Problematyka centrum i peryferii obszaru etnicznego w świetle archaizmów i innowacji dialektalnych (na podstawie analizy obszaru polskiego)

A C T A O N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LIKGUISTICA 12, 1986

Hanna Р о р о и в к а -ТаЬогвка

PROBLEMATYKA CENTRUH I PERYFERII OBSZARU ETNICZNEGO W ŚWIETLE AFCHAIZMĆW I INNOWACJI DIALEKTALNYCH

C n a p o d s t a w i e a n a l i z y o b s z a r u p o l s k i e g o)

Tematyka, którą pragnę podjąć, na już za sobą duże tradycje badawcze, sięgające początków rozwoju geografii lingwistycznej,

1 dotyczy prób lokalizacji faktów językowych w powiązaniu z sze­ roko pojętymi faktami kulturowyni. Stworzone przez neolinowistów włoskich 1 francuskich pojęcia centrum i peryferii obszarów ję­ zykowych związały się ściśle z zagadnieniem innowacji i archa­ izmów językowych i rozpowszechniły się w formie ujęć łączących archaizmy z peryferią, a innowacje z centrum obszaru językowego. W ostatnich latach na skutek rosnących zbiorów słowiańskiego sło­ wnictwa dialektalnego oraz w wyniku powstawania coraz to nowych

atlasów językowych daje się zaobserwować wzrost zainteresowań re­ lacją archaizm<3w i innowacji do peryferii i centrum obszarów etnicznych. Fodjął tę problematykę w 1965 r. Tadeusz Milewski , starając się na podstawie zasięgu siedmiu procesów fonetycznych

różnicujących obszar prasłowiański określić centrum ówczesnej Sło­ wiańszczyzny. Badacz ten jako punkt wyjścia przyjął założenie,

iż innowacje wychodzą z centrum obszaru i na peryferiach ulegają c z ę ś c i o w e m u lub zupełnemu zahamowaniu. C a ł k i e m rygorystycznie za­ s tosował tę tezę przy anal i z i e prage nrańskiego o b s z a r u językowego Ludwik Zabrocki » nast ę p n i jednakże badacze zaczęli już odcz u w a ć k o n i e c z n o ś ć bardziej p r e c y z y j n y c h sforrułowań i nowych analiz

^ T. M i l e w s k i , Archaizmy peryferyczne obszaru prasłowiańskiego, "Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN", Oddział w Kraksie, s ty с zeń-с zerw i ее

1965, s. 134-137.

2 ^

.

3

materiałowych. Tak więc Zdzisław Stieber , nie negując istnie­ nia peryferycznych archaizmów, zwraca uwagę na istniejące rów­ nież peryferyczne innowacje. G. Birnbaum4 analizuje słowiańskie archaizmy, odnosząc je do obszarów stanowiących w poszczególnych okresach peryferie słowiańskie. Problematyką rozmieszczenia w terenie różnego typu archaizmów językowych zajmują się na szero­ ką skalę w związku z badaniem gwar poleskich V. V. Martynov5 i N. I. Tołstoj6 . 0 wzroście zainteresowań problematyką centrum i peryferii obszarów etnicznych w świetle materiału językowego świadczy też specjalnie wydany w Leningradzie w roku 1977 zbiór artykułów poświęconych tej problematyce, ilustrowany m. in. fak­ tami zaczerpniętymi z języków słowiańskich, romańskich, germań­ skich i ugrofińskich7. Ostatnio zbliżoną tematyką zajmowała się również w związku z badaniami nad etnogenezą Słowian autorka ni­ niejszego artykułu, rozpatrując problem peryferii i centrum

Sło-8 wiańszczyzny w świetle faktów językowych .

Artykuł niniejszy zawdzięcza swe powstanie Atlaeooi innowacji

3

Z. S t i e b e r , O archaizmach i innowacjach peryferycznych, [wi] Studia indoeuropejskie, Kraków 1974, s. 239-241; por. też t e n ż e , On the Peripheral Innovations, [w:] Scritti in ono re di Gluliano Bonfante, Bxescia, b.r.w., s. 1057-1061.

