcześniej. Ze względu na
1 5 4 St a n is ł a w Go l u b
Ryc. 1. Stołpie, gm. Chełm, sta n .l. A - plan sytuacyjny w ieży z w ykopami z 1996 r.: obiekt 8 - fosa, obiekt 9 - mur kamienny z brukiem. B - obiekt 9. C - rekonstrukcja fosy: 1 - warstwa nasypowa, 2 - brunatna rędzina z m arglem i gruzem wapiennym, 3 - zbita rędzina z drobnym marglem, 4 - fragment bruku kamiennego, 5 - brunatna rędzina z marglem i kamieniami, 6 - warstwa wymycia, 7 - calec kredowy (rys. T. Dzieńkowski).
156 St a n is ł a w Go l u b
wyjaśnienie relacji obiektów 8 i 9 zdecydowano się na jego usunięcie i kontynuowanie eksploracji do calca. W dolnych warstwach w ystąpiła także ceramika w cze śniejsza.
Z obserwacji wynika, że fosa mogła dochodzić do muru oporowego, który oddzielał podmokły teren, z licz
nym i źródłam i i sk rę cała w k ieru n k u południow o- wschodnim. Powinny to wyjaśnić przyszłe badania.
Łącznie w 4 wykopach przebadano około 30 m2, przy głębokościach do około 3 m etrów od powierzchni. Zna leziono m.in. 300 fragmentów ceramiki i 40 ułamków kości zwierzęcych.
Li t e r a t u r a
K u t y ł o w s k a I.
1983 Zabytkowy zespół warowno-kultowy w Stołpiu, woj. chełmskie, Zeszyty Biura Badań i Doku mentacji Zabytków w Chełmie, nr 2/81, cz. 1 i 2.
St a n i s l a w Go l u b
Th e Th ir d Fi e l d Se a s o n a ta St o n e To w e r in St o l p ie, Sit e 1 , Ch e l m Vo iv o d s h ip
In the season o f 1996, excavations were carried out which directly preceded the installation o f telephone lines next to a stone tower. Four trenches w ere set up (Nos. 12, 13, 13 A, 13B) which covered an area o f 30 sq. m. During the excava tions the layers on the northern slope o f the stronghold and fragments o f the m oat in the north-eastern part o f the site were explored.
The original stratigraphie sequence o f layers, which was recorded, confirmed the earlier published conclusions o f I. Ku- tylowska concerning the structure and size o f the tower. On the other hand the exploration o f the moat brought quite une xpected results in the form o f a stone wall made o f carved conglomerate joined with lime mortar. Adjoining to the wall there was a paving.
