A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D ^ I E N S I S
FO LIA IU RIDICA 5, 1981
W a cła w Szu bert
PROBLEMY MIĘDZYNARODOWEGO PR AW A PRACY
Prohlematiyika m ięd zy naro dow eg o praw a p ra cy je st ro zp atry w an a zazw yczaj pod kątem działalności n o rm aty w n ej M iędzynarod ow ej O rg an izacji Pracy . T rud no zaprzeczyć, że p od ejście takie ma sw o je r a -cjon alne p rzy czyny . Działalność tej o rg an izacji w ycisn ęła istotn ie swe piętno n a m iędzy naro do w ej .regulacji sto su nk ów p racy i n a b rała w tej dziedzinie ro zstrzy ga jąceg o znaczenia. W y sta rc zy przyp om nieć liczbę ponad 150 ko n w encji zaw arty ch pod jej eg id ą i takąż liczbę do p e łn ia ją -cych je zaleceń, k tó ry ch zak res przedm io to w y jest n iezm iernie ro zleg-ły: jed n e i dru gie a k ty dotyczą bow iem zarów no p od staw ow ych p raw o by w atelskich zw iązan ych z pracą, jak rów nież w szystkich niem al n a jw ażn iejszych in sty tu c ji prajw a p racy i zabezpieczenia społecznego, tjw o -rząc łącznie sy stem norm, u p o d o bn iający się do m ięd zynaro dow eg o ko d ek su pracy , jak ko lw iek nie m ający form alnie tak iego c h a ra k te ru 1. T rzeba ró wn ież m ieć na uw adze w pływ, jaki no rm y te wfywarły i w y w ierają nadal na treść ustaw o d aw stw a wielu k ra jó w zaró w no p o -przez zobow iązania w y n ik ające z faktu ich raty fik acji, jak i po-przez stw arzanie nieform aln y ch nacisków w k ieru n k u do stoso w an ia treśfci praw a w ew n ętrzn ego do m ięd zy n arod o w y ch wzorców , co do ty czy zw ła-szcza, ale b y n ajm n iej nie w yłączn ie, k ra jó w rozw ijający ch się T rzecie-go Świata.
Isitotne znaczenie ma w reszcie tr y b stan o w ienia no rm w ram ach MOP, k tó ry up odabnia się do u chw alania ich przez o rg an re p re z en tu ją -cy k raje członkow skie i k tó ry w iąże się z nałożeniem o kreślo ny ch obowiązków na te k raje, bez w zględu na to, cziy ich przedstaw iciele w ypow ied zieli się za przy jęciem d an ych norm, czy też byli tem u
prze-1 S y m p tom atyc zn e z te g o p u n k tu w id ze n ia by ło p r z y g o to w a n ie prze z M O P w y d aw n ic tw a , z a w ie ra ją c eg o s y s te m a ty c z n e z e sta w ie n ie m e ry to ry c z n y c h norm za -w a r ty c h -w k o n -w e n c jac h pt. In te rn a tio na l Labour Code, -w yd. 1, G en e-w a 1939; -w yd. 2, G e ne w a 1952.
ciwni, a także try b k on tro li nad przestrzeg aniem norm poprzez sp ecja ln e o rg an y i p ro ced u ry .
W y raż a się w tym szczególny m echanizm fu nk cjo no w ania MOP, nie m ając y p reced ensu w inn ych organ izacjach m iędzy naro do w y ch Isto tn ą cech ę tego m echanizm u stanow i p rzy ję ty we w szy stkich jego ogniw ach system tró jstro n n ej rep rezen tacji k rajó w członkow skich przez p rzed staw icieli nie ty lko rządów, lecz także o rganizacji pracod aw ców i pracow nikó w . W stru k tu rz e MOP odbija się w ten sposób u k ład sił, d ecy d u jący o k ształto w an iu się sto su n k ó w p rac y o raz o k ieru n ka ch ro zw o ju praw a p racy w po szczeg ólnych k rajach .
W szystk o to spraw iło, że m iędzynarodo w a p ro b lem aty k a p raw a p ra c y ro zp atry w an a jest p rzed e w szy stk im przez p ry zm at fu nk cjo n ow a-nia sam ej M OP oraz jej dorobk u praw otw órczego.' Sześćdziesiąta rocznica istn ienia tej org an izacji zachęca w szczególny sposób do po d sum o w y w ania tego d orobk u o raz do reflek sji nad k ierun kam i jego k ształto -w ania się -w p rzyszło ści. Z aintereso -w ania tego ro d za ju są całko-w icie u spraw iedliw ione, a znaczenia d od aje im w sp ółczesny u kład sił i sto sun ków p olity czn ych w św iecie, k tó ry staw ia M iędzynarod ow ą O rg a -n izację P racy w ob ec róż-nego ro d zaju problem ów.
W y d aje się jed n ak celow e sp o jrzen ie n a działalność no tm ołw órczą M OP z szerszej p e rsp e k ty w y , o b ejm u jącej różne form y regu lacji p ra w -n ej stosu-nk ów p racy w skali m iędzy -narod ow ej. Jak k o lw iek bowiem ko n w encje (i zalecenia) MOP o d g ry w ają w tej dziedzinie rolę pierw szo -planow ą, to jed n ak nie w y czerpu ją całok ształtu tej regu lacji, lecz sk ładają się w raz z innym i jej formami n a ko m p leks norm i powiązań p raw ny ch , tw o rzących m iędzyn aro dow e p raw o praqy.
W śró d elem entó w teg o p raw a można rozróżnić ak ty (,,in stru m enty" ) o różnej treści i o różnym zak resie mocy obo w iązującej. N ależą do nich przede w szystkim ak ty o znaczeniu najogólniejszym , ok reślające „rów ne i niezby w alne praw a w szy stkich członków w spó lno ty lu dzk iej" w dziedzinie g osp odarczej, społecznej i k u ltu ra ln e j, do ty czące w szczególn y sp osób spraw zw iązanych z pracą. Taki ch a ra k ter m ają M ięd zy -n arodo w e Pak ty P raw C złowieka u ch w alo-n e w iroku 1966 p rzez Z gro-m adzenie O gólne ONZ2 i gro-m ające z tego w zględu (niezależnie od i r ’* treści) n ieja k o ch arak te r n ad rz ęd n y w sto su n k u do ko nw encji zaw iera-n y ch pod eg id ą MOP, k tó ra działa w ram ach ONZ jako je j orgaiera-nizacja w ysp ecjalizow ana. Sto su nek Pak tów do tych k on w en cji n asu w a jed nak szereg złożonych problem ów.
N ależy się w praw dzie zgodzić 7 tw ierdzeniem , że Pakty w znacznej
* P a k ty te z o s ta ły w 1977 r. ra ty f ik o w a n e przez P olsk ę i o p u bliko w an e w Dz. U. 1977, n r 38 (załącz nik ). Por. J. B a f i a , R a ty lik a c ja P a któ w Praw C zło w ie k a w PRL, „ Pań stw o i P ra w o ” 1977, n r 4, s. 3 i n.
m ierze ,,przy no szą rek ap itu lację w cześn iejszych norm m ięd zyn aro do -w ych o ch ara k te rz e sp ecjalistyczn ym " , u ch -w alan y ch -w szczególności w ram ach MOP oraz że znaczenie Pak tó w ,,polega n a p rzen iesien iu p rob lem atyki p raw człow ieka z tere n u w y sp ecjaliz ow an ej M OP na szersze [...] forum ONZ oraz na bezpośrednim zaang ażo w an iu a u to r y te
-tu O N Z"3; nie zmienia to jed n ak fak-tu, źe o ba te rodzaje a k tó w p raw a m iędzyn aro do w eg o w sp ó łistn ieją ze sobą, p rzy czym k ażd y z nich wiąże te k raje, k tóre dan y ak t ratyfiko w ały .
