Grażyna R o n g ie rs * , K o r n e lia ł o l i m " * V
POLITYKA DOBROBYTU A NIBRjfo'NOÓCI SPOŁECZNE
7/ysoko ro z w in ię te państw a k a p i t e l i * t y c z n e r e a l i z u j ą s z c z e g ó ł - ny, a c zk o lw ie k n i e j e d n o l i t y r o d z a j p o l i t y k i , k t ó r a zw iązana j e e t i o l ć l e в i d e ą dobrobytu s p o łe c z n e g o . Nie wchodząc w s z o z a g ó ły dy»- fcueji t o c z ą c e j a l f na tem at c e l u "pańetw a dobrobytu* można p r z y z -nać, że chodzi tu p rze d e wezyetkim o wyrównywanie dochodów o r a z rozwój aystam u o p i e k i s p o ł e c z n e j . Przy czym u rz e o z y w le tn le rie ty ch p o s tu la tó w Implikowane j e s t k ieru n k am i d z i a ł a l n o ś c i pańetwa w r a -mach f u n k o j i ekonomicznej 1 o p i e k u ń c z o - e o c j a l n e j .
W p o l i t y c e dobrobytu p rzyjm uje e l f zasadę rów noupraw nienia i tw o r z e n ia Jednakowych sz an a o b y w a te li o r a z s p re w ie d liw o ć c i s p o ł e -cznej. W wypowiedziach praktyków i teo re ty k ó w "państw a dobrobytu* s p o ty k a s i ę o p i n i ę , że n r z e d s i ę b r a n e reform y m ają s p r z y j a ć a g a l i - t a r y z a c j i s p o łe c z e ń s tw a . T aki s e n s u p a t r u j e s i ę w normatywnej r e g u l a c j i efeiy stosunków ekonomicznych i s p o łe o z n y c h . Wyrazem dą-żeń pańetw a w k ie ru n k u redukow ania n ieró w n o ó cl j e s t system ргят socjalnych . Ogólna te n d e n c ja obserwowana w t e j k w e s t i i p o le g a na tyr,, że n ie nadaje się im rangi norm k o n s ty tu c y jn y c h , a znaczna
Ich większość pojawia s i ę w ustawodawstwie zwykłym. Ich nader
"okrojona" forma powoduje, że prawa ta nie regulują wielu
iatot-* Dr, I n s t y t u t Ekonomii P o l i t y c z n e j , Akademia Ekonomiczna.
Wrocław. т
3£JC > ***.".
Mgr, I n s t y t u t Ekonomii P o l i t y c z n e j , Akademia Ekonomiczna, tfrocław*
P o r . G. '.i y r d ą 1 , 'P eo ria ekonomii a k r a j e g o s p o d a r-czo n ie r o z w i n i ę t e , Srarazawa 1958, e . ? 7 .
2 ?c*ex ech n a D e k l a r a c ja Praw Człowieka z 10 I I I 1948, "prawa s o c j a l n e ” k o n k re ty z u je ja k o i prawo do u b e z p ie c z e ń
społecznych,
prawo do pracy i ochrony p rze d bfc*robooieiú, prawo do u r lo p u i wypoczynku, p ra s o do etopy życiow ej z a p e w n ia ją c e j zdröw i* i d o b ro -o,yt, prawo do nauki* P a t r z ; S , Z a w a d z k i , Pańetwo dobro-b y t u . D oktryna i p r a k t y k ę , ;Varfii-.aw« 19&4 / a . 223.nyoh problemów w d z i e d z i n i e t r a k t o w a n i a , m o ż liw o ś c i i p o r y c j i oby-w a t e l i , t j . n i e z a p e oby-w n i a j ą ró oby-w n o śc i m i a r , s s a n a i s y t u a c j i ^ .