4 G. B i r n b a u m , 0 stepenl dokazatel'nostl dlalektlzmov-"archaiz- mové- (na materiale slavjanskich jazykov), [w:] Russ кое i slavjanskoe ' j a- zykozrianie, Moskva 1972, s. 43-46.

5 V. V. M a r t y n о v, Prohlema slavjanskogo ètnogeneza i metody geograf iöeskogo izuSenija Pripjatskogo Polesja, "Sovetskoe Slavjanovedenie"

XV, 1965, s. 69-81; t e n ż e , Leksika Palessja ü prastory 1 äase, Minsk 1971, в. 3-35.

6 N. I. T o ł s t o j , О sootnoSenii central'nogo i marginal 'nych are- alov v sovremennoj Slavii, [w:3 Areal'nye Issledovanija v jazykoznanii i etnografii, Leningrad 1977, s. 37-56.

7 Areal'nye issledovanija... Por. tu m. in. V. V. M a r t у n о v, S e- mantilteskie archaizmy na juXnoslavjanskoj periferii, s. 380-191 ora* V. A. N i k o n o v , Обад i perlferija, s. 212-215.

8 Por. H. P o p o w s к a-T a b о r s к a, Die B e d e u tu n g peripherer Sprachgebiete fur die etymologische Forschung (im Zusammenhang mit dem Pro­ jekt der Erarbeitung der "Kaschubisehen Etymologien" ), "Zweitschrift fur Slawistik" XXIV, 1979, Nr. 1, s. 100-104; t a ż , N a j s t a r s z a w a r s tw a k a ­ szubskich dialektyzmów leksykalnych, Cv.} Konferencja Pomorska (1978), Wrocław 1979, s. 35-42; t a ż , Problem południowosłowiańskiej peryferii językowej w dociekaniach nad etnogenezą S ł o w i a n , [w:] T o p o g e n e z a i e t n o g e ­ neza Słowian, Poznań 1980, s. 55-62; t a ż , P o ła b s z c z y z n # jako p ó ł n o c n o- -zachodnia peryferia Słowiańszczyzny, Lw:] S ł o w i a ń s z c z y z n a p o ł a b s k a m ię d z y Niemcami a Polską, Poznań 1981, s. 95-108; t a ż . Archaizmy semantyczne na północnc-zachodnio-słowiańskiej peryferii językowej, "M akedonski Jazik" X X X I I - X X X I U , 1981-1982, s. 611-615.

dialektalnych Karola Dejny9 , opracowaniu przedstawiającemu w pla­ styczny sposób zasięgi wszystkich istotnych zachodzących na pol­ skim obszarze językowym innowacji fonetycznych, akcentowych, sło­ wotwórczych i fleksyjnych. Ponieważ żaden inny język słowiarfski nie dysponuje podobną pracą, umożliwiającą dokonanie analizy cha­ rakteru zasięgów cech archaicznych i innowacyjnych, musimy na ra­ zie ograniczyć nasze rozważania do polskiego obszaru etnicznego. Rozważania te ogarną zarówno polskie językowe innowacje, jak i archaizny ukazane na mapach K. Dejny w formie opozycji do za­ sięgów innowacyjnych. Analizie poddany zostanie polski obszar etniczny potraktowany jako całość, bez uwzględniania zaznaczo­ nych na mapach Atlasu poszczególnych obszarów dialektalnych. Za­ sięgi tych obszarów znajdują w Atlasie pełną motywację i wydają się bezdyskusyjne. Badaniu poddane zostaną prawie wszystkie uka­ zane w Atlasie procesy innowacyjne, a więc zjawiska o znacznej rozpiętości czasowej - od zarania polszczyzny po czasy współcze­ sne. Podstawowym celem prezentowanej tu analizy jest odpowiedź na pytanie, jak sytuują się archaizny i innowacje językowe w stosunku do peryferii i szeroko pojętego centrum polskiego ob­ szaru językowego.