A naliza treści Pak tó w P raw C złow ieka z jed n ej sitrony a k onw encji MOP, d otyczących zbliżon ych m aterii, takich jak: zakaz p ra c y przy m u -sowej, w olność związkowa, zakaz d ysk ry m in acji i 'inne — z drugiej, w y k azu je p rz y tym, że m iędzy tymi dwoma ro dzajam i ak tó w nie zawsze zachodzi sto su n ek taki jak m iędzy norm am i og ólnym i i b ard ziej sko n kretyzo w any m i. Na og ól bowiem jedn e i d ru g ie w yraż o n e są w k a te -go riach ogólnych, z tym że sform uło w ania w nich zaw arte, jakk o lw iek co do zasady zbieżne, nie całk ow icie się ze sobą p ok ry w ają.
Zakaz d y skrym in acji w M ięd zynarod ow y m Pak cie Praw G o spo d aczych, Sp ołeczn ych i K u lturaln ych stan o w i p rzy kład sfo rm ułow ania b a r-dziej ogólnego, o dn osi się bowiem do w szy stk ich p raw tej k ateg o rii (art. 2 § 2), w ów czas gd y ko nw encja n r 111 M OP zakazuje w yłącznie d y sk ry m inacji w z ak resie zatrud n ien ia i w y k o n y w ania zawodu, a k o n-w en cja n r 100 — d y sk ry m in acji k o biet n-w zak resie n-w yn ag ro dzenia za pracę. To samo d o ty czy praw a do zab ezpieczenia społecznego, k tó re tenże m ięd zy n aro d o w y p a k t fo rm ułuje w sposób n ajb ard ziej ogó ln y (art. 9), w ówczas gdy ko n w en cje M OP (zwłaszcza k o nw encja n r 102) o k reślają bliżej m inim alne no rm y zabezpieczenia w o d n iesien iu do ró ż-n y ch rod zajów świadczeń.
Prawo do p rac y zo stało sform ułow ane w M ięd zy narod ow y m Pakcie Praw G ospodarczych, Społecznych i K u lturaln ych e x p ie ssis verb is (art. 6), w ów czas gd y k o n w en cja n r 122 MOP zadow ala się zobowiąza-niem k ra jó w członkow skich do tego, ab y p row ad ziły ,,ak tyw n ą p olityk ę zm ierzającą do p o pieran ia pełnego, p rod u k ty w n ego i sw ob od nie w y -b ieran ego za tru d n ien ia"4. T enże m iędzy narod ow y p akt idzie rów nież d alej niż ko nw en cja n r 89 M OP w sp raw ie w olności związkow ej, for-m u łując w y raźn ie praw o do stra jk u (art. 8). N atofor-m iast w kw estii zakazu p rac y p rzy m u sow ej p ostan o w ien ia zaw arte w k o n w en c ji n r 105 M OP (art. 1) są b ard ziej w ym ag ające niż p rzep isy M ięd zynarod ow eg o Pak tu
3 M. M a t e y , P a kt N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h w sp r a w ie s p o łe c z n y c h i e k o n o -m ic z n y c h praw c zło w iek a a pra wo p r a cy w PRL, „P ań stw o i P raw o" 1970, n r 10,
s. 500.
4 P olsk a w y s tą p iła w ro k u 1976 n a te r e n ie M O P z in ic ja ty w ą p rz y g o to w a n ia k o n w en c ji o po w sze ch ny m p r aw ie do p rac y.
Praw O b y w atelsk ich i Polityczn ych w tej m aterii (art. 8). Istotne znaczenie n ależy w ty ch w aru n ka ch p rzy p isać zastrzeżeniu, że żadne z po stan ow ień zaw artych w Pak tach C złowieka nie może b yć in te rp re to w a -ne jako ogran iczające treść zobowiązań, w y n ik ając y ch z ko nw encji (art. 5 § 2 ob u Paktów).
O bok m ery tory czn ych pow iązań pom iędzy postano w ieniam i zaw artym i w obu ro dzajach ak tów praw a m iędzyn aro dow ego w y stęp u ją ró w -nież po w iązania form alne, poniew aż do Pak tów C złowiek a zostały za-stosow ane, jak k olw iek nie bez pe w n ych oporów , m echanizm y ko n tro l-ne w y kształco l-ne w ram ach M OP w sto sun k u do k o n w e n cji5.
Poza ak tam i o ch arak te rze u niw ersalny m w y stęp u ją w m ięd zy naro -dowym p raw ie p rac y rów nież in stru m en ty o węższym zakresie działa-nia, ograniczonym do ok reślon eg o k ręg u krajó w . N ależą do nich w szczególności ak ty o ch ara k te rz e regionalnym , k tóre po II w ojnie św iatow ej n a b ra ły w iększego znaczenia w zw iązku z ten d e n c ją do in-teg racji społeczn o-go spod arczej i po lityczn ej n iek tó rych g ru p krajów . Taki c h ara k ter ma E urop ejska K arta Socjalna (1961) i Kodeks E uro pej-ski Zabezpieczenia Społecznego (1964) p rzy jęte w ram ach R ady Europy, a n astę pn ie szereg ak tó w u sta no w io n ych w ram ach E u rop ejsk iej W spól-n oty G ospodarczej, zm ierzających w szczególspól-ności do h arm ospól-n izow aspól-nia treści u staw o d aw stw a p racy i zabezp ieczenia społecznego w zakresie niezbędnym dla zniw elow an ia różnic w obciążeniach socjaln y ch m iędzy krajam i należącym i do W sp óln o ty o raz dla um ożliw ienia sw obodnego p rzepły w u pracow nik ów . Działalność no rm o tw ó rczą w in te resu jący m nas zak resie rozw inęły równ ież inne organizacje o ch arakterze regionalnym : Rada N o rd yck a (wspólny ry n ek pracy , w ielo stro nn a ko nw en -cja zabezpieczenia społecznego, 1955 т.), O rg aniza-cja K rajów Śro dko-w o am e ry kań skich (kondko-wencja doty cząca zab ezpieczen ia społecznego,
1967 r.), Liga A rab sk a (konw encja w spraw ie norm doty czących pracy , 1967 r.) i in n e f
Dla pełno ści obrazu n ależ y w reszcie wskazać na um ow y m iędzy n a-rodo we o ch arak terze bilateraln ym , k tó re w swoim czasie u to ro w ały drogę rozw ojow i m iędzy naro do w ego p raw a p racy w jego up ow szech nion y ch formach, a k tó re obecnie u zu pełn iają treść tego praw a, reg u lu jąc w szczególności kw estie zw iązane z rucham i m igracyjny m i, statu -sem o b co krajo w có w p o d ejm u jący ch p racę poza k rajem m acierzysty m i inne. Ze w zględ u na znaczną liczebn ość ty ch u m ó w tru dn o b y ło by je bliżej ch arak tery zo w ać. W iele um ów teg o ty p u zostało zaw arty ch także
5 Por. R apport de la C o m m is sio n d 'E x p er ts pour l'a p plica tion d es c o n v e n tio n s
e t re co m m e n da tion s, C o n fér en c e In te rn a tio n a le du T ra va il 65® Session, G e n èv e 1979,
s. 9.
przez Polskę (umowy z C zechosłow acją, Fran cją, Belgią i RFN w sp ra wie ubezp ieczeń sp ołecznych, um ow y z C zecho słow acją i NRD w sp ra -wie zatrud nienia polskich sp ecjalistów n a budow ach ek sp orto w y ch i inne).