O s i ą g a n i u " w z g lę d n ej róvmow&gi" e k o nom icznej я e p o lc e s m 'ia tw le s ł u ż y ć ma r e d y s t i y b u c j a dochodu narodowego na r z e c z n a j n i ż e j upo-s a ż o n y c h . E g z e m p l i f i k a c j ą , i i t a k i p r o c e e ma m i e j upo-s c e . Je e t t e z a o r e w o l u c j i w dochodach w ysnuta z t e n d e n c j i k a t t e ł t o w a n i a dochodów po d r u g i e j w o jn ie ś w i a t o w e j . P o g lą d t e n i l u a t r u j e e i ę za pomocą k rzyw ej L o r e n z a , k t ó r a p r z e d s t a w i a r e g u l a c j ę między skumulowanym s z e r e g ie m o t r z y m u ją c y c h dochód, u k ł a d a j ą c od n a j n i ż e j eh g r u p a skumulowanym s z e r e g ie m g l o b a l n e g o d o c h o d u . Krzywa L o re n za J e a t w y p u k ła , a r ó ż n i c a pom iędzy’ n i ą a l i n i ą o n a c h y l e n i u pod kątem 45° ^ s ta n i d e a l n y c a ł k o w i t e j ró w n o śc i) e ta n o w i e t o p i e d n i e r ó w n o ś -c i . И t a b . 1 p r e z e n t u j e s i ę dane l i-c z b o w e d o ty o z ą o e s y t u a -c j i USA w p r z e d z i a l e czasowym 1 9 2 9 -7 8 o r a z s k o n s tr u o w a n ą na i c h p o d s ta w ie krzywą /w y k r e s 1 / .
T a b e l a 1 Zmienj w dochodach r o d z i n USA ( 1 9 2 9 - 7 8 )
K lasy r o d z i n wg otrzym anego dochodu U d z i a ł w g lo b aln y m d o c h o d z ie
1
(*>
1929 I I I I I I IV V 5Si r o d z i n o wyższy ch chodach n a j -d o " 3 , 5 9 . 0 1 3 , 8 1 9 . 3 5 4 . 4 3 0 ,0 1947 !1960
5 ,1 1 1 , 8 1 6 ,7 2 3 .2 4 3 .3 ! 1972 4 . 9 1 2 , 2 1 7 . 8 2 4 , 0 4 1 ,3 1 7 . 5 1 5 , 9 5 ,4 1 1 . 9 1 7 , 5 2 3 .9 4 1 ,4 1 5 . 9 1978 4 .3 1 0 ,3 1 6 .9 2 4 ,7 4 3 .9 1 6 ,6 w a g a « Każde k l a s e ( I - V ) s te n o w i 20% b a d a n e j p o p u l a c j i . 3 p o r .z .
U o r e o k e , Równość s p o ł e c z n a Jako k i y t e r i u m i w arunek p o s t ę p u s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e g o , {wsj t e o r i e e k o n o m lc z-ne a w s p ó łc z e s n e s p o ł e c z e ń s t w o , r e d . В. К K u l i g a . , Warszawę 1 981, s . 1 3 1 - 1 3 2 . e m i ń а к i , J . t r ó d ł ot J . D. G w e r t n e y , E conom ics. P r i v a t e end P u b l i c C hoice Acedemic P r e s s 1 9 7 6 , s . 4 7 1 ; C. It. Mc C o n -n e 1 , E c onom ic s. P r i n c i p l e s , P roble m e and P o l i c i e s , MoGrow- - H i l l , Company 1 9 8 1 , s . 7 2 b .W y k r e e 1
dochod globalny
A n a liz a cytowanych w i e lk o ś c i p o w a la zauważyć pewne pr*«au~
n i e d a s z c z e g ó l n i e do r o k ’ 1 9 4 7 , oo tapew ne J e a t efek tem zja w i а к
g o s p o d a r c z y c h 1 s p o ł e c z n y c h im plikowanych d z ia ła n ia m i wojennymi 1 i c h z a k o ń c z e d e m . Rozwój s y t u a c j i w n a stęp n ych dekadach áwiadozy o n i e w i e l k i m o d d z ia ł y w a n iu na lik w id o w a n i e r o c p l f t o á d w u p o sa
że-n i u p o s z c z e g ó lże-n y oh grup sp o łec z że-n y c h «
W wysoko r o z w i n i ę t y c h p a ń s tw a c h k a p i t a l i s t y o w y c h u t r e y m u je »ię twierdzenie, 4e t w o r z e n i u równych s s a n e w a f e r * « k o n s u m p c ji •przyja progresja podatkow a o r a z w y d a tk i państwowe na z a p e w n ie n ie
o k r e ś l o n y o h dóbr i u s ł u g 4 . O b se rw a cja przep ły w u t r a n s f e r ó w z b u -d ż e t u bu-dzi poważne z a s t r z e ż e n i a z w i e l u wzglę-dów!