A. ARCHAIZMY

Do archaizmów peryferycznych zaliczyć wypada archaizmy typo­ wo kaszubskie, nawiązujące najczęściej do sąsiednich obszarów

£

Słowiańszczyzny północno-zachodniej, jakt 1)

t o l t -

t e l t

wo-

bec

t l o t

na pozostałym obszarze (mapa 2); 2)

tą r t -

to r t

wobec

tr o t

na obszarze pozostałym (mapa 3); 3) utrzymanie się miękko­

ści spółgłosek przed

‘ ar - *p'

(mapa 5); 4) zachowanie ruchomego akcentu na Kaszubach północnych (mapa 35 )•, 5) zachowanie rzeczo­ wnikowego sufiksu

-iSSe

wobec powszechnego na pozostałym polskim obszarze innowacyjnego sufiksu - i s k o (mapa 68) oraz pozostałe ar­ chaizmy peryferyczne o bardziej zróżnicowanych zasięgach; 6) charakterystyczne dla Polski zachodniej dłuższe utrzymywanie się dwuwargcwego u, które nie traci dźwięczności po bezdźwięcznych, może się identyfikować г u o - (- o-l oraz może przejść w tj (ma­

9 L D e j n a , Atlas polskich innowacji dialektalnych, Warszawa-Łódź 1981.

pa 8); 7) brak m a z u r z e n i a o g a r n i a j ą c y znaczną czę ś ć Polski za­ chodniej i północnej oraz węż s z y pas o b s z a r u p o ł u d n i o w o - w s c h o d - n i e g o (mapa 1 1)? 8) zachowanie f r y k atywnego i* c h a r a k t e r y s t y c z ­ ne d l a peryferii p ó ł n o c n y c h oraz s p o tykane w b a r d z o o g r a n i c z o ­ nych zasięgach na per y f e r i i zachodniej i południowo - z a c h o d n i e j ( m a p a 13); 9) zachowanie miękkości w a r g o w y c h w w y g ł o s i e o g a r n i a ­

jące znaczną c z ę ś ć p ó ł n o c n o - z a c h o d n i ą i p o j a w i a j ą c e się relikto- w o na K a s zubach (mapa 17); 10) zachowanie a k c e n t u inicj a l n e g o na połu d n i o w y c h K a s zubach oraz w o k olicach Cies z y n a i Jabłon k o w a ( m a p a 3 5); li) formy c z a s o wnikowe roaumetfj rozuma\e zachowane na K a s zubach i per y f e r i i pół n o c n o - w s c h o d n i e j ( m a p a 36); 12) formy czasownikowe gra^eê, gvaÿe, zna\eä, япаув utrzy m u j ą c e się w pery- f e r y c z n y m pasie zac h o d n i m (mapa 36); 13) b r a k p r z e j ś c i a i - у po s t w a r d n i a ł y m f r y k a t y w n y m f, c h a r a k t e r y z u j ą c y k r aniec p o ł u d ­ n i o w o - z a c h o d n i (mapa 41); 14) b r a k labializacji n a g ł o s o w e g o o- na krańcach p ó ł nocnych, p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h i p o ł u d n i o w o - z a c h o d ­ nich (mapa 5 7); 15) sufiks -ev- w p o zycji po miękkich z a c h o w a ­ ny na p ó ł n o c y Ka s z u b oraz w zachodniej W i e l k o p o l s c e (mapa 70); 16) zachowanie się na peryf e r i a c h zachodnich, p o ł u d n i o w y c h i w s c h o d ­ nich końcówki 2 os. 1. mn. -6 e ( m a p a 95); 17) przynajmniej c z ę ­ ściowe zachowanie się a r c h a i c z n y c h końcó w e k typu в pSeńiae, do etatfe, ze etudńe n a Kaszubach, k r a ń c a c h W i e l k o p o l s k i zachodniej i północnej oraz w znacznej części Polski p o ł u d n i o w e j (mapa 83); 18) d a wna rapartycja przy m i o t n i k o w e j k o ń c ó w k i -igo oraz zaimko- wej -ego z a c h o w a n a w części Kaszub, n a k r a ń c a c h Polski p o ł u d ­ niowej oraz w znacznej części Polski zachodniej (mapa 85). W o-

statnich dwóch w y p a d k a c h - w o b e c znacznych obszarów, na których u t rzymały się cechy archaiczne - zastanawiać b y się z r esztą m o ż ­ na, czy te zasięgi w ogóle zaliczyć należy do ar c h a i z m ó w peryfe- rycznych.