W szystk ie te um ow y o ch arak terze w ielostro nn y m i d w u stro nn y m stw arzają kom p leks norm m ięd zy narodo w eg o p raw a p ra c y o różnym zasięgu m ocy o b ow iązującej oraz o różnym zakresie przed m io tow ym . H ierarch iczn a budow a tych norm nie jest rów no zn aczna z up o rząd ko -waniem ich treści i w zajem nych powiązań. Na ogół b io rąc um owy o węższym zasięgu ob ow iązy w ania d op ełn iają w praw dzie i k o n k re ty -zu ją norm y zaw arte w pak tach i ko n w en c jac h o ch arak te rze u n iw e r-salnym . Nie zawsze jednak stosu nek w zajem n y ty ch norm k ształtu je się według powyższej zasady. I tak rap. E urop ejska K arta Socjalna zaw iera p ostan ow ienia m niej k o n k retn e i po części m niej k orzy stn e dla p racow n ik ów niż od pow iedn ie ko nw en cje M OP7. W tym stanie rzeczy w yk ład nia n iek tó ry c h norm m ięd zy narod ow ego praw a pracy n asu wa duże tru dno ści, k tó re u jaw n ia ją się zw łaszcza w tok u b ad an ia zgod ności praw a k rajo w eg o z ich treści?'. W spó łistn ien ie w ielu norm , k tó rych zasięg m ocy ob ow iązującej częściowo się pokryw a stw arza n ie -kiedy k on flik ty ty ch norm, w k tó ry ch rozw iązyw aniu pom ocna jest powszechnie p rzy ję ta w praw ie p rac y zasada up rzyw ilejo w an ia p ra co -wników, rów noznaczna w tym zastosow an iu z przyzn aw aniem zaw rze p referen cji norm om dla n ich n ajk o rz y stn iejszy m 8.
Isto tn y se ns m iędzynaro dow ego praw a praqy polega na zbliżaniu do siebie treści ustawodaw sitw k rajow ych , co naimndej w zak resie w y -rażan ia przez nie pew n ych zasad o. znaczeniu podstaw o wym . R ealizacja tej idei n atrafia jed n a k n a w iele trud no ści n ie tylko ze w zględ u na różnice u stro jo w e i ideologiczne, lecz także do ty czące sto pnia rozw oju społeczno-g ospo darczego poszczegó lnych krajów . W zw iązku z tym o kazu je się kon ieczn e stosow an ie tzw. klau zu l elasty cz n o ści9, k tó re o graniczają u n ifik u ją cy w p ły w ko nw encji m iędzyn aro do w ych, choć zm niejszają przeszk od y leżące n a drodze ich raty fik acji i stoso w ania.
Proces w y k sz tałcan ia się norm m ięd zyn aro do w eg o p raw a pracy- m o-g ący ch m ieć isto tnie zasto sow an ie po w szechn e, n a tra fia na wiele oporó w i p o stę p u je naprzó d bard zo powoli. Z dużym i trudno ściam i sp o ty k a ją się także zam ierzen ia h arm on izow ania k rajo w y ch u staw od aw stw p ra -cy w ram ach o rg an izacji o c h a ra k terz e regionalnym , o czym świadczą
7 Ibid em , s. 180. 8 Ibidem , s. 191.
do św iadczenia po czy nione w ram ach EW G10. O drębno ści unorm o w ań k rajo w y ch są w w ielu zak resach zbyt m ocno u trw alo n e i p ow iązane z całym uk ład em społecznych sto su nk ów praqy, aby m ogły być łatw o u su n ięte. Umowy d w ustro n ne działają n atom iast z o m aw ian eg o punktu w idzenia w sp o só b ''niejed n olity : z jed n e j stro n y up o d ob n iają sy tu ac ję p raw ną p raco w nikó w w zak resie sto sunk ów pom iędzy krajam i — k o n -trah en tam i ty ch um ów, z d ru g iej stro n y nato m iast p ow iększają różnice w o dniesieniu do osób p ozo stającyc h poza tym k ręgiem .
W św ietle tych stw ierdzeń można w łaściw ie ocenić znaczenie zam ierzeń, p od ejm o w an ych w k ierun k u po rządk ow ania norm m ięd zy naro do w ego p raw a pracy, zastęp ow ania norm p rzestarz ały ch nowymi, o d p o -w iad ającym i -w spółczesnem u uk łado -w i stosunkó-w , p lano-w ego ro z-w ija-nia n ow ych k ieru n k ó w działalności n orm o tw ó rczej oraz u jm o w an ia jej w ram y system ow e. A m bitne zam ierzenia M ięd zyn aro do w ej O rga niza-cji Pracy w tej dziedzinie świadczą o zrozum ieniu doniosłych p ro b le-m ów w sp ółczesn eg o św iata, k tó rych ro zw iązanie w yle-m aga zw iększenia efektyw n ości reg u lacji p raw nej sto su nk ów p ra c y w skali m iędzy narod o- w ej. W u rzeczy w istn ian iu tego p rog ram u n ależy jed nak liczyć się z p o-ważnym i trudn ościam i, k tó re spo w odu ją co najm n iej jego znaczne roz-ciągnięcie w czasie. Pon adto pro g ram ten nie ob ejm uje, z n a tu ry rzeczy, in ny ch „in strum entów " m iędzy naro do w ego p raw a p rac y poza k o n w en cjam i i zaleceniam i MOP, a w ięc tej ro zleg łej siatki um ów w ielostro n -n ych i d w ustro -n-ny ch, k tó ry ch ró w -noległe ob ow iązyw a-nie ko m plikuje, ja k juz wspom niano, o braz tego praw a. W id ać stąd w y raźnie, jak odległe i w ątp liw e są p e rsp ek ty w y n ada nia m iędzynarodow em u prawu p rac y fo rm y usystem aty zow an ej i zbliżenia się tym samym do jego, częściow ej ch oćb y, ko d y fik acji11.
Pomimo w szelkich w y siłk ów un ifik acy jn y ch trzeb a się liczyć z u trzy -m yw an ie-m się, a w p ew n y ch dziedzinach -może n aw et pow iększanie-m się, różnic m iędzy treścią u staw o d aw stw a poszczegó lnych k rajó w , nie ty lk o ze w zględu na o dręb no ści u stro jo w e i ró żn y sto pień rozw oju społecznogospodarczego, lecz tak że z uw agi na szczególne cechy (ich sy ste -mu praw neg o, trad y c je h isto ry czn e i k u ltu raln e itp. Fakt istn ien ia tych różnic m usi tym samym znaleźć ró w n ież swój w y ra z w regu lacji p raw -nej, niezależn ie od un orm ow ań zm ierzający ch do ich usu w an ia, k tó re
10 Por. V a 1 1 i с o s, op. cit., s. 162 i n. o raz М. M a t e у, O k o n c e p c ji i p r a k ty c e
ha rm on iza cji praw a p ra cy w kr a ja c h EW G , „P ań stw o i P raw o " 1972, n r 8—9, s. 158
i n.
11 K o d y f ik a c ja m ięd z y n aro d o w e g o p ra w a p r a c y w y d a je się zn ac znie tr u d n ie js z a do p rze p ro w a d ze n ia niż in n y c h dz ia łów m ię d zy n a ro d o w e g o pr aw a , w sto s u n k u do k tó r y c h z a m ie rze n ia k o d y fik a c y jn e są p o d ejm o w a n e z o g ran ic zo n y m i re z u lta tam i. Por. S. E. N a h l i k , W s tę p do n a u k i pra w a m ięd z yn a r o d o w e g o , W a rs z aw a 1967, s. 418 i n.
mogą, jak już stw ierdzo no, przy n osić jed y n ie częściow e rezu ltaty , tym bard ziej że nie w szy stk ie zak resy stosu nkó w pracy są przez nie w jed -nako w ym sto pn iu o b jęte.
