Idea społecznej odpowiedzialności we współczesnym przedsiębiorstwie

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 700. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Halina Piekarz Katedra Procesu Zarzàdzania. Idea spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci we wspó∏czesnym przedsi´biorstwie 1. Uwagi wst´pne Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa stanowi przedmiot zarówno refleksji filozoficznej (etycznej), jak i obiekt zainteresowań teorii zarządzania. Definiowana jako zbiór powinności przedsiębiorstwa wobec pracowników i różnych grup społecznych pozostających w relacjach z przedsiębiorstwem, jako główną zasadę przyjmuje ekonomiczną regułę maksymalizacji zysku, przy respektowaniu odpowiedzialności względem wszystkich stakeholders. Odpowiedzialność społeczna traktowana jest jako warunek brzegowy w podejmowanych decyzjach. Respektowanie idei społecznej odpowiedzialności uwarunkowane jest w dużym stopniu przyjętym w przedsiębiorstwie modelem zarządzania. W artykule przedstawiono model społecznej odpowiedzialności realizowanej w warunkach strategii ekonomicznej, prawnej i etycznej. Najwięcej uwagi poświęcono tej kwestii, uwzględniając wymogi współczesnego przedsiębiorstwa. Główna teza opracowania dotyczy korelacji między planowaniem strategicznym, strukturą organizacyjną a stopniem odpowiedzialności przedsiębiorstwa. 2. Przesłanki wdra˝ania odpowiedzialnoÊci społecznej Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa w sensie ogólnym jest rozumiana jako uwzględnianie przez przedsiębiorstwo konsekwencji swoich działań i gotowość odpowiadania za nie; to „przejmowanie odpowiedzialności za coś, co powstanie”, „nowa odpowiedzialność to troska, by rzeczywistość przetrwała jako należna przyszłym pokoleniom” [C. Porębski 1997, s. 23]. Takie brzmienie,.

(2) 64. Halina Piekarz. koncentrując uwagę na przyszłości nadaje nowych treści dotychczasowemu skupionemu na zaszłościach rozumieniu odpowiedzialności. Istnieją szczególne powody i przyczyny, dla których pojawia się myślenie o przyszłości. Transformacja relacji człowiek – przyroda – technika przynosi zmiany cywilizacyjne, podważanie uznawanych zasad kulturowych, ekonomicznych. Między innymi zakwestionowana zostaje teoria, uznająca rynek jako podstawową wartość, jako zdolność harmonizowania różnych interesów. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa zjawiska te można uporządkować jako oddziaływania wewnętrzne i zewnętrzne, a także jako wspierające i ograniczające odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Do czynników wspierających ideę odpowiedzialności przedsiębiorstwa zaliczyć można: − przemiany w działalności gospodarczej, wywołane postępem technicznym i ekonomicznym, − postęp cywilizacyjny, w tym wzrost wrażliwości opinii publicznej na zagrożenia wywołane działalnością gospodarczą, − globalizację życia, oddziaływanie biznesu na coraz liczniejsze i szersze dziedziny życia, − rozwój demokracji, a co za tym idzie, wzrost oczekiwań społecznych, − ruchy na rzecz ochrony środowiska, − proces reorientacji celów; tu wymienić należy dwa wyraźne kierunku przemian: pierwszy związany jest z zastąpieniem maksymalizacji zysku, jako głównego celu przedsiębiorstwa, dążeniem do maksymalizacji wartości dla właścicieli firmy, drugi kierunek związany jest z pojawieniem się interesariuszy, zmuszających do poszerzenia celu także o cele społeczne, ekologiczne, − wzrost świadomości interesariuszy, manifestowanej przeciw złym praktykom w działaniach gospodarczych firmy, − wzrost samoświadomości kadry menedżerskiej, − zmianę ról pracowniczych, podnoszenie kreatywności zachowań. Jak widać, zakres przemian wykracza daleko poza zmiany o charakterze ekonomicznym i technicznym, upatrywanych dotąd jako podstawowe źródła postępu, do głosu dochodzą także przemiany o charakterze politycznym. Jednocześnie jako problemy uboczne pojawiają się negatywne skutki działań biznesowych, w tym: − powstawanie, dysponującymi potężnymi możliwościami kapitałowymi, koncernów-gigantów, o wielkich wpływach gospodarczych i politycznych, − konkurencyjna walka o charakterze globalnym, wymuszająca obniżkę kosztów wytwarzania, osiągana drogą radykalnych zwolnień pracowniczych, odchudzania aktywów, − wypieranie przez koncerny mechanizmów samoregulujących świat biznesu, − zjawisko pomnażania pieniądza, bez pomnażania dóbr,.