P o z o s t a ł e cechy archaiczne g r upują się b ą d i w formie ro z r z u ­ conych w terenie skupisk wyspow y c h , b ą d ź w fonrie układów d w u ­ dzielnych: a r c h a i z m - innowacja, d z i e l ą c y c h obszar mniej więcej na po ł o w ę (o k t ó rych b ę d z i e m o w a w części B).

Do archaizmów w y s p o w y c h zaliczyć na l e ż y zachowanie grup ££ (- é$, źr) (mapa 32) o r a z utrzym a n i e nos o w o ś c i w y g ł o s o w e g o -# i ą (mapy 6 6 i 67). L i c z b a p r z y k ł a d ó w jest t u w i ę c znacznie m n i e j s z a niż w w y p a d k u a r c h a i z m ó w peryferycznych.

okreś l i ć by m o ż n a jako archa i z m centralny: zachowanie form z 3 w w y r a z a c h zban, zbanek (mapa 12). Formy te utr z y m u j ą się w cen­ t r u m p o l s k i e g o o b szaru językowego, sięga j ą c jednakże n a p ó ł n o c n y m w s c h o d z i e po Suwałki, M r ą g c w o i Ostródę. N a o b szarach p o z o s t a ­

łych upowszechniły się postaci z z - 3 (zban, abcmak), uznane w literaturze naukowej za nowsze. Zauważyć jednak należy, że ramy tu do c z y n i e n i a ze zmianą s p r o w a d z o n ą w zasadzie do jednego lek- semu i nie c a ł k i e m przejrzystą. P i erwotne сьЬагеь prz e o b r a z i ł o się w e d ł u g etymologów w p i e r w s z y m et a p i e w p o s t a ć cban (według Fr a n c i s z k a S ł a w s k i e g o10 p o w s t a ł ą w w y n i k u mazurzenia), k t óra ule­ g ł a w t ó r n e m u udźwi ę c z n i e n i u w зЪап i w związku ze zmianą 3 - a dała na znacznej części p o l s k i e g o o b szaru d i a l e k t a l n e q o formę 3ban. Nie w s z y s t k i e zmiany są tu jednak całkowicie przejrzyste, gdyż - jak to zauważył Z. S t i e b e r 1 ' - zmiana $ - a zaszła tu nie t y l k o n a obsza r z e mazurzącym. Mamy p r a w o przyjąć, że o g r a n i ­ c z yła się ona do szczególnej pozycji p r z e d grupą - e>b- (*£oi>w&

'ceber', *iiobar.t 'dzban') i n a s t ą p i ł a w c z eśniej niż mazurzenie.

B. INNOWACJE

Analiza zasięg<&* cech innowacyjnych d o starcza m. in. - co zrozumiałe - w i e l u p r z y kładów stan o w i ą c y c h o d w r o t n o ś ć faktów o- mó w ionych przy zasięgach archaicznych. Tak w i ę c np. innowacją ca ł e g o o b s z a r u p o l s k i e g o w opozycji t y lko do Ka s z u b są formy ze s t w a r d n i a ł ą s p ó ł g ł o s k ą p r z e d ar * *£T (mapa 5), ustabilizowany ak c e n t na przedostatniej zgłosce w y r a z u ( m apa 35) oraz formy z s u f i k s e m -ieko (mapa 6 8). Podobnie uznane wyż e j za archaizmy (ze w z g l ę d u na b r a k przestawki) kaszub s k i e formy z toit, tart ( m a p y 2 i 3) p o z o s t a j ą w opozycji do rozpo w s z e c h n i o n y c h na p o ­ z o s t a ł y m obszarze form p r i e s t a w i o n y c h z tłot, tlet i trot ( d a l ­ sze przykłady, o bardz i e j zróżnicowanych zasięgach, por. niżej).