U znanie znaczenia tego faktu i p o trz eb y znalezien ia rozwiązań w y -raziło się w treści ty ch ko nw en cji MOP, k tó re niezależn ie od norm u jed n o licający c h po dstaw y p raw n e w danym zak resie sto su n k ó w za-w ierają róza-wnież reg u ły pom ocne za-w rozstrzy gan iu spraza-w, za-w k tó ry ch w y stęp u je kolizja przep isów k rajo w y c h o różnej tre ści. Po trzeba takiej regu lacji n asu nęła się zwłaszcza w o dn iesien iu do u p raw n ień u bezpie-czeniow ych praco w nikó w , po d ejm u jący ch pracę zagranicą, wów czas bowiem p ow stają p rob lem y związane z u stalaniem ty ch u p raw nień , za-liczaniem o k resó w zatru d n ien ia w ró żn ych k rajach , dochodzeniem roszczeń i do kon yw aniem w y płat oraz od po w ied nich rozliczeń itp. Pro -blem y te dotyczą w szczególny sposób św iadczeń w y p ad k o w y ch ze w zględu na ich n ieje d n o lity c h a ra k te r p ra w n y 12. O po trzebie reg ulacji d ecy d uje tu zarów no ży w otn y c h a ra k te r ty ch sp ra w d la pracow ników , jak i ich w yraz finanso w y dla k rajó w obciążon ych do kon yw aniem o dpo -' w iedn ich w yp łat. Nic zatem dziwnego, że ten w łaśn ie zak res spraw o c h arak terze k olizyjny m zo stał o b jęty treścią ko nw encji MOP, d o ty -czących zabezpieczenia społecznego.
Ju ż k on w en cja n r 19 z rok u 1925 p rzy jęła jak o reg ułę ob ow iązującą ' m iędzy krajam i, k tó re ją raty fiko w ały , że k ra j m iejsca w y p ad k u przy p racy jest ob ow iązan y zap ew nić o bcok rajo w co m takie sam e św iadcze-nia, do jak ich m ają p raw o jego o by w atele. K onw encje nr 35— 40 z roku 1933 dotyczące ub ezp ieczenia em e ry ta ln eg o u staliły, że o b co k rajo w cy p o dleg ają-tem u ub ezp ieczen iu i m ają p raw o do jeg o świad czeń n a równi z w łasn ym i o by w atelam i, p rzy jm u jąc ' w ten spo só b jak o m iaro dajn e p raw o m iejsca zatrud nienia. K o nw encje M OP d otyczące p rac y m ary n arzy u m a ją g en eraln ie, że są oni p o dp o rządk ow ani p raw u k raju , w k tó -rym zo stał z are je stro w an y statek . K on w en cje n r 64 z ro k u 1939 i n r 86 z ro ku 1947 'regu lu ją zakres zasto so w ania d o lu dno ści tub ylczej praw a tery to riu m ich pocho dzen ia i tery to riu m zatru d nienia, u zn ają c za m iaro d a jn e p raw o m iejsca zaw arcia um ow y. Pro blem y tego rod zaju regu low ane są tak ż e przez inne um o w y m ięd zyn aro do w e (umowa do-tycząca n aw ig atoró w na Remie — 1950 r„ e u ro p e jsk a k o n w en cja zabez-pieczen ia społecznego — 1956 r.)1*.
Do treści k on w enc ji i um ów m ięd zyn arod o w y ch w chodzą tym
sa-11 Por. M. S o ś n i a k , W ła śc iw o ść praw a w z a kr e sie w y p a d k ó w p r zy p ra cy w y
-k o n y w a n e j za granicą, „Praw o w h a nd lu zag ra n icz ny m " 1972, n r 28—29, a ta -k ż e
S. K a l u s , M ięd zy n a ro d o w e sto s u n k i pracy, W y b r a n e za g ad nie n ia k o liz y jn e , W a r-sza w a 1978, s. 69 i n.
mym, ob ok no rm reg u lu jąc y c h m ery to ry c zn ie dany zak res stosunk ów , równ ież no rm y o k reślają ce zastosow alność p rzep isów p ra w a krajow eg o w p rzy p ad ku rozbieżności ich treści. K on w en cje te i um o w y w y k rac zają tym sam ym poza dziedziną praw a m iędzyn arod o w ego publiczneg o i wchodzą w m aterię kon fliktu norm , stan ow iącą dom enę m ięd zy n aro -dowego praw a pryw atn eg o . W jed n ej i dru g iej dziedzinie w ydziela się pew ien zak res regulacji, d o ty czącej sto su nk ów p rac y i zabezpieczenia społecznego.
M iędzy w skazanym i w y ż ej gałęziam i praw a zaznacza się, jak w iad o-mo, co do za sad y w y ra źn a od ręb ność p o leg ająca na tym, że jed na z nich (m iędzynarodo we p raw o publiczne) reg u lu je stosunki m iędzy podm iotam i praw a m iędzyn arod o w ego (którym i są p rzed e w szystk im państwa), a druga (m iędzy naro dow e p raw o pryw atn e) — stosun ki cy w iln op raw n e m iędzy osobam i fizycznym i i praw ny m i w tych p rzy p ad -kach, g d y zachodzi p o trzeba rozgraniczenia zakresu stoso w an ia praw , o bo w iązujących w różnych p ań stw ach 14.
Jedn ak że k o nw en cje i u m ow y m ięd zyn aro do w e w in teresująqy m nas z akresie (zwłaszcza um ow y pow szechne i w ielostro nne) m ają w istocie zawsze w sp ó ln y przedm iot. R egulują one bow iem sto su nk i p rac y (a ta k -że stosu nki zabezpieczenia społecznego), u stan aw ia ją c n orm y 15, k tó re k sz ta łtu ją po śred nio p orządek p raw n y ob o w iązu jący w pa ństw ach przez n ie o bjętych zaró w no wówczas, g dy o k reślają zasady , k tó ry m praw o tych p a ń stw m a od pow iadać, jak i wówczas, gd y u sta n aw iają reg u ły m ające zastosow anie w p rzy p ad ku zazębiania się zak resu m ocy o b ow ią-zu jącej p raw k rajo w y c h o ró żnej treści.
W tej o sta tn ie j dziedzinie wpłjyw norm praw a m iędzyn aro dow eg o zaznacza się w praw d zie znacznie słabiej aniżeli w p ierw szej (dotyczą-cej ujed n o lican ia zasad u staw o daw stw k rajo w ych). N orm y k o lizy jn e wchodzą bowiem nie tylko w sk ład um ów m iędzyn aro dow y ch , lecz są stano w io ne tak że a naw et w przew ażającej m ierze przez poszczególne k raje , co n ajm niej jak o n orm y jedn o stro n n e, tj. o k reśla jąc e zak res za-stosow ania ich p ra w a w łasnego. Taki ch arak te r m a np. art. 6 kodeksu pracy, do tyczący sto su nk u p rac y m iędzy o by w atelem polskim a polskim przed staw icielstw em za g ran icą bądź też obcym p rzedstaw icielstw em działającym na obszarze PRL. Podobne znaczenie ma ró wn ież art. 3 i art. 4 § 1 u sta w y z 12 VI 1975 r. o świad czeniach z ty tu łu w y pad kó w
14 B. W a l a s z e k , M. S o ś n i a k, Za rys prav.a m ięd z y n a r o d o w e g o p r yw a tn e g o , W a rsz a w a 1968, s. 8— 10.