l) n i e d o s t a t e c z n y J e s t poziom wydatków w stosunku do potrzeb wiążąoy s i ę z i s t n i e j ą c y m i prioiyt e t a m i (np. z b r o j e n i a ) i grupami n a c i s k u , k t ó r e dom agają się cięć w finansowaniu a k c j i socjalnej;
2 J p r z e w id z ia n e ś r o d k i n i e zawsze d o c i e r a j ą do w ło śclw y o h a d -r e s a t ó w ( s t a j ą s l * ź-ró d łe m zysków pxywatnyoh f i -r m i s p e k u l a n t ó w ) 5;
3 ) sz ty w n o ść programów s o c j a l n y c h p o w o d u je , że n i e o b e jm u ją swym z a s i ę g ie m w s z y s t k i c h p o t e n c j a l n y c h b e n e f l o j e n t ó w ( s z c z e g ó l -n i e do ty k a t o młodych i s t a r y c h l u d z i o r a e cudzoziem ców );
4) n ieró w n o m ie rn y s t o p i e ń r o z b u d z e n i a pewnych potrzeb, przede w sz y stk im wyższego r z ę d u (uwarunkowany np. poziomem wykształceni^ p o z y c j ą e k o n o m i o tn ą ) p rz y ozy»'ta s i ę do tego, że z określonej g r u -py u s ł u g ś w ia d cz o n y c h p r z e z p a ń stw o k o r z y s t a j ą b a r d z i e j zamożni
7
o b y w a t e l e * .
I s t o t n y m elem entem p o l i t y k i d o b r o b y tu J e s t "pełne zatrudnie-n i e " , oo o z zatrudnie-n a c z a ** w r o z u m i e zatrudnie-n i u te o r e ty k ó w i praktyków b u r ż u a z y j - nych - pew ien punkt kxy t y c z n y , " k t ó r e g o s t a n b e z r o b o c i a nie powi-n i e powi-n p r z e k r o c z y ć " • W r e a l i z a c j i tego c e l u s to s o w a powi-n e są klasyczne I n s t r u m e n t y s k ie r o w a n e n a o ż y w ie n ie k o n i u n k tu r y o r a z Ince alter-n a t y w « w s t o s u alter-n k u do zwolni«* ś r o d k i , j a k n p .» elastyczne syste- ву e m e r y t a l n e , r e n t y , b o d i c e d l a p r z e d s i ę b i o r s t w ( s u b s y d io w a n ie kursów na p r z e k w a l i f i k o w a n i e praoow ników ) . W z a s a d z i e m ają one o h a r a k t e r d o r a á n y , a i c h d z i a ł a n i e j e s t mało s k u t e c z n e . Znamienny
J « e t f a k t , l ż " p ań e tw a d o b r o b y tu " n i e p o d e jm u ją t a k i c h r o z w i ą z a ń , które mogłyby r a d y k a l n i e p o p ra w ić p o z y c ję e k o n o m iczn ą z a t r u d n i o -n y c h . Brak * r e g u ł y w k o -n s t y t u c j a c h praw a do p r a c y i J e j ochrony pozbaw ia ro sz o z e ń prawnych z t e g o t y t u ł u . O c z y w iś c ie wpływa t o d e t e r m i n u j ą c e na m o ż liw o ś c i iy c io w e i zawodowe o b y w a t e l i , k t ó r e 4 S z e r z e j na t e n t e m a t p a t r z : Z a w a d z k i , P a ń s t w o . . . , e . 386 i n . 5 P o r . M. P a r • n t i , D e m okracja d l a n i e l i c z n y c h , War-szawa 1 9 8 2 . s . 1 4 5 -1 4 8 . 6 Bądź t y l k o w pewnej m i e r z e , 7 Dotyczy t o na p r z y k ł a d t a k i c h i n s t y t u c j i j a k : wyższe u c z e l -n i e , t e a t r , o ś r o d k i r e k r e a c j i .