W równej też m i e r z e jak o archaic z n o ś c i językowej Kas z u b m ó ­ w i ć nal e ż y o ich innowacyjności» k a s zubskimi cechami i n n o w a c y j ­ nymi w s t o s u n k u d o p o z o s t a ł e g o p o l s k i e g o o b s z a r u j ę z y k o w e g o są

to

F. S ł a w s k i , Stounik etymologiczny języka polskiego, c. 1, Kraków 1952-1956, s. »87-188.

Z. S t i e b e r , Polskie ceber i dzban a chronologia mazurzenia, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" XX, 1972, s. 67-68.

bcwiem: l) zirieszanie się *l' i dające w s p ó l n y kontyn u a n t ał (mapa 4); 2) prz e j ś c i e 3 - z (mapa 12); 3) rozbicie grup s półgłoskowych przez w s t a w i e n i e e l e m e n t u samog ł o s k o w e g o p r z e d lub p o spółgłosce spółotwartej (typ brëtât, b’érva) (mapa 33); 4) z a ­ nik ruchomego e w bezkoricówkowych formach rzeczowników z p r z y ­ r o s t k i e m -ek, -ea (mapa 72). We w s z y s t k i c h tych w y p a d k a c h p o ­ zostały obs z a r po l s k i cechuje s t a n bard z i e j archaiczny.

Inne per y f e r y c z n e innowacje k a s z ubskie p o z o s t a j ą w opozycji do również innowacyjnych cech p o z o s t a ł e g o obszaru, jak-np. p o w ­ stanie k a s z u b s k i e g o szwa z d a wnych k r ó t k i c h i, у, u w o b e c jed­ n e g o w s p ó l n e g o k o n t y n u a n t u k r ó t k i e g o i d ł u g i e g o t, у, u n a p o ­ z o s t a ł y m obsza r z e (mapy 39, 41, 43) czy stw a r d n i e n i e d a wnych e*, a 1 , o* , з ‘ n a gruncie k a s z u b s k i m w o b e c c a ł k o w i t e g o zmiękczenia tego s z e r e g u (rf, i, d, J) na p o z o s t a ł y m obszarze p o l s k i m (ma­ pa 1 1).

Do innowacji p e r y f e r y c z n y e h w y s t ę p u j ą c y c h n a innych n i e d u ­ żych o b s zarach zaliczyó wypada: .1) sp ł y n i ę c i e się dziąs ł o w y c h

8, S, S, i z pala t a l n y m i ś, i, d, i w Ś, w Ma l b o r s k i e m i na Wa r m i i ( m apa 11); 2) w y o d r ę b n i e n i e i p r z e d spó ł g ł o s k a m i palatalnymi, o b e j m u j ą c e zachodni k r a n i e c Polski (ma­ pa 14); 3) zmiękczenie n, t, d przez poprzed z a j ą c e je głoski przednie w ą skie, w y s t ę p u j ą c e w o k o licach Kości a n a i Ś r e m u (mapa 2 0); 4) Ś, i (i) pows t a ł e z i, g (.%) na k r a ń c a c h północ- no - z a c h o d n i o - p o l s k i c h łącznie z K a s z u b a m i ( m a p a 21); 5) p r z e d ­ nią, zbli ż o n ą do e w y m o w ę samogłoski na m i e j s c u staro p o l s k i e g o d w oko l i c a c h Giżycka, Olecka, M r ą g c w a i S z c z y t n a (mapa 45), a w z w iązku z tym też 6) miękczenie tyln o j ę z y k o w y c h p r zez S ^ S w o k olicach M r ą g o w a i O l e c k a (mapa 21); 7) d y f t o n g i z a c j ę

y

(- V\> 2Л*> ty p o w ą dl a W i e l k o p o l s k i zachodniej ( m a p a 39); 8) ró wnież z a c h o d n i o - w i e l k o p o l s k ą d y f t o n g i z a c j ę u Z cz ę s t y*1 p r z e s u ­ n i ę c i e m a r tykulacji k u przodowi (mapa 43); 9) zanik o d m iany li­ czebników g ł ó w n y c h '5-10* na K a s z u b a c h i w części krartca za c h ó d — ni opols k i e go (mapa 89); 1 0) p r z y r o s t e k r z e czownikowy

-ySeb, -ySka,

—

ySko

spotykany w części pół n o c n o - z a c h o d n i e j o b s z a r u p o l s k i e g o (mapa 7 3); 11 (formy breli, deli, greli w y s t ę p u j ą c e w części K a ­ szub, na K o c i e w i u i w M a l b o r s k i e m ( m a p a 90).