15 M ożna b y je tym sam ym o k re ślić ja k o um ow y n o rm aty w n e (por. N a h 1 i k,
op. cit., s. 214 i n ) . Z ar y so w u je się w tej d zied zin ie p ew n a a n a lo g ia do n o r m a ty w n e
-go d z iała n ia u k ła d ó w zb ior ow y ch p r a c y (por. W. S z u b e r t , U k ła d y zb io ro w e p
przy p rac y i ch orób zaw od ow ych (Dz. U. n r 20, poz. 105). Szczególny przepis, d o tyczący sto su nk ów p racy na p olsk ich m orsk ich sta tk ach h a n d lo w ych w żegludze m iędzyn aro do w ej (usitanawiająąy tzw. p raw o b an -dery), jest z aw a rty w treści u staw y z 28 IV 1952 r., a rt. 7 (Dz. U. nr 25, poz. 171 ze zm ianam i). Ogólnie reg u ły k o lizy jn e od no szące się do stosu nk ów p rac y zaw iera art. 32 i 33 ustawjy o m iędzynaro dow ym p ra-w ie p ry ra-w a tn y m z 12 XI 1965 r. (Dz. U. n r 46, poz. 290). R eguły k o lizyj-ne o podobn ym c h a ra k te rze w y stęp u ją rów nież w u staw od aw stw ie in-n y ch k rajów .
Z tego po w od u sama nazwa m iędzy naro do w eg o praw a p ryw atne go została zak w estio no w an a jako nieścisła i to \v o b u sw y ch czło nach 16. Na uw agę zasługu je jed n a k ten d e n c ja do u je d n o lic an ia norm k olizyj-n ych w drodze um ów m iędzy olizyj-n aro d o w y ch o ró żolizyj-nym zasięgu, co d o ty czy rów nież norm odno szący ch się do sto su nk ów p ra cy i zabezp ieczenia sp ołecznego 17. W p ełn i u zasadn io ne jest ty m samym bliższe z ain te reso -wanie się norm am i kolizyjnym i wchodzącym i w skład m ięd zy narod ow ej reg u la cji stosu nkó w p racy .
• W po przed niej części naszych rozw ażań stw ierdziliśm y, że no rm y m eryto ry czn e, zaw arte w k on w encjach m i ędz y n a ro dow y с h , stano w ią — ze w zględu n a zak res sw ej treści, a także ze w zględ u na szczególny try b ich stan o w ienia i k on tro li n ad ich prze strzeg aniem — o so b n y dział m iędzynaro dow ego p raw a publicznego. Cziy o dręb no ść tak ą można stw ierdzić ró w n ież w o dniesieniu do norm k olizyjny ch , d oty czą cych stosun kó w pracy i zabezpieczenia społecznego o ra z jak daleko sięg a ta od rębn ość? W jak iej m ierze uzasad nione je st ro zp atry w an ie n ad al tej m aterii w yłączn ie w k a teg o riach m iędzy naro do w ego p raw a p ryw atn ego , a w ja k ie j g raw itu je o n a k u p raw u p racy? Udzielenie p ełn iejszej odpowiedzi n a te p y tan ia w ym ag ało b y p rzepro w a dzen ia o bszerniejszych ro -zważań o b ejm u jący ch nie tylk o sferę ro zw iązań i doświadczeń p ol-skich. Nie p o d ejm u ją c tak ieg o zadania, k tó re w yk raczało by poza ram y niniejszeg o arty k u łu , sp rób u jm y w skazać na n iek tó re kw estie z nim związane,
W y d aje się p rzede w szystkim , że normom k olizyjnym dotyczący m stosu nk ó w p r ac y nie po święca się dotych czas uwagi, o d po w iadającej ich znaczeniu. M ateria ta p ozostaje w istocie poza kręgiem zain tereso -w ań n au k i pra-w a pracy. O ile działalność n o im ot-w ó rcza zm ierzająca do u jed n olican ia p raw a p rac y w sk ali m ięd zyn aro do w ej je st uw zg lęd nia-n a w p odręcznia-n ik ach p raw a p racy (p rzynia-n ajm nia-niej w rozdziałach pośw
ięco-16 Por. W a l a s z e k , S o ś n i a k , op. c i t , s. 9— 10 o ra z N a h 1 i k, op. cit., s. 38. 17 W a l a s z e k , S o ś n i a k , op. cit., s. 11— 12; por. ta k ż e R. B i r k , A u ł d em
W e g zu e in em e in h e itlic h e n e ur o pä is ch en A r b e is k o llis io n sr e c h t, „N e ue J u ris tis c h e
njych źródłom prawa), to p ro b lem aty k a k olizy jn a z tego zakresu jest p om ijan a w n ich całkow icie. N iezbyt w ielkie zaintereso w an ie wzbùdza ona rów nież ze stro ny n auk i p raw a m iędzy narodo w eg o p ry w atn eg o , o czym św iadczy m arg ineso w e trak to w an ie je j w p o d ręczn ik a ch 18. Taki stan rzeczy nie od po w iada randze p ro b lem atyk i norm ko lizy jn ych w dziedzinie stosun kó w p racy , k tó ra jest n ie ty lko bogata praw niczo, lecz także ma duże znaczenie społeczne i go sp od arcze1*.
M asow e ru ch y m ig racy jn e ludności p o lsk iej należą w praw dzie do przeszłości a re g u la cja p ra w n a zag ad nień z nimi zw iązanych stanow i relik t daw nego u kładu stosun ków . Przyb iera jed n a k n a zn aczeniu zja-w isko zorgan izo zja-w an ego z atru d n ian ia naszy ch o by zja-w ateli za g ran iaą (w zw iązku z budowam i i robotam i po dejm ow any m i w in nych k rajac h przez n asze p rzed sięb io rstw a, a tak że indy w idu alnie jako e k sp ertó w w ró żn y ch 'dziedzinach). C oraz liczniejsze przed siębiorstw a obce ro zw i-jają działalność w Polsce, za tru d n iając po części w łasnych, a po części po lskich pracow nik ów . Pow iązania tego ty p u będą z czasem niew ątp li-wie p rzy b ierać na znaczeniu, w raz z rozw o jem m ięd zy n arod ow ej w sp ół-p ra cy go sół-po darczej i w zbogacaniem się jej form. Ju ż obecnie ół-po w iąza-nia te stw arza ją z p u n k tu w id zeiąza-nia p raw ne go pewine n iejasn o ści i sta-now ią su b strat spo ró w 20.
W szystk o to u zasad nia p otrzeb ę bliższego zaintereso w an ia się tą p ro b lem aty k ą oraz jej nau ko w eg o op racow an ia. N auk a p raw a pracy po w in na w nieść swój wkład do ro zw iązy wania tych zagadnień w takim zakresie, w jakim o d zw ierciedlają one szczególne w łaściw ości stosun -ków p racy . N orm y k olizy jne do tyczące tych stosun kó w stan o w ią bowiem m aterię co n ajm n iej b ardzo b liską w łaściw ego p rzed m io tu p raw a pracy, w ym aga jącą n auko w ej p en etracji ze stan o w iska tej d yscypliny.
W k w estii te j można by jed n ak posu nąć się o krok dalej i po staw ić py tan ie, czy do tychczasow e um iejscow ienie om aw ianej m aterii w sy ste -mie praw a jest uzasad nio ne jej ch arak te rem i op ty m alne z p u n k tu w i-dzenia jej reg ulacji. W łączen ie jej do m ięd zy narod ow ego p raw a p ry w a t-n eg o może z teg o p u t-nk tu w idzet-nia budzić pew t-ne w ątpliw ości. Sama
u w c y to w an y m w y żej p o d ręc zn ik u B. W a la s z k a i M. S o śnia k a zasad om d o ty c zą -cy m s to s u n k u p r a c y p o św ięc on o n ie c a łą s tr o n ę (s. 165— 166). W ię c e j m iejs ca po św ię cił im M. S o ś n i a k, w: Précis de droit inter n a tio n a l p r iv é po lo na is, W ro c ła w 1976, s. 136— И З.