8 sz cz e g ó ło w y p r z e g l ą d wypow iedzi w t e j k w e s t i i d a j e Z a -w a d z k i , P a ń s t w o . . . , s . 3 2 5 .
p o n a d to im plikow ane e ą s z a n s a m i z d o b y c i a odpow iedniego poziomu k w a l i f i k a c j i wymuszanego t e o h n i c y z a o j ą i k o m p u te r y z a c ją * W n i e - k t ó r y a h p a ń s tw a c h ( n p .' 0 l e l k a B r y t a n i a ) b ra k s y s te m a t y c z n y c h wa-runków n a u k i d z i a ł a n a o p isy w a n e z a g a d n i e n i e d e s t r u k c y j n i e , s t a j e a l f źródłem b e z r o b o c i a 1 z j a w i s k p a t o l o g i c z n y o h .
W związku * kwestią bezrobocia obaerwuje się wiele zbieżnych
tendencji, których p rz y c z y n y t k w i ą w utrzymujących aię nlerównoś- oiach w zakresie« wykształcenia, wykonywania zawodu, uzyskiwanej
O
płacy oraz zatrudnienia * Do najważniejszych należą:
1) grupy dyskryminowane mają na ogół niższe kwalifikacje, a
"racjonalizacją" zatrudnienia objęte są przede wszyetkim miejsca
' pracy osób niewykwalifikowanych 1 przyuczonych do zawodu;
2 ) m ło d z ie ż c z ę ś c i e j p o z o s t a j e b e z p r a c y , poniew aż pracodawcy n i e c h ę t n i e z a t r u d n i a j ą pracowników b e z p r a k t y k i 1 d o ś w i a d c z e n i a , a l e t e ż c z ę ś c i e j J e a t z w a l n i a n a w wypadku r e d u k o j i z g o d n ie z z a -s a d ą l a a t i n - f i r a t o u t 1 0 ;
3 ) n ie je d n a k o w e m ożliwoácl d o s t f p u do p o s z c z e g ó ln y oh szczebli e d u k a c j i oraz n i e je d n a k o w a jej j a k o ś ć n a tyoh в вицу ch szczeblach d a j ą młodym l u d z io m z r ó ż n y c h g ru p s p o ł e c z n y c h n ie ró w n e s z a n s e s t a r t u w z a w o d z ie . J e d n o c z e ś n i e z d e m o k r a t y z a c j ą k s z t a ł c e n i a 1 1 , w y s t ą p i ł p r o c e s j a g o d e w a l o r y z a o j l , w wyniku czego p o w a ta ło d ą ż e -n i a do zdobyw a-nia J a k -n a jw y ż sz y c h k w a l i f i k a c j i p r e d y a t y -n u j ą c y c h d o b a r d z i e j o i e k a w e j i d o b r z e p ł a t n e j p r a c y * Tymczasem o k a z u j e a l f , i s m ło d z ie ż r o b o t n i c z a r z a d k o podejm uje n a u k f
w
g im n a z ja c h o g ó ln o -k s z t a ł c ą c y c h ozy szkołach r e a l n y c h , a d z i e c i c h ł o p s k i e c z ę s t o n i e k o ń c z ą nawet s z k ó ł podstaw ow ych, d y t u a o j a t a k a o k r e ś l a s z a n s * s t a r t u t e j grupy s p o ł e c z n e j na ryn k u p r a c y ;4 ) d z i a ł y g o s p o d a r k i zdominowane p r z e z k o b i e t y o r a z p r a c o w n i*
ków
kolorow ych i c u d z o z ie m s k ic h p r z e ż y w a j ą a k t u a l n i e g ł f b o k lkry-^ S t a t y s t y k i wysoko r o z w i n i ę t y c h państw k a p i t a l i s t y c z n y c h do- wodzą, że b e z r o b o c i e k o n o e n t r u j e s i ę g łó w n ie wśród m ł o d z i e ż y , k o -b i e t , t u -b y l c z e j l u d n o ś c i k o l o r o w e j o r a z i m i g r a n t ó w .