(3) Idea społecznej odpowiedzialności…. 65. − liberalizacja stosunków ekonomicznych, spowodowana ograniczaniem interwencji państwa, a tym samym odpowiedzialności za jakość życia społeczeństwa, − przerzucanie kosztów porażek i kryzysów na społeczeństwo. Wymienione zjawiska i procesy prowadzą do gospodarczych i społecznych podziałów, polaryzacji społeczeństwa, marginalizacji dużych grup społecznych [K. Bolesta-Kukułka 2003, s. 67]. Czynniki te wywołują potrzebę refleksji etycznej, kierunkują w stronę znalezienia pomostu pomiędzy racjonalnością ekonomiczną a etyką. W literaturze spotkać można wiele stanowisk co do możliwości koegzystencji obydwu dziedzin w praktyce. Przewodnią tezą przeciwników wprowadzenia etyki do biznesu jest twierdzenie, że kryteria etyczne ograniczają racjonalność zachowań biznesowych, wskazują na rozłączność obydwu podejść. Do najbardziej krańcowych opinii zaliczyć należy osądy, że etyka wręcz niszczy działania gospodarcze. Odpowiedzialność biznesu stanowi przedmiot etyki biznesu, czasami zamiennie określanej jako etyka przedsiębiorczości, etyka zarządzania, etyka menedżerska. Etyka biznesu zajmuje się oceną i określaniem standardów moralnych, przystających do konkretnej sytuacji. Poziom etyczny przedsiębiorstwa jest wypadkową wielu czynników, jak sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa, misja, poziom moralny pracowników, w tym kadry menedżerskiej. W kształtowaniu poziomu etycznego firmy szczególna rola przypada prawu, jego zgodności z normami etycznymi. Znane są także koncepcje rozróżniające odpowiedzialność wewnętrzną i zewnętrzną. Odpowiedzialność wewnętrzna dotyczy pracowników, ich dobrobytu, warunków pracy, organizacji stanowisk i projektowania zadań. Odpowiedzialność zewnętrzna skierowana jest na środowisko naturalne, klientów, dostawców, społeczność lokalną. 3. Doktryna społecznej odpowiedzialnoÊci w tradycyjnych modelach zarzàdzania Z punktu widzenia czasu idea społecznej odpowiedzialności przyjmowała różny zakres znaczeniowy, co znajdowało swój wyraz w obowiązku przedsiębiorstwa wobec pracowników i otoczenia. Zmianę podejść do omawianego problemu można wyjaśnić, kierując się stwierdzeniem, że każda faza rozwoju gospodarczego charakteryzuje się swoimi specyficznymi wyróżnikami. Zmiana natury działania stwarza także nowe problemy społeczne, wokół których skupia się refleksja etyczna. Pewnej systematyki rozwoju doktryny społecznej odpowiedzialności można dokonać, kierując się: − relacjami zachodzącymi pomiędzy standardami ekonomicznymi, prawnymi a normami etycznymi,.

(4) Halina Piekarz. 66. − przyjmowanymi postawami menedżerów w stosunku do obowiązków wobec otoczenia: postawa oporu, postawa społecznego obowiązku, postawa społecznej reakcji, postawa społecznego wkładu [R.W. Griffin 1996, s. 151–153]. Tabela 1. Strategia etyczna a strategia ekonomiczna Wyszczególnienie. Strategia przestrzegania prawa. Strategia uczciwości. Etos. Konformizm z zewnętrznie nałożo- Self-governance zgodnie z samonymi standardami dzielnie wybranymi standardami. Cel. Zapobieganie zachowaniom przestępczym. Stwarzanie możliwości odpowiedzialnego działania. Kierowanie. Przez adwokatów. Przez kierownictwo wsparte przez adwokatów oraz dział kadr itp.. Metody. Wykształcenie, ograniczenie obsza- Wykształcenie, przywództwo, ru działania, nadzór i kontrola, kary odpowiedzialność, system organizacyjny i procesy decyzyjne, nadzór i kontrola, kary. Założenie dotyczące Człowiek jako autonomiczna istota, Człowiek jako istota społeczna, motywem działania jest materialny motywami działania są materialny zachowania interes własny interes własny, wartości, ideały wzory postępowania i koledzy Źródło: [J. Filek 2002, s. 213].. Tabela 2. Strategia prawna a strategia etyczna (strategia uczciwości) Wyszczególnienie. Etyka. Ekonomia. Etyka biznesu. Cel. doskonalenie się człowieka. zysk lub przetrwanie. zysk społeczny lub interes publiczny. Dziedzina zainteresowań. człowiek i relacje międzyludzkie. produkcja i wymiana. społeczne i gospodarcze relacje międzyludzkie. Stosowana metoda. refleksja i empatia. metody ilościowe. refleksja normatywna oraz metody ilościowe. Kryterium oceny. dobro moralne (zgodność z obowiązującymi normami). skuteczność, równowaga rynkowa. integralny rozwój, dobrowolność. Pojęcia konstytuujące. grecka idea dobra (agathon). wolny rynek, dobra (raczej) materialne, własność. dobro wspólne, odpowiedzialność. Postawa. życzliwość. walka konkurencyjna, uczciwa konkurencja, indywidualizm współpraca w firmie. Charakter struktury podstawowej. życie. gra, działanie instrumentalne. Źródło: [H. Steinmann, T. Olbrich 2001, s. 16].. wspólnota, działanie komunikacyjne.