18 O d rę b n y p rob lem sta n ow i s to su n e k m ięd z y na ro d o w e g o p ra w a p rac y do pra w a p oró w n aw cz eg o. Por. N. V a 1 1 i с o s, D roit com paré et dro it in te r n a tio n a l du tr avail.
R ecu eil d e s tr a v a u x su is ses p ré se n tés au Xe C ong rès In ter n a tio n a l de D roit Com paré,
Basel 1979, s. 157 i n.
13 D o tyc zą o ne zw łaszcz a sto su n k u p r a c y p olsk ich s p ec ja lis tó w z a tru d n io n y c h n a b ud o w a ch e k sp o rto w y c h ( K a l u s , op. cit., s. 39 i n.).
nazw a tej d yscy p lin y jest w praw dzie n iead ek w a tn a w sto su n k u do jej zakresu, o b ejm uje ona jed n ak no rm y do ty czące p raw a cyw iln eg o21. W dziedzinie norm k olizy jn y ch regu lacja stosu n kó w p racy po zostaje ty m sam ym częścią organ iczną reg u lacji stosun kó w cy w ilno praw n ych i p odleg a w ykształco nym n a ich g ru ncie zasadom . E m an cyp acja p raw a pracy, w y rażająca się w uznan iu go za o d ręb ną gałąź p ra w a i w w y łą -czeniu reg ulacji stosun kó w p racy z k o dek su cywilnego, n ie o b jęła zgadnień, d o ty czący ch k o nflik tu norm, poza n iek tó ry m i zakresam i u zn a-nym i za w ym ag ające o d ręb neg o u n orm o w an ia22.
C zy stw ierd zając ten stan rzeczy n ależy o cen ić go k ry ty czn ie i dą-żyć d o jego zmiany? W n io sk ow an ie w bej sp raw ie w ym aga d użej rozw a-gi. Z jed n ej stro n y m ożna w praw d zie sądzić, że szczególne w łaściwo ści stosu nkó w p rac y p ow inn y zn aleźć odbicie rów nież na g ru n cie no rm k o lizy jny ch . Z drug iej stro n y jed n a k praw o pracy, pom imo sw ej em an cy -pacji, k o rzy sta n ad al pom ocniczo z w ielu k o n stru k cji cyw ilno praw n ych, do k tó ry ch zresztą ko deks p ra cy w spraw ach o d ręb nie n ie u norm ow a-n y ch w y raźa-n ie od syła. Czy zatem do k o a-n stru kcji ty ch a-nie m oża-na zaliczyć norm ko lizy jny ch, rep rez en tu jąc y ch w ysoki poziom techn iki p raw -niczej, w y kształco n ej w to k u w ieloletn ich do św iadczeń m iędzy narod o-w ego o b ro tu n a g run cie stosu nk óo-w zoboo-w iązanioo-wych? Tko-w i o-w tym problem , k tó reg o n ie m ożna ro zstrzy gać pochopnie, ale k tó ry zasług uje w każdy m razie n a rozw ażenie.
Studia porów naw czopraw ne, przeprow adzo ne przez n iek tó ry ch a u to -rów w obcym piśm iennictw ie, k tó re u k azały ró żny sto p ień usam odziel-nienia praw a k olizy jn eg o stosu nk ów p rac y 23, u to ro w ały drogę p oglą-dom u znający m je za o d ręb n y dział p raw a p racy , czy n a w e t o d ręb n ą gałąź p raw a, k tó rej n ad aw an a jest nazw a ,,m iędzy naro do w eg o p raw a p racy ", o dn oszon a u nas do jeg o sfery p u b liczn o p raw n ej24.
Z ajęcie stan ow iska w lej kw estii w ym aga u sto su nk ow an ia się do d w o jakiego ro dzaju argu m entó w . Pierw szy z n ich w iąże się z faktem, że p raw o p rac y p o słu gu je się różnym i m etodam i reg ulacji p raw n ej: poza sferą zobo wiązaniow ą g raw itu jącą k u sto su n ko m p raw a cy wilnego wysjtępuje w nim rów nież sfera regu lacji ad m inistracy jn o praw ne j, k tó -rej treść spro w adza się do n a k ład a n ia n a zak ład y p rac y (pracodawców) o kreślo ny ch obow iązk ów w obec p ań stw a. Dualizm ten, o k re śla n y w
pi-!1 W a l a s z e k , S o ś n i a k , op. cit., s. 9— 10.
sa N a le ż y do n ic h s p r a w a z a tru d n ie n ia p ra c o w n ik ó w b u d o w n ictw a . ek s p o rto w e g o i usłu g z w iąz an y ch z e k s p o r te m ( K a l u s , op. cit., s. 39 i n.).
*' F. G a m i l i s c h e g, In ter n a tio n a le s A r b e itsr e c h t (A r b e its v e r w e is u n g s r e b h t ), B e rlin -T üb ing en 1959, s. 101. N a jd a le j id ąc y s to p ie ń u sa m o dz ie ln ie n ia tego p ra w a stw ie rd z a F. G am ills che g w e W łos zec h, n a jm n ie js z y w A n glii. .
śm iennictw ie zacho dn io eu rop ejskim jak o podział n a p raw o publiczne i prywatrfe, ma z p u n k tu w idzenia ro zp atry w an ej przez nas kwestii isto tn e znaczenie. O ile bowiem d o sfery zo bow iązan iow ej stosu nk ó w p rac y m ogą być łatw iej zasto sow ane regu ły ko lizyjn e, dotyczące sto-su n kó w cyw ilno praw n ych , o tyle sfera reg ulacji ad m in istracyjn op raw - n ej (obej-mująca m. in. zakazy i n a k az y zatru dn ienia, o ch ro n ę zdrowia i życia pracow nik ów ) w ym ag a od m ienneg o p otrak to w an ia, poniew aż w tej dziedzinie d ecy du jącego znaczenia n ab iera m iejsce, w k tóry m p raca je st lub m a być w y ko ny w an a.
A rg u m en tacja ta, ro zw ijana szerzej przez n iek tó ry ch obcych a u to -ró w 25, mje jest pozbaw io na znaczen ia i w n aszy ch w arun k ach , gdyż stw ierd zo n y w yżej dualizm m eto d reg ulacji p raw n ej ma zasto sow anie także w p raw ie k r ajó w so cjalistyczny ch , a w szczególności w Polsce. Z drug iej stro n y jed n a k trudn o zaprzeczyć, że zjaw isko k onfliktu norm w y stęp u je przede w szystk im w sferze zob ow iązaniow ych treści sto su n -ków pracy , co n ad a je tem u zak reso w i przepisó w ko lizy jn ych zasad n i-cze znai-czenie.
Szczególną w ag ę ma w zw iązku z tym drugi arg u m e n t w sp ra w ie u sam o dzielnien ia ,,m iędzynaro dow eg o p raw a p racy " (w sen sie sy stem u norm k olizyjny ch ), do tyczący k ry teriu m w y b o ru w łaściw eg o p raw a w sferze zobow iązaniow ej (,.p ry w atn op raw nej") sto su nk ów pracy . Sp ra-wa ta jest przedm iotem spo ró w oraz dom eną różn ych ro zstrzyg n ięć w p raw ie i orzecznictw ie inn ych krajów . M ożna ró wn ież stw ierd zić, że przeszła ona pew ną ew o lucję w naszy m praw ie. O ile bow iem u sta -wa z 2 VIII 1926 r. og ran iczała w yb ór w łaściw eg o p raw a przez str o n y oraz u znaw ała w b rak u takieg o w y b o ru za w łaściw e p raw o m iejsca, w k tórym p ra ca jest w y k ony w ana, o ty le u staw a z 12 XI 1965 r. p o szerzyła zak res auton om ii stro n w skazując n a drugim m iejscu k r y te -rium w spó lnego m iejsca zam ieszkania alb o sied zib y stro n i do piero na trzecim — k ry te riu m m iejsca w yk o n y w a nia p rac y . Trudn o zaprzeczyć, że ta ostaLnia reg u lac ja zbliżyła się bard ziej do zasad ogólnie sto so w any ch w praw ie kolizy jany m w o dn iesien iu do sto su nk ów zob ow iązan io -wych, zm niejszając (czy, jak tw ierd zą n iek tórzy, w isto cie zacierając) odrębn ość reg u ł ko lizy jny ch do tyczący ch sto su n k ó w p racy.