Oddzie l n i e c h yba u g r u p o w a ć nal e ż y p o zostałe fakty inn o w a c y j ­ ne, związane z reguły z p e r y f e r y c z n y m i obszarami» lecz mające

grupy spółgłoskowe, obejmu j ą c e Polskę p ó ł n o c n ą o r a z w o k r e ś l o ­ nych w y p a d k a c h s i ę gające p o c e n t r u m (rapa 18); 2) w y n i k a j ą c e ze słabej a r tykulacji \ p r z e j ś c i e % - f ( k r a n i e c M a ł o p o l s k i p o ­ łudniowo-wschodniej) 1 X - fc (typowe dla kr a ń c a p o łudniowej M a ­ łopolski, lecz zaś w i a d c z o n e też n a znacznie w i ę k s z y m obsz a r z e Po l s k i p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j - m a p y 22 i 23); 3) u p o d o bnienie n do к n a g r a n i c y m o rfemów, o b e j mujące Hałopolskę, Ś l ą s k i k r a ­ n i e c p ó ł n o c n o - w s c h o d n i (mapa 24); 4) uproszczenie w y g ł o s o w y c h grup s p ó ł g ł o s k o w y c h -é<S, ~iH c h a r a k t e r y s t y c z n e dla W i e l k o p o l s ­ ki, Ś l ą s k a i części M a ł o p o l s k i ( m a p a 25); 5) zanik interwoka- licz n e g o j w formach c z a s o w n i k o w y c h gra^eS, grafa, ana£e$, zna- je oraz w formach rczumefa, rozume^e ( m a p a 36) ; 6) zanik r- w p r z e d r o s t k u гоя- s p o t y k a n y na Ś l ą s k u oraz w części Małopolski i M a z o w s z a (mapa 79); 7) ty p o w a d l a Polski północno - w s c h o d n i e j k o n t a m i n a c j a k o ń c ó w e k c e l o w n i k a 1. poj. -oii Ï -u - -cvu (mapa 82).

Z tą gru p ą zasięgów łączą się innowacje obejmu j ą c e z reguły jakieś peryfe r i e , lecz równocześnie w y s t ę p u j ą c e w c e ntrum o b s z a ­ ru. N a l e ż ą d o nich: 1) zatrata d w u w a r g o w e g o u i związane z nią dalsze k o n s e k w e n c j e fonetyczne (mapa 8); 2) zanik e l e m e n t u w i b r a ­ c y j n e g o przy a r t y k u l a c j i fryk a t y w n e g o J1 (mapa 13); 3) zanik m i ę k k o ś c i w a r g o w y c h w wygł o s i e ( m apa И ) ; 4) upow s z e c h n i e n i e się końcó w k i 2 os. 1. podw. -te w formach 2 os. 1. ran. przy zacho­ w a n i u końcówki -i« w formach g r z e c z n o ś c i o w y c h (mapa 95).

N i e t r u d n o zauważyć, ü w i ę k s z o ś ć zjawisk c y t o w a n y c h w dvóch o s t a t n i c h grupach po z o s t a j e w u z u p e ł n i a j ą c y m z w iązku z omówionymi w y ż e j zasięgami archai z m ó w p e ryferycznych.