(5) Idea społecznej odpowiedzialności…. 67. Kierując się tymi kryteriami, wyodrębniono strategie tradycyjne, reprezentowane przez strategię ekonomiczną (strategia organizational economics), strategię prawną, strategię etyki („uczciwości”) oraz strategię współczesnej społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Zestaw charakterystyk tradycyjnych podejść zawierają tabele 1 i 2. Strategia organizational economics W klasycznej ekonomii przyjmowano, że wzrost ekonomiczny jest źródłem postępu gospodarczego, a także czynnikiem rozwoju społecznego, cywilizacyjnego. Z tego nurtu wywodzą się poglądy, próbujące nadać działalności biznesowej społecznego charakteru. Co prawda, maksymalizacja zysku, uznawana jako główny cel firmy, osadzona była na motywacji profitowej, ale regulowana i określana przez mechanizm niewidzialnej ręki. Mechanizm ten kojarzony był z ładem gospodarczym, rynkowym, a także społecznym. Produkcja i sprzedaż towarów i usług interpretowana była jako szczególny wkład biznesu dla społeczeństwa, jako wyraz odpowiedzialności społecznej (tabela 1). Znaczącą częścią tych koncepcji stał się model traktujący o naturze człowieka. Podstawowe założenie tego modelu mówi o zainteresowaniach człowieka własnymi celami i dążeniu do osiągnięcia maksymalnych korzyści osobistych. Teza ta stanowi główne założenie filozofii firm określanych jako organizational economics. Wokół motywu, że działaniami ludzi kieruje chęć posiadania, budowany jest system zarządzania zasobami ludzkimi, preferujący indywidualizm, ocenianą z punktu widzenia rachunku kosztów sprawność działania. Zarządzanie organizacją economics cechuje szerokie stosowanie instrumentów wywołujących zarówno zachowania pożądane, jak i zapobiegające niewłaściwym postępowaniom, najczęściej definiowanym jako działania w złej wierze. Szczególnym przypadkiem obserwacji i nadzoru stały się zachowania oportunistyczne. Głównym składnikiem systemu motywacyjnego było pojęcie „kosztu oportunistycznego zachowania”, ustalanego na znacznie wyższym poziomie niż potencjalne korzyści, uzyskane przez pracownika działającego w złej wierze. Z punktu widzenia idei społecznej odpowiedzialności omawiany model nie stwarza warunków sprzyjających etycznemu zachowaniu, opartemu na fundamentalnych zasadach zaufania, samoistnej chęci działania, identyfikacji pracowników z celami firmy. W miejsce tzw. motywacji wewnętrznej stosuje się kierowanie „z zewnątrz”, najczęściej poprzez bodźce restrykcyjne. Sterowanie zachowaniami członków organizacji przypisane zostało tzw. zewnętrznemu systemowi motywacyjnemu, zlokalizowanemu na szczeblach decyzyjnych. Krytycy tego modelu wskazują na zagrożenie dla bytu organizacji. Kierownictwo, usiłując tworzyć „etyczną organizację” jako całość, równocześnie obniża poziom moralności pracowników. Inną słabością omawianego podejścia jest.

(6) 68. Halina Piekarz. redukowanie działań kreatywnych na rzecz organizacji, w tym także działań etycznych. Strategia prawna Strategia przestrzegania prawa pojawia się w otoczeniu silnie zdominowanym przez prawo. Strategia prawna jest ukształtowana ustawami określającymi stosunki między biznesem państwa i społecznym. Odpowiedzialność prawną można tłumaczyć jako przypadek interwencjonizmu państwowego, wywołanego dysproporcją między reprezentowaną przez biznes władzą i wpływami a przejmowaną odpowiedzialnością. Odpowiedzialność prawna oznacza, że przedsiębiorstwo powinno przestrzegać i działać w granicach prawa. Szczególną rolę w rozwoju opartej na prawie doktryny społecznej odpowiedzialności przypisuje się Stanom Zjednoczonym. Można wyróżnić tu trzy okresy, charakteryzujące się stopniowym wzbogacaniem przepisów prawnych i poszerzaniem zakresu obowiązków społecznych firm [M. Rybak 2001, s. 27]: − era przedsiębiorców: regulacja stosunków pomiędzy biznesem, państwem i społeczeństwem, − okres wielkiego kryzysu: dodatkowe ustawodawstwo zwalczające nieuczciwe praktyki giełdowe, chroniące inwestorów i małe przedsiębiorstwa, − lata sześćdziesiąte: zaostrzenie przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego, ochrony konsumentów. W praktyce występują różne opcje strategii prawnej. Zawsze ich funkcją pozostaje kodyfikowanie zasad ludzkich zachowań, tworzenie przesłanek istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa. Współczesne przedsiębiorstwo nie jest w stanie realizować strategicznych celów i maksymalizować długoterminowych wartości, nie przestrzegając norm prawnych. W otoczeniu gospodarczym można spotkać wiele firm działających przy wykorzystaniu rozbudowanej strategii przestrzegania prawa. Na podstawie kodeksów prawnych budowane są systemy sterowania zachowaniami ludzkimi. Logika tego rozwiązania polega także na ograniczaniu swobody działania. Osiągane posłuszeństwo poprzez działania legalistyczne ma zastąpić moralne kompetencje ludzi (tabela 2). Stratega prawa nie wyczerpuje wszystkich zasad funkcjonowania współczesnego przedsiębiorstwa, działającego w warunkach zmian i wolności wyboru. Nowe zjawiska i procesy w otoczeniu firmy powodują nieadekwatność dotychczasowych norm i ocen. Zadanie to przejmuje etyka, wprowadzając kryteria w procesach decyzyjnych gospodarczych..