A rg u m en ta cja n a rzecz tej od ręb no ści sta ra się w zw iązku z tym w y ek spo now ać znaczenie kry teriu m m iejsca w y k o n yw an ia p r ac y jako k ry teriu m specy ficznego i szczególnie uzasad nio nego dla tego zak resu stosunków , pod nosi n ato m iast zastrzeżen ia w o d n iesien iu do zasad y w y -bo ru p raw a w łaściw ego przez stro n y jak o w ątp liw ego ze w zg lędów
sp ołeczny ch 2®. A rg um entację tę rozw ija szerzej a u to r w ęg iersk i J. Szâ-szy odw o łując się do zasad y jedno ści praw a p r a c y i o ch ro n y in te resó w praco w nika, a także w skazując, że k ry teriu m , o k tó ry m mowa, stw arza jed n o lity statu s p r aw n y dla w szystkich praco w n ik ó w zatru d n io n y ch łącznie w jed ny m m iejscu27. Przy wiszelkich zaletach tego łącznik a nie sposób jed n ak nie dostrzec, że nie zap ew nia on w łaściw eg o rozw iązania w przyp ad ku, gdy ch arak te r p r ac y w ym aga p ełn ien ia jej w różnych m iejscach, a także g dy w aru n kiem przyciągn ięcia do pracy specjalistó w z zagran icy jes t p rzy z n an ie im statu su odm iennego niż pracow n iko m k rajow y m 28. Poddano ró wnież w w ątp liw o ść n iek tó re arg u m e n ty m ające przem aw iać n a rzecz te g o łączn ika w sk azu jąc np., że praw o m iejsca w y ko n yw ania p racy niek on ieczn ie musi być n ajle p iej znane p ra co w -nikom (takim je st bowiem raczej p raw o o jczy ste29).
W d ysk u sji tej, k tó rą tru dn o by uw ażać za zam kniętą, trzeb a ró w nież uw zględnić problem y p o w stając e w p rzy p ad k u ko nflik tu norm, do tyczący ch form y czy nn ości p raw ny ch oraz zdo lności do czynności p ra w -nych, tym b ard ziej że k o n stru k cje te w y k azu ją w praw ie p rac y pew ne o drębn ości w y m ag ające u w zg lędn ien ia30. T rzeba rów nież n aw iązać do n iek tó ry ch przep isów z zak resu m iędzyn aro do w eg o p o stęp o w ania cy-wilnego, gdyż o k reślen ie w łaściw eg o forum dla ro zstrzy g ania sp ra w jest u w aru n k o w a n e przez u norm ow ania zaw arte w n orm ach k olizy jn y ch . W tym szerokim asp ekcie w ym ag a rozw ażenia p ro b lem aty k a ,,między- p raw n a”, n ab ierając a coraz w iększeg o zn aczenia w sferze stosunków pracy.
Uwagi niniejsze nie m ają na celu u zasad nienia w ind yk acji n a rzecz pirawa p rac y i jeg o nau ki — dziedzin do tychczas przez, n ie n ie o bjęty ch. Z m ierzają on e jedy n ie do u kazania znaczenia m ięd zy naro do w ej reg u la-cji sto su n k ów p r ac y w jej ró żnych asp ektach o raz p o trzeb y o bjęcia je j badaniam i o ch arak terze in terd yscy p linarn y m , w k tó ry ch n au ce p raw a p racy przyp ada po ważn a rola do spełn ienia. H oryzo nt b ad aw czy tej nauk i w ym aga rozszerzenia na całokształt p ro b lem aty ki in terd y scy p lin arlin e j sto su lin k ów pracy , o b ejm u jąc ej różline od m ialiny lino rm o ch a rak te -rze m ery to ry czny m j kolizy jnym , łącznie z regu lacją p raw n ą sy tuacji
86 Por. u w ag ę J. J a k u b o w sk ie g o , k tó r y stw ier d za , że p rzy u m ow ie o p r a c ę n ie o gra n icz o na au to n om ia s tr o n m oże by ć n ieb e z pie c zn a fJ. J a k u b o w s k i , Z o b o w ią
-za nia z u m ó w w p r o je k c ie n o w e j u s ta w y o p raw ie p r y w a tn y m m ięd zy n a ro d o w y m ,
„ Pań stw o i Pra w o" 1962, n r 3, s. 449— 450). Za uw ażm y, że z ty ch w ła ś n ie w z ględó w w oln ość um ów p od le g a w p ra w ie p ra c y da lek o idąc ym o g ran ic ze n io m w in te re sie p ra c ow n ikó w .
17 S z â s z y, op. cit., s. 113 i n.
J8 G a m i l l s c h e g , op. cit., s. 117— 118, ** K a l u s , op. cit., s. 136.
o bcokrajow ców , k tó ra stano w i dziedzinę od rębną, jak k o lw iek z praw em ko lizyjn ym w pew nym stop niu sp o k rew n ion ą31. O tw o rzy ło b y to nowe p ersp ek ty w y pirzed n au k ą p ra w a p rac y , a być m oże przy czyn iło by się ró w nież do w zbogacenia prob lem aty ki m iędzyn aro dow eg o praw a p ry -watnego, k tó rej zarzuca się niek ied y „ubóstw o w dziiedzinie w arto ści sp o łeczn y ch ''32.
W tym szerokim k o ntekście n ależy o ceniać działalność norm otw ór- czą M ięd zyn aro do w ej O rg anizacji Pracy, aby w y rob ić sobie w łaściw y sąd o jej znaczeniu oraz o dro g ach jej dalszego ro zw oju ” .
Z a k ła d P raw a P ra c y UŁ
W a c ła w Sz ub e rt
LES PROBLÈMES DU DRO IT IN TERN A T IO N A L DU TRA V AIL
L’a c tiv ité de l’O r g a n is a tio n In te r n a tio n a le du T ra v a il a m ar q ué de so n e m p re in te la ré g u la tio n in te rn a tio n a le des, ra p p o r ts d e tr a v a il e t a cq u is d an s ce d om ain e une im p o rta n c e d écis iv e. C e la r é s u lte aussi b ien du n om br e c o n s id é ra b le des c o n ve n tio n s e t des rec o m m an d a tio n s de l'O .I.T. q ue de l ’é te n d u e des m atiè re s q u 'e lle s co n c er -n e -n t et de l'i-n flu e -n c e q u ’elles e x e r c e -n t co -ns tam m e-n t su r la lé g islatio -n de -n om bre ux p ay s . Ce qui e s t im p or tan t au ss i c’e s t la p ro c é d u r e p a r tic u liè r e u tilis é e da n s l'a c tiv ité n o r m a tiv e au sein de l'O .I.T. et da n s le co n tr ô le des no rm e s é d ictée s ain si qu e le m éc an ism e de fo nc tio n n e m e n t de l'O r g a n is a tio n fo nd é su r u n e re p r é s e n ta tio n tr ip a rtite des p ay s m em b res: p a r les g o u v er n em e n ts , les o r g a n is a tio n s des tr a v a ille u r s e t ce lle s des e m p loy eu rs. A in si d an s la s tr u c tu r e d e l ’O.I.T. se re f lè te le ra p p o r t des forces, décisif p o u r la fo rm atio n des r a p p o r ts de tr a v a il e t p ou r les o rie n ta tio n s de d év e lo p p e m e n t du dro it du tr a v a il d an s les d if fére n ts pa ys. Le 60» a n n iv e r s a ir e de l'O .I.T. in c ite to u t p a r tic u liè re m e n t à fa ir e le p o in t de son a c tiv ité lé g is la tiv e e t à r éf lé ch ir su r les d ir ec tio n s de so n d év e lo p p e m e n t à l'a v e n ir.