10 Zasada t a c h r o n i praoowników z n a j d u j ą c y c h e l f p r z e d
emery-t u r ą o r a z m ają cy c h na u emery-t r z y m a n i u i j z l e c i *
11 O b j ę ła ona g łó w n ie m ło d z ie ż d r o b n o m i e s z c z a ń s k ą , k t ó r a t a -r a s obok p -r z e d s t a w i c i e l i ze ś -ro d o w is k wolnych «awodów i w yższej kadry k i e r o w n i c z e j s t a ł a s i ę n p . n a j l i c z n i e j s z ą k a t e g o r i ą wśród S tu d e n tó w .
s j » s t r u k t u r a l n y , ktdxy J e a t r e z u l t a t e m m. i n . u c i e o z k i k a p i t a ł ó w do k rajów t a n i e j « i ł y r o b o c z e j ( p r z e m y s ł o d z ie ż o w y , e l e k t r o n i c z -n y ) ,
prooewów
k o n o e n t r a o j i ( u s ł u g i ) i k o m p u t s r y z a o j i ( p r a o e po-m o c n ic z o -b iu ro w e ) > 5 ) l o a pracowników o u d z o z ie m s k ic h J e s t c a ł k o w i c i e u z a l e ż n i o -ny od s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j p a ń e tw a , * d o b ie r e c e e j i s t a j ą s i ę o n i u c i ą ż l i w i i n i e p o ż ą d a n i , poniew aż s t a n o w i ą k o n k u r e n c ję na r y n -ku p r a c y d l a o b y w a t e l i m ie js c o w y c h . Rodzące s i ę wówczas n a s t r o j e n a c j o n a l i s t y c z n e i p r e s j a s p o ł e c z n a s ą p r z y c z y n ą r e l a 'ty w n ie c z ę s t -szego z w a l n i a n i a i c h z p r a c y •Zasy g n a lizo w a n e n i e r ó w n o ś c i ekonomiczne i s p o łe c z n e w n a j b a r -d z i e j ja s k r a w y sposób p r z e j a w i a j ą s i ę w i s t n i e j ą c y c h " o b s z a r a o h u b ó s tw a " . W l i t e r a t u r z e z a c h o d n i e j z najdujem y n a s t ę p u j ą c ą d e f i n i -c j ę ubóstwa« "R odzina ż y j e w nędzy wówozas, gdy p o z o s t a j ą -c e do j e j d y s p o z y o j i á r o d k i n i e w y s t a r c z a j ą na z a s p o k o j e n i e p o d s ta w o -wych p o t r z e b " * 2 . P r z y jm u ją c t a k i e k r y t e r i u m s t w i e r d z a a i ę , że n p . w USA na g r a n i o y u b ó stw a ż y j e 1 1 , 2 3 l u d n o ś c i , w RPN o k . 4 min oby-w a t e l i , a oby-w samym P a r y ż u ponad 500 t y s . . o s ó b n i e j e a t oby-w ijt a n i e zer sp o k o ió n a j b u r d z i e j e l e n e n t a r n e p o t r z e b y . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t , że opisyw ane z j a w i e k o , b ę d ą ce w w i ę k s z o ś c i przypadków r e z u l t a t e m b e z r o b o c i a , k o n c e n t r u j e s i ę g łó w n ie w r o d z i n a c h l u d n o ś c i k o l o r o -wej i pracowników c u d z o z ie m s k ic h o r a z ty o h , g d z i e główny n>i żyw i-c i e l a m i s ą k o b i e t y . W o s t a t n i i-c h l a t a i-c h o b s e rw u je a i ę p o n a d to tz w . nowe u b ó s tw o , d o t y c z ą c e l u d z i , k t ó r z y u t r a c i l i j u ż prawo do z n s ił *
kÓw l u b z a s i ł e k t ę n j e s t n i e w y s t a r c z a j ą c y .