(7) Idea społecznej odpowiedzialności…. 69. Strategia uczciwości Strategia etyki biznesu stawia na doskonalenie człowieka. Etyka biznesu obejmuje trzy obszary: etykę systemu ekonomicznego, etykę firmy, etyczne aspekty działań jednostkowych. Etyka na poziomie firmy obejmuje relacje między firmą a grupami i instytucjami współpracującymi z nią lub zainteresowanymi jej działalnością oraz wewnętrzną politykę firmy. Etyka kładzie nacisk na postępowanie oparte na zasadach zalecających takie wartości, jak sprawiedliwość, przyzwoitość (tabele 1 i 2). Z reguły osądy prawne i moralne zazębiają się, ale występują także niespójności i różnice, spowodowane nienadążaniem nowelizacji prawa. Skuteczność norm etyki jest osłabiana wieloma względami. Normy etyczne są wywodzone z abstrakcyjnych absolutów [K. Bolesta-Kukułka 2003, s. 69]: dobro – zło, uczciwość – nieuczciwość, które są niestopniowane, a więc nieoperacjonalizowane. Tym samym włączenie kryteriów etycznych do procesu decyzyjnego jest bardzo trudne. Tę słabą stronę zasad etyki w znacznym stopniu może zastąpić strategia odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa. Podejście to umożliwia uznanie firm za podmioty odpowiedzialne nie tylko w sensie prawnym, ale i w sensie moralnym. 4. OdpowiedzialnoÊç społeczna współczesnych przedsi´biorstw Na sposób rozumienia odpowiedzialności społecznej, a także na proces jej implementacji w znacznym stopniu wpływ wywarło tempo zmian w obszarze działalności gospodarczej w ostatnich latach. Dzisiejsza gospodarka okazuje się znaczącą siłą wyznaczającą przyszłość człowieka w różnych sferach jego życia. Kształtuje system wartości, staje się czynnikiem kulturotwórczym. Jednocześnie przynosi wiele zagrożeń, sięgających często do obszarów o fundamentalnym znaczeniu dla człowieka, jak środowisko naturalne, genetyka. Z punktu widzenia omawianej problematyki obiektem zainteresowania stają się duże firmy, w tym firmy działające globalnie. Zarówno ich rozwój, jak i kryzysy wywołują dalekosiężne skutki o charakterze ekonomicznym, społecznym i politycznym. Przedmiotem wielu dyskusji, prowadzonych z punktu widzenia ekonomii, socjologii, zarządzania, a także etyki, staje się rola i obowiązki przedsiębiorstwa, które powinno przejąć wobec otoczenia. Stawiane pytania odnoszą się w głównej mierze do przyszłości. Zagadnienia te stanowią przedmiot zainteresowań odpowiedzialności społecznej, powstałej na styku wymienionych dyscyplin. Przyjęta wstępnie ogólna definicja odpowiedzialności społecznej jest ukształtowana fundamentalnymi pojęciami odpowiedzialności i wolności. Podejmując analizę znaczeniową obydwu terminów należy dodać, że pojęcia te pozostają.