C ep e n d a n t, l'a c tiv ité lé g is la tiv e de l'O .I.T. do it au ss i ê tr e e n v is a g é e sou s u n an g le plu s la r g e la is s a n t a p e r c e v o ir le s d iffé re ntes form es de ré g u la tio n ju r id iq u e des r a p p o r ts de tr a v a il à l'é c h e lle in te r n a tio n a le . C ar, b ie n q ue les c o n v en tio n s e t les re c om m a nd a tio ns de l'O .I.T . jo u e n t d an s ce do m ain e un rô le de p re m ie r plan , elle s n 'é p u is e n t p as c e tte ré g u la tio n m ais, c o n jo in te m e n t a v ec les a u tr e s form es de celle-ci, c om po se nt u n e ns em b le de n orm es e t d e lie n s ju rid iq u es c o n s titu a n t le d ro it in te r -n a tio -n a l du tra v ail.
Ce sont, d 'a bo rd , les a c te s de la p o rté e la plu s g é n é ra le , à s a v o ir les P acte s re la tifs au x d ro its de l’hom m e a do pté s en 1966 p a r l'A s sem blé e G é n éra le des N atio n s U nies, d o n t la p o s itio n p a r r a p p o r t a u x c o n v en tio n s de l’O.I.T. su s c ite p lu s ie u rs p r o
-31 W a l a s z e k , S o ś n i a k, op. cit., s. 13— 14 o ra z 280 i n.
M Por. J. J a k u b o w s k i , P a kty Praw C zło w iek a a pr aw o m ię d z y n a r o d o w e p r y w a tn e , ^ P ań s tw o i P ra w o " 1977, n r ' 11, s. 19.
33 Por. N . V a 1 1 i с. o s, L 'a ven ir d e s n orm es in ter n a tio n a le s du tra vail, „R evue I n te r n a tio n a le du T ra v a il" 1979, no 6, s. 721 i n.
blêm es. Ce s o nt é g ale m e nt les c o n v en tio n s in te rn a tio n a le s de c a r a c tè r e ré g io n al qui ont p ris u ne g r a n d e im p ortan ce à c au se de la te n d a n c e à l'in té g r a tio n socio- -écon om iq ue e t p o litiq ue de c e r ta in s g ro u p es de pays. Enfin, un rôle e ss e n tie l e s t jo u é p a r les c o n v e n tio n s b ila té r a le s qui a v a ie n t f ra y é e n le u r te m ps la v o ie a u d é v e lo p -p e m e nt du d ro it in te r n a tio n a l du tr a v a il da ns ses form es g é n é r alis é es e t qui, a c tu e llem ent, c o m plè ten t le co n te n u de ce dro it, e n r é g la n t le s q u e stio n s liée s a ux m o u v e -m ents -m ig ra to ir es , au s ta tu t des é tra n g e rs , etc. La c o e x is te n c e de n o -m b re u se s rè gle s du d ro it in te rn a tio n a l du tr a v a il de d iffé re n t c a ra c tè r e e t a y a n t u ne fo rc e o b lig a to ire d e p o r té e d if fére n te, fait n a îtr e p a rfo is des co n flits d e no rm es, d on t la s o lu tio n e st f ac ilitée p a r l'a p p lic a tio n de la r èg le de la p r éf é re n c e d o nn é e a ux n orm es les plus a v a n ta g e u s e s p a r les tr a v a ille u r s .
Le sens p ro f on d du d ro it in te r n a tio n a l du tr a v a il c on s iste à ra p p r o c h e r le s un e s des a u tre s les lé g is la tio n s n atio n ale s , au m oins en ce qui co n c e rn e les rè gle s fo n -da m en tale s. M alg ré tous le s effets d 'un ific a tio n , on r e n c o n tr e de g r a v e s diffic ulté s su r la v o ie qui m è ne v e rs un e form e s y s té m a tis é e du d r o it in te r n a tio n a l du tr a v a il e t v e rs s a c o d ifica tion n e s e r a it-c e q u e p a r tie lle . A us si e st- il to u jo u rs n é ce s s a ire de ré g le r le s s itu a tio n s où des d is po s itio n s n a tio n a le s d 'u n c o n te n u d iffé re n t e n tr e n t en conflit. D es rè gle s d e ce g e n re fo nt é g a le m e n t p a r tie des c o n v e n tio n s in te rn a tio n a le s en m atiè re de d r o it du tr a v a il et n o tam m ê n t d e s é c u r ité so ciale. Les c o n v e n tions in te rn a tio n a le s en q ue stion fix e n t e n effet n on se u le m en t les p rin c ip e s a u x -q ue ls d o it s e c on fo rm er le d ro it des d iffé ren ts p a y s m ais a u ssi les rè g le s e n v ig u e u r d a ns les cas où s e n tr e c r o is e n t les ch am p s c o u v e rts p a r la fo r c e o b lig a to ire d es lois n a tio n a le s de c on te n u d iffére nt.
La p re m ièr e p a rtie , e s s en tie lle , de ces rè gle s s u s cite un g r a n d in té r ê t e t e lle e st u n iv e r se lle m e n t c o n sid ér ée com m e une p a r tie im p o rta n te du d ro it du tr a v a il. Par c o ntre , la sc ien c e du d r o it c o n s a c re b e au c ou p m oins d 'a tte n tio n a ux rè g le s de so lutio n des con flits en m a tiè r e de r a p p o r ts de tr a v a il. Il im po rte, à ce q u 'il sem ble, de c h e r c h e r à c h a n g e r c e t é t a t d e ch os es. La sc ie n ce du d r o it du tr a v a il d e v ra it a p p o r te r sa c o n tr ib u tio n à la so lu tio n de ces p ro b lèm e s p ou r a u ta n t q u ’ils re f lè ten t les tr a its p ro p r e s a ux r a p p o r ts de tr a v a il. Le ch am p d e ses in v e s tig a tio n s d e v r a it ê tr e é te n d u à l'e n se m b le d e la p rob lém a tiq u e in te r n a tio n a le des r a p p o r ts de tr a v a il, e n g lo b a n t les d iffé ren te s e spè ce s de n orm es de fond, de co n flit e t de p ro cé d ur e. Des te n ta tiv e s in té re s s a n te s e n tr e p r is e s en c e tte m a tiè r e d an s la d o c trin e f r a y e n t la v o ie à u ne vu e la r g e du d ro it in te rn a tio n a l du tr a v a il e t à uije in tellig e n c e plus c om plè te de so n co nten u.
D ans ce v a s te co n te x te , u n e a tte n tio n p a r tic u liè r e e x ig e to u jo u r s l'a c tiv ité n o r -m a tiv e de l'O .I.T., en p a rtic u lie r les in itia tiv e s te n d a n t à la -m o d er nis e r, à re -m p la c e r le s no rm e s su r a n n é e s p a r de n o u v e lle s c o r re s p o n d a n t au x ra p p o rts co n te m p ora in s, à d é v elo p p e r de fa çon p lan ifié e de n o u v e lle s o r ie n ta tio n s d 'a c tiv ité n o rm a tiv e dans les do m ain es qui p r é s e n te n t la plus h a u te im p o rta n ce du p o in t de v u e du p rog rè s social.