O pisane problemy o c z y w iś o ie n i e w y c z e r p u j ą kom pleksu p rz y c z y n i form p r z e j a w i a n i a s i ę d y s p r o p o r o j i w " p a ń s tw a c h d o b r o b y t u " . VI n i n i e j s z y m o p ra c o w a n iu u s iło w a n o j o d y n i e w skazać n a j i s t o t n i e j -sze t e n d e n c j e , j a k i e o b s e rw u je s i ę w r e a l i z o w a n e j tam p o l i t y c e na e t a p i e d e k l a r a c j i fo rm a ln o p ra w n y c h , podejmowanych p r z e d s i ę w z i ę ć w d z i e d z i n i e ł a g o d z e n i a n i e r ó w n o ś c i i g w a ra n to w a n ia b e z p i e c z e ń s t w a socjalnego o r a z o s i ą g a n y c h e f e k t ó w . 12 C. R. McC o n n e 1 1 , Ecanornica. P r i n c i p l e s , P ro b le m s
Z aprezentow ane p r z y k ł a d y u p o w a ż n i a j ą w aumie do s t w i e r d z e n i a , że u p o w s z e c h n ia n ie d o b r o b y tu 1 3 , mimo n a a i l a n i a d z i a ł a ń i r o z s z e -r z a n i a p -r z e z państw o a k c j i " o p i e k u ń c z e j " , c i ą g l e p o z o s t a n i a poza m arginesem l i c z n e grupy s p o ł e c z n e .
G rażyna R o n g l e r e , K o r n e l i a Woldan ffiLFARE POLICY AKD SOCIAL INEQUALITIES
The w e l f a r e p o l i c y l a baa ed on an e t h i c a l r u l e , which aaya t h a t a community c a r r i e o r e a p o n a i b i l l t y f o r l i v i n g c o n d i t i o n s o f a n I n d i v i d u a l . A s y ste m o f a o o i a l - w e l f a r e la w s p r o v i d e s a l e g a l fram ework f o r t h e c o n c e p t u n d e r s t o o d l n auch a w ay. I n p r a c t i c e , one of th e main i n s t r u m e n t a r e o t i f y l n g d i f f e r e n t i a t e d economic p o s i t i o n s o f c i t i z e n s a r e t h e a t a t e o u t l a y s e n s u r i n g s u p p ly of s p e c i f i c goods and a e r r i c e a . However, th a mechanism o f t r a n a f e r s h a s many e h o rtc o m in g a and l n c o n a i a t e n o l e a , what c a u a e a t h a t a c t i -ve p a r t i c i p a t i o n o f t h e a t a t e i n r e d i a t r i b u t i o n o f th e n a t i o n a l income d o e s n o t l e a d to m i t i g a t i o n of d l e p r o p o r t l o n a I n t h e a o - c i a l - w e l f a r e s p h e r e . At th e p r e a e n t time t h e a e d l a p r o p o r t i o n s tend t o i n t e n s i f y , which f i n d e i t a e x p r e a a i o n e . g . I n t h e f a c t t h a t im p o v e ris h m e n t t o u c h e s i n c r e a s i n g l y more o f t e n p o p u l a t i o n b e l o n -g i n -g t o t h e m iddle s o c i a l s t r a t a , h i -g h l y q u a l i f i e d w o r k e rs and t h p a e employed I n econom ic a e c t o r a , where unemployment h aa n o t been r e c o r d e d , The p u r a u e d p o l i c y o f r e s t r i c t i n g I n e q u a l i t i e s e n c o u n t e r s numeroua b a r r i e r a , from among which t h e moat s i g n i f i -c a n t a r e i n s u f f i -c i e n t r e s o u r -c a a f o r f i n a n -c i n g t h i a p o l i -c y and e x i s t e n c e o f a t r o n g b a r g a i n i n g g r o u p s p e r c e i v i n g only a d e a t r u c - t i v e i n f l u e n c e o f s o c i a l - w e l f a r e programme« on t h e economic me-c h a n is m .
13