(8) 70. Halina Piekarz. w organicznym związku, którego sens dobrze oddaje hasło „nie ma wolności bez odpowiedzialności”. W odniesieniu do przedstawianej wcześniej odpowiedzialności w kontekście ekonomicznym oraz prawnym wyłania się nowe rozumienie odpowiedzialności społecznej: odpowiedzialność zastępuje będące w powszechnym użyciu pojęcie odpowiedzialności posłuszeństwa odpowiedzialnością obowiązku. Zjawiska te, kojarzone z rozkazem z góry, z tłumieniem woli do działań kreatywnych nie kształtują zachowań oczekiwanych przez współczesne organizacje [C. Porębski 1997, s. 23]. Odpowiedzialność nabiera sensu moralnego, akcentowanego w wielu perspektywach społecznych, jako: − odpowiedzialność globalna, będąca odpowiednikiem otwartości firmy wobec interesów innych grup oraz jej zorientowania na rozpoznanie zagrożeń wynikających z działalności gospodarczej, − odpowiedzialność za przyszłość, zagrożoną skutkami działań gospodarczych. Nowej odpowiedzialności, w porównaniu z tradycyjnymi formami, określanymi także jako: odpowiedzialność narzucona (restrykcyjna) prawem, wymuszona presją społeczną, przypisuje się sens pozytywny. Istnieje kilka argumentów uzasadniających to stwierdzenie. Dotyczą one nienadążania prawa, kodeksów etycznych za zmianami warunków działania przedsiębiorstw. Burzliwość otoczenia sprawia, że zakres spraw, co do których można stosować jednoznaczne osądy i oceny, stale się kurczy. Deficyt norm może być rozwiązany odpowiedzialnymi społecznie (pozytywnymi) postawami członków organizacji, a przede wszystkim menedżerów. Odpowiedzialność pozytywna jako wartość samoistna stanowi najwyższy standard odpowiedzialności społecznej. Należy dodać, że budowana na takiej wartości odpowiedzialność społeczna przestrzega równocześnie form odpowiedzialności ekonomicznej i prawnej, nadając ich normom i standardom status wymogów, rygorów, a nawet czynników rozstrzygających w decyzjach biznesowych. Wolność to niezależność wyboru, za którą ponosi się odpowiedzialność. Etycy wiążą wolność gospodarczą z wolnością społeczną i demokracją [J. Filek 2002, s. 184]. Obydwa pojęcia pozostają w ścisłej relacji. Odpowiedzialność wyznacza granice wolności, zapobiega samowoli, anarchii. Oprócz tzw. sztywnych ograniczeń, wynikających z obowiązujących norm prawnych, presji różnych grup, z uwarunkowań koniunkturalnych, oczekuje się, aby decyzje menedżerskie podejmowane były z uwzględnieniem zasad etycznych. Wyrazem moralnego poczucia decydentów są tzw. postawy „samoograniczenia się”. Postawy te są zdeterminowane stopniem świadomości znaczenia norm moralno-etycznych oraz wolą podejmowania odpowiedzialnych działań wobec ludzi i otoczenia. Należy.

(9) Idea społecznej odpowiedzialności…. 71. dodać, że z punktu widzenia prawa moralność nie obowiązuje (bądź obowiązuje częściowo). Odpowiedzialność społeczna pojawiała się w wyniku pewnych przesunięć z kwestii etycznych na kwestie powinności wobec oczekiwań i żądań różnych grup społecznych, pozostających w relacjach z przedsiębiorstwem. Ze względu na przyjmowaną orientację wymienia się dwa modele działania przedsiębiorstw: − model finansowy, zwany także koncepcją shareholders, ukierunkowany na realizację interesów interesariuszy; przedsiębiorstwo jest tu traktowane jako ich własność, jako instrument osiągania maksymalnej wartości, −model społeczny, zwany koncepcją stakeholders, uwzględniający wzrost wartości dla innych grup interesów (partnerów); przedsiębiorstwo jest postrzegane przez grupy jako wspólne przedsięwzięcie; atrybutem tego modelu jest, przyjmująca różny zakres, społeczna odpowiedzialność oraz dążenie do satysfakcji stakeholders. Wymienione modele stanowią przedmiot polemiki, skierowanej na priorytety w wyborze alternatywnych celów. Główny spór dotyczy priorytetu koncepcji shareholders czy stakeholders. Konflikty pojawiają się także w strukturach stakeholders, dążących do umacniania własnych pozycji. Wypracowanie równowagi pomiędzy oczekiwaniami osiąga się w wyniku kompromisu ze strony różnych grup, z uwzględnieniem obowiązującego prawa. Stanowiska, w których kieruje się wyborem priorytetów shareholders, a więc maksymalizacją wartości firmy, wskazują na znaczenie tego modelu w warunkach globalizacji, w tym globalizacji rynków finansowych i pieniężnych, liberalizacji przepisów gospodarczych i społecznych. Jako argument przyjmowana jest tu bezwzględna konieczność podporządkowania przedsiębiorstwa prawom rynku i biznesu, i tym samym traktowania go jako instrumentu zaspokajania potrzeb i oczekiwań nabywców. Zgodnie z tym stanowiskiem wprowadzanie do logiki działania przedsiębiorstwa motywów pozaekonomicznych (społecznych, politycznych) wypacza, a nawet zagraża pozycji przedsiębiorstwa. Jedną ze słabości modelu społecznego, zgodnie z tym stanowiskiem, jest niewystarczająca gotowość do wprowadzania innowacji w walce z konkurencją. Jednocześnie posługując się modelem ekonomicznym przedsiębiorstwa opartym na parametrach marży od sprzedaży (ROS), wydajności aktywów ekonomicznych (ROA), wydajności środków własnych (ROE), bądź parametrami koncentrującymi się na przepływach gotówkowych (EVA, MVA, SVA), podejmowana jest próba udowodnienia, że modele maksymalizujące wartość dla akcjonariusza pozwalają na zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa i udział stakeholders w wypracowanej wartości dodanej. Z kolei krytycy modelu przedsiębiorstwa działającego tylko w imieniu właścicieli jako jego słabą stronę wskazują niską mobilność w reagowaniu na wyznania.