O d r ę b n ą grupę s t a n o w i ą uk ł a d y dwudzi e l n e p o d w z g l ę d e m r o z ­ k ł a d u w terenie, tzn. takie, w k t ó r y c h zjaw i s k o i n nowacyjne z a j ­ m u j e w p r z y b l i ż e n i u p o ł o w ę obszaru, p o d c z a s gdy d r u g ą czę ś ć ce­ chuje stan bardziej archaiczny, jak np. s t w a r d n i e n i e s t a r o p o l ­ s k i e g o Z* p r z e d i, zaj m u j ą c e c a ł ą Polskę p ó ł n o c n o - w s c h o d n i ą (mapa 16) , typ ze ieéi, яг ooZem, ze$ęt c h a r a k t e r y s t y c z n y dla c a ­ łej s z e r o k o pojętej Polski zachodniej (mapa 31), czy o p o d o b n y m z a sięgu typ vyńdę, zafAę (ma p a 91). Ze w z g l ę d u na tematykę roz­ w a ż a ń , związaną z c e n t r u m 1 p e r y f e r i ą z a s i ę g o m tym p o ś w i ę c i m y tu imie j s z ą uwagę, z a i n t e r e s o w a n e g o czytel n i k a o d s y ł a j ą c ewent u a l n i e do m a p 33, 39, 49, 50, 57, 58, 59, 71, 89 , 90, 94, 96 Atlaeu.

nad t o w rozp r o s z e n i u na p o z o s t a ł y m terenie, np. redukcja k o ń c z ą ­ cego śródwyrazową grupę s p ó ł g ł o s k o w ą u (* Î), u p r o szczenie grup et$, tf, adf, d$ na Ь6, 6, К; spłyni ę c i e się kk w к i ii w 5 - w s z y s t k i e trzy cechy charak t e r y s t y c z n e d l a p e r y f e r i i za­ chodniej i południowej, a n o t o w a n e też sporadycznie na p o z o s t a ­ łym obszarze (mapy 26, 27 i 29). Niekt ó r e zasięgi w y s p o w e są przy tym niewątpliwie w y n i k i e m c o f ania się cech innowacyjnych pod w p ł y w e m obowiązującej normy, por. np. b a r d z o ins t r u k t y w n e w t y m wzg l ę d z i e mapy 46 i 47, ob r a z u j ą c e pr z e j ś c i e n a g ł o s o w e g o ja- - je-, ra- it re-. Co się zaś tyczy p o z o s t a ł y c h w y s p o w y c h zasięg&r cech innowacyjnych, zważywszy, iż z d e c y d o w a n a ich w i ę k s z o ś ć dotyczy nowszych p r o c e s ó w fonetycznych, p r z y p u s z c z a ć można, że są one w y ­ nikiem tych samych tendencji a r t y k u l a c y j n y c h , d z i a ł a j ą c y c h n i e ­ zależnie n a różnych obszarach, por. np. sp ł y n i ę c i e si ę grup ro, rS, rz, rï w * (mapa 28), r o z s z erzenie artykulacji u N (ma­ pa 44), cofnięcie a r tykulacji « p r z e d t a u t o s y l a b i c z n y m % (m a ­

pa 56). •

W y t y p o w a n i e innowacji o zasięgu centralnym, tzn. nie w y s t ę p u ­ jących również na peryferiach, nie jest łatwe. Za innowacje o zasięgu najbardziej c e n t r a l n y m uzn a ć zapewne w y p a d a mazurz e n i e (mapa 1 1) i zastępowanie s u f i k s u b e z o k o l i c z n i k a -ed prz e z '—id (.-yd) (mapa 76). Nie jest już n a t o m i a s t inn o w a c j ą c e n t r a l n ą za­ st ę p o w a n i e n e u t r ó w n a -ę prz e z rzeczowniki męskie z p r z y r o s t k i e m -ak (mapa 75), gdyż jądro tej zmiany lokalizuje się w y r a ź n i e w części p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j Polski.

w n i n i e j s z y m artykule ni e w y k o r z y s t a n o całego m a t e r i a ł u zgro­ mad z o n e g o n a mapach Ka r o l a Dejny. Zjawiska takie, jak np. dysy- m i l a c j a w obrębie starop o l s k i c h g r u p śft if (mapa

3 2 )

, zmiany i w y w o ł a n e n a s t ę p s t w e m s p ó ł o t w a r t y c h (mapa

42),

p r z y m i o t n i k o w e końc ó w k i w formach r z e c z owników ( m a p a 87), a także b a r d z o r ó żno­ rakie k o n t y n u a n t y p o s z c z e g ó l n y c h głosek staropo l s k i c h tpor, m. in. mapy 52-55, 6 6, 67) - jako da j ą c e zbyt sk o m p l i k o w a n y obraz terenowy - p o z o s t a ł y p o z a n a s z y m i rozważaniami. N i e w s z y s t k i e też pr z e d s t a w i o n e zjawiska d a j ą się ł a two sk l a s y f i k o w a ć na p o l ­ s k i m obszarze j ę z ykowym w k a t e g o r i a c h a r c h a i z m u i innowacji, por. np. kont y n u a n t y psł. j ( m a p a 34).