(10) 72. Halina Piekarz. otoczenia. Inny zarzut związany jest ze zbyt jednostronnie przyjętymi celami w postaci finansowych wskaźników, opartych głównie na analizie przepływów pieniężnych. Zdaniem krytyków, podporządkowanie interesów firmy tylko grupie shareholders, bez uznania wpływu innych grup, znajdujących się zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz organizacji, zagraża wartości firmy. Zagrożenie to przekłada się na brak zainteresowania strategią zmian i doskonalenia. Silna presja akcjonariuszy na maksymalizację własnych celów pozostaje nie tylko w wyraźnym konflikcie z planami rozwojowymi przedsiębiorstwa, ale także nie sprzyja kształtowaniu proefektywnościowych postaw menedżerskich i pracowniczych. Badania przeprowadzone w różnych gospodarkach wskazują na istnienie modelu pluralistycznego, uwzględniającego cele wszystkich grup interesów, ze szczególnym udziałem pracowników. Z punktu widzenia procesów decyzyjnych firmy można mówić o bezpośrednim lub pośrednim udziale różnych grup. Pośredni wpływ na cele wynika z ich siły oddziaływania na decydentów. Jako przesłankę pojawienia się tego rozwiązania podaje się wzrost świadomości właścicieli i kadry zarządzającej co do mechanizmów funkcjonowania firmy [T. Gruszecki 2002, s. 246]. Wymienia się także ruch stakeholders value, który postuluje postrzeganie firmy jako organizacji kreującej wartości dla wszystkich podmiotów związanych ze spółką. Rysunek 1 przedstawia omawianą problematykę i jednocześnie stanowi pewną propozycję oceny poziomu realizowanej odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa. Wyróżniki odpowiedzialności społecznej Odpowiedzialność społeczna jest pojęciem, które nie tylko nie sprzeciwia się celom biznesowym, ale także wspiera maksymalizację długoterminowej wartości sztywnych, niestopniowanych norm etycznych. Odpowiedzialność społeczna przedstawiona jest z reguły jako: − poszanowanie interesów wszystkich grup odniesienia podczas podejmowania decyzji gospodarczych, − kompensowanie przez kierownictwo wzajemnie sprzecznych celów, − wypracowanie wystarczających zysków jako warunek prowadzania dodatkowych działań socjalnych [H. Kreikebaum 1996, s. 213]. Ideę odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa można wyrazić posługując się następującymi stwierdzeniami i założeniami [K. Bolesta-Kukułka 2003, s. 70–77]: − odpowiedzialność społeczna odwołuje się nie tylko do poczucia moralnego decydentów, ale bardzo wyraźnie do kalkulacji biznesowej; − odnosi się nie tylko do kadry kierowniczej, ale do wszystkich grup pracowniczych, a więc i do organizacji jako całości. Szerokie uczestnictwo członków orga-.

(11) Idea społecznej odpowiedzialności…. 73. Działania według zasad ekonomicznych: – maksymalizacja zysku – racjonalna gospodarka zasobami – racjonalna alokacja zasobów. Działania według zasad prawa: – regulacja stosunków prawniczych – ochrona konsumenta, przeciwdziałanie korupcji – dotrzymywanie zobowiązań i umów. Działania według zasad praw oraz zasad etyki: – ochrona środowiska – podwyższenie standardów pracy – zwiększenie satysfakcji klienta. Działania wspierające społeczeństwo: – wolontariat – sponsoring – mecenat. Odpowiedzialność ekonomiczna. Odpowiedzialność prawna. Odpowiedzialność prawna i etyczna. Odpowiedzialność filantropijna. Unikanie społecznej Społeczny obowiązek aktywności. Społeczne reakcje. Społeczny wkład. Akcjonariusze właściciele Pracownicy. Klienci Pożyczkodawcy i kredytodawcy Konkurencja. Dostawcy Społeczność lokalna Instytucje rządowe i lokalne Wspólnota obywateli. Rys. 1. Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa Źródło: opracowanie własne.. nizacji prowadzi do uwolnienia organizacji od ograniczeń tradycyjnie rozumianej etyki biznesu; − ma na uwadze nie tyle stosunki międzyludzkie, ile stosunki społeczne,.

(12) 74. Halina Piekarz. − skupia się zarówno na działaniach wobec ludzi, jak i wobec istotnych sfer życia ludzi (np. środowisko naturalne); − uwzględnia nowe ideały, przekonania i standardy cenione przez grupy społeczne, społeczeństwo. Normy zachowań społecznych nie mają charakteru ponadczasowego, ale są kształtowane na poszczególnych etapach rozwoju społecznego i artykułowane w postaci oczekiwań i presji społecznych. Często normy odpowiedzialności uzupełniają obowiązujące kodeksy prawne, obyczajowe; − opiera się na uznanych w działalności biznesowej twardych kryteriach, np. finansowych, rachunkowościowych, co znajduje swój wyraz w dokumentacji (raporty, sprawozdawczość). Problematyka odpowiedzialności społecznej stanowi przedmiot wielu analiz teoretycznych. Jednak opracowania te, z punktu widzenia praktycznej realizacji, ciągle w stopniu niewystarczającym podnoszą aspekt operacyjny. Pewną propozycją badawczą umożliwiającą identyfikację struktury odpowiedzialności, a także zawierającą postawy metodologiczne pomiaru i oceny poziomu odpowiedzialności społecznej przedstawia rys. 1. 5. OdpowiedzialnoÊç społeczna jako kryterium wartoÊciujàce w decyzjach mened˝erskich Odpowiedzialność społeczna jest realizowana m.in. w procesach decyzyjnych. Decyzja menedżerska, określana jako postanowienie o podjęciu określonego działania, podejmowana jest na podstawie przyjętego kryterium wartościującego. Wartościowanie dokonywane jest w sposób paralelny do przyjętych celów. Najogólniej stosuje się kryteria utylitarne (ekonomiczne, techniczne, organizacyjne), emocjonalne (estetyczne, moralne) i społeczne (ekologiczne, środowiskowe). O przyjętym systemie aksjologicznym rozstrzyga wiele czynników, jak poziom kulturowy oceniającego, świadomość etyczna. Jako nadrzędny postulat decyzyjny uznaje się uwzględnienie w procesie decyzyjnym interesów wszystkich grup odniesienia. Postulat ten rozwija H. Kreikebaum [1996, s. 195], według którego społeczeństwo postindustrialne, w przeciwieństwie do społeczeństw przemysłowych, powinno kierować się następującymi wartościami: − działania niematerialne (duchowe, kulturowe) zamiast (w uzupełnieniu) potrzeb moralnych, − solidarność z innymi przez uznanie dobra ogółu zamiast egoistycznego zaspokajania potrzeb własnych, − samoograniczenie się, rezygnacja w miejsce hedonistycznych postaw. Katalog ten w literaturze rozwijany jest o kolejne, uniwersalne wartości, jak zapewnienie szans życiowych przyszłym pokoleniom, a także społecznościom w krajach rozwijających się, respekt dla systemu ekologicznego. Uznanie powyż-.

(13) Idea społecznej odpowiedzialności…. 75. szych wartości jako celów wymaga określenia, który z celów będzie głównym kryterium oceny, a które cele potraktowane zostaną jako warunki ograniczające. W decyzjach menedżerskich wartościowanie zawsze musi być odnoszone do kategorii ekonomicznych, tak wynika z podstawowego celu przedsiębiorstwa. Jeśli właściciele chcą oprócz celów biznesowych osiągać i inne wartości („wyższe”), to muszą je wkomponować w misje i strategie firmy oraz przełożyć na skonkretyzowane cele i zbiory warunków ograniczających. Dopiero po takim zabiegu menedżer może je uczynić kryteriami wartościowania własnych wyborów. Na tym etapie wprowadzane są ograniczenia, w tym wspomniane wyżej samoograniczenia decydentów. Pewne ograniczenia mogą narzucać sobie sami, zdając sobie sprawę ze swej społecznej odpowiedzialności, ale może narzucać je także społeczeństwo. W rozwiniętych społeczeństwach istnieje szereg instytucji i instrumentów ochrony ich interesów wobec przedsiębiorstw dążących do maksymalizacji zysków. Menedżerowie muszą w swoich decyzjach uwzględniać te wymogi, oczekiwania i ograniczenia. Podsumowując, ekonomiczna zasada maksymalizacji zysku (maksymalizacji kosztów) nie przestaje obowiązywać, ale zawsze dokonuje się tego w ramach istniejących ograniczeń (wewnętrznych, zewnętrznych). Jednym z ograniczeń powinno być respektowanie społecznej odpowiedzialności, które często przebiera formę samoograniczenia się [K. Bolesta-Kukułka 2003, s. 48]. 6. Model zarzàdzania jako czynnik wspomagajàcy odpowiedzialnoÊç społecznà przedsi´biorstwa Strategia społecznej odpowiedzialności, w przeciwieństwie do wcześniej wzmiankowanych, wymaga porzucenia tradycyjnych modeli zarządzania na rzecz rozwiązań charakteryzujących się etycznym uwrażliwieniem organizacji. Jest to niezbędne, aby przyjętą strategię odpowiedzialności społecznej uczynić obowiązującą dla całej organizacji, zawrzeć ją w kodeksie etycznym. Jednym z centralnych zagadnień staje się poziom motywacyjny członków organizacji. Zakłada się, że w miejsce bodźców zewnętrznych powinna pojawić się motywacja wewnętrzna, budowana na zasadach zaufania, swobody działania. Pożądanym stanem jest wytworzenie długoterminowej dyspozycji i skłonności do określonego zachowania, zwanej nastawieniem. Nastawienie [H. Steimann, T. Olbrich 2001, s. 16 i dalsze] powinno zastąpić ukształtowany głównie dyscypliną, model zachowań pracowniczych odnoszony do ściśle zdefiniowanych pojedynczych działań, określonych w czasie, przestrzeni. Nastawienie rozstrzyga w dużej mierze o efektywności planowania strategicznego, zorientowanego na etykę biznesu. H. Steimann i T. Olbrich tłumaczą to następująco:.