Niemniej zanalizowane tu gros p o l s k i e g o m a t e r i a ł u d i ą l e ktalne- go u p oważnia już n i e w ą tpliwie d o podsumowujących, wniosków. Tak

w i ę c materiał językowy z p o l s k i e g o o b s z a r u językowego: po p i e r w ­ sze, m o c n o p o d b u d o w u j e tezę o i s tnieniu archai z m ó w p e r y f erycznych oraz w zasadzie zaprzecza ist n i e n i u archai z m ó w centralnych, nie s p o t y k a n y c h na p e r y f e r i a c h obszaru; po drugie, p o z w a l a mów i ć o

ч

licznych innow a c j a c h p e r y f e r ycznych; po trzecie, p r o b l e m i n n o ­ w a c j i centr a l n y c h ukazuje jako zagadnienie znacznie bardziej s k o m plikowane, n i ż to się zw y k ł o przedstawiać. O c z y w i ś c i e nie bez z n aczenia jest h i s t o r i a p o s z c z e g ó l n y c h proc e s ó w i w i ą ż ą c e się z nią różne c h ronologicznie zasięgi zjawisk w różnych etapach roz­ woju. P a m i ę t a ć też należy o w e w n ę t r z n y c h podzia ł a c h obsz a r ó w e t ­ nicznych, k s z t a ł t u j ą c y c h ir. in. główny p o d ział d i a l e k t a l n y p o l ­ s k i e g o o b s z a r u e t nicznego, uwarun k o w a n y c h zazwyczaj w i e l o m a c z y n ­ n ikami p o z a j ę z y k o w y m i .

B y ł o b y wskazane, by w n i o s k i z dokonanej tu analizy mogły b y ć w p r z y s z ł o ś c i skonf r o n t o w a n e z analogicznymi analizami innych ob­

sz a r ó w etnicznych. B y l ibyśmy w ó w c z a s zapewne w stanie ściślej jeszcze o k r e ś l i ć relacje zachodzące mi ę d z y c e n t r u m i p e r yferią a i n n owacją i archaizmem. Dane osiągn i ę t e tą drocrą z ma t e r i a ł ó w dia- lektologicznych s t a n o w i ć b y mogły cenny materiał do rozważarf na­ tury h i s t orycznej i k u l t u r o w e j związanych z rekons t r u k c j ą d a w ­ n ych zasięgów etnicznych. Ni e bez znaczenia o c z y w i ś c i e był b y w tych d o c i e kaniach również udział di a l e k t o l o g i i h i s t o r y c z n e j , p o ­ zwalającej na r e konstrukcję w c z e ś n i e j s z y c h układów językowych.

Polska Akademia Nauk

Hanna Popowska-Taborska

THE PROBLEM OF CENTERS AND PERIPHERIES OF ETHNIC APEAS

WITH RESPECT TO ARCHAISMS AND INNOVATIONS (BASED ON AN ANALYSIS OF THE AREA OF POLAND)

The paper contain« an analysis of innovation ranges in the fields of phonetics, stress, word-formation and inflection typical of the Polish lin­ guistic area as presented in the At las of Ddalectal Innovations by K. Dejna. The analysed material t) strongly supports the thesis of the existence of

peripheral archaisms while it practically precludes the existence of central archaisms; 2) permits us to speak of numerous peripheral innovations; 3) presents the problem of central innovations as far more complex than it has been usually thought of. In the future any conclusion* drawn from an analys­

is of the Polish linguistic area ought ço be compared with analogical ana­ lyses of other linguistic areas. We should then t>e able to better determine the relations between the center and the periphery on one hand, and the in­ novation and archaism on the other. Data collected in this way may constitu­ te a valuable material for both historical and cultural investigations focus­ ed on the reconstruction of former ethnic ranges.