(14) 76. Halina Piekarz. − współczesne planowanie strategiczne jest raczej wstępną orientacją działania na rzecz przyszłości niż planem, − przyjęte podejście do planowania strategicznego musi uwzględniać ryzyko wywołane zmiennością otoczenia. Kompensata ryzyka może być osiągnięta w dużym stopniu tylko poprzez dyspozycyjność i gotowość członków organizacji (nie tylko kadry menedżerskiej). Postawy te składają się na potencjał refleksji, w tym refleksji etycznej, której autor przypisuje strategiczną siłę sprawczą. Odpowiedzialność społeczna wymaga modelu zarządzania, którego ideę można oprzeć na następujących przesłankach: − wprowadzanie wewnętrznego rynku w przedsiębiorstwie. Proces ten wymaga radykalnych przeobrażeń w strukturze organizacyjnej, których trzon tworzą autonomiczne centra odpowiedzialności. To rozwiązanie redukuje stopień zhierarchizowania struktur na rzecz ich elastyczności, sprzyja powstawaniu mechanizmów samokontroli, współdziałania, zastępuje zachowania pracowników nastawianiem i gotowością do pracy; − zespolenie konserwatywnych wartości rynkowych (zysk, konkurencja) z liberalnymi wartościami demokracji (współpraca, dobrobyt). Należy dodać, że zysk stanowi w dalszym ciągu podstawowy cel działania przedsiębiorstwa, ale ograniczony dodatkowymi względami; − rozbudowanie systemu informacyjnego; − wzrost stopnia zaufania kierownictwa przedsiębiorstwa zarówno do kierowników niższego szczebla, jak i pozostałych uczestników organizacji. Nowe zarządzanie staje się narzędziem kształtującym społeczność przedsiębiorstwa w nowych granicach, poszerzonych o wszystkie grupy związane z jego działalnością, sprzyja osiąganiu zrównoważonego rozwoju organizacji. To ostatnie pojęcie dobrze oddaje stan ekonomicznego i społecznego zharmonizowania celów i działań organizacji. Literatura Bolesta-Kukułka K. [2003], Decyzje menedżerskie, PWE, Warszawa. Filek J. [2002], O wolności i odpowiedzialności podmiotu gospodarującego, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Griffin R.W. [1996], Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gruszecki T. [2002], Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa. Kreikenbaum H. [1996], Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Porębski C. [1997], Czy etyka się opłaca, zagadnienia etyki biznesu, Wydawnictwo Znak, Kraków. Pratley P. [2000], Etyka w biznesie, Felberg SJA, Warszawa..

(15) Idea społecznej odpowiedzialności…. 77. Rybak M. [2001], Społeczna odpowiedzialność biznesu – idea i rzeczywistość, „Gospodarka Narodowa”, nr 3. Steimann H., Olbrich T. [2001], Zarządzanie etyką. Zintegrowane kierowanie procesami etycznymi i ekonomicznymi, „Organizacja i Kierowanie”, nr 1 (103). Sternberg E. [1998], Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. The Idea of Social Responsibility in the Modern Enterprise Companies’ social responsibility is a subject of philosophical (ethical) reflection as well as an object of interest in management theory. Defined as a set of the enterprise’s duties towards employees and various social groups that have a relationship with the enterprise, social responsibility assumes as an overall principle the economic rule of profit maximisation while at the same time respecting responsibilities towards all stakeholders. Social responsibility is treated as a boundary condition in decision-making. Observance of the idea of social responsibility depends to a large degree on the management model assumed in the enterprise. In this article, the author presents a model of social responsibility carried out under the conditions of an economic, legal and ethical strategy. Most attention is devoted to this issue, taking into account the needs of the modern enterprise. The main thesis of this work refers to the correlation between strategic planning, organisational structure, and the enterprise’s degree of responsibility..

(16)