Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań religijnych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

(1)

Krzysztof Warchałowski

Wolność uzewnętrzniania religii i

przekonań religijnych w Europejskiej

Konwencji Praw Człowieka

Kwartalnik Prawa Publicznego 2/1/2, 189-212

2002

(2)

K W A R T A L N I K P R A W A P U B L I C Z N E G O ROK II · NR 1 -2 /2002 · UKSW - WARSZAWA · TNOiK - TORUŃ · ISSN 1642-9591

K rzyszto f Warchałowski*

WOLNOŚĆ UZEWNĘTRZNIANIA RELIGII

I PRZEKONAŃ RELIGIJNYCH

W EURO PEJSK IEJ KONWENCJI

PRAW CZŁOWIEKA

1 . Ws t ę p

E uropejska Konwencja P raw Człowieka i Podstawowych Wolno ści podpisana 4.11.1950 r. w Rzymie (weszła w życie 8.9.1953 r.) gw a ran tu je prawo do wolności myśli, sum ienia i religii w art. 9 ust. 1:

„Każda osoba m a praw o do w olności m y śli, su m ie n ia i religii; praw o to obejm uje w oln ość zm ia n y relig ii lub przekonań oraz w olność u zew n ętrz n ia n ia in d y w id u a ln ie lub w sp óln ie z in n ym i, p u b liczn ie lub p ryw atn ie, swej r e lig ii lub p rzek on ań przez u p ra w ia n ie k u ltu , n a u cza n ie, p rak ty k o w a n ie i czyn n ości ry tu a ln e .”* 1

J a k w ynika z powyższego arty k u łu wolność religijną konstytuują dwa główne upraw nienia. Pierwszym je s t prawo do zm iany religii lub przekonań, drugim prawo do uzew nętrzniania w wieloraki sposób swej przynależności religijnej.

Celem opracowania je st przedstaw ienie zakresu możliwości reali zacyjnych praw a do m anifestow ania religii oraz przekonań. W pierw-* Ks. dr Krzysztof Warchałowski - adiunkt w Katedrze Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego, na Wydziale Prawa Kanonicznego, Uniwersytet Kardynała Stefa na Wyszyńskiego, Warszawa

1 Dz. U. z 10.7.1993 r., Nr 61 poz. 284. Polska wraz z oficjalnym przystąpieniem do Rady Europy podpisała Konwencję 26.11.1991 r. (ratyfikacja 19.1.1993 r.).

(3)

Krzysztof Warchałowski

szej kolejności nakreślona została istota tego upraw nienia, a następnie podjęto próbę określenia zakresu treściowego poszczególnych form m a nifestowania przekonań wyszczególnionych przez art. 9 Konwencji. Z tej racji przeanalizowane zostanie wybrane orzecznictwo Europejskiego Try bunału Praw Człowieka w Strasburgu, w których zaskarżano naru sze nie art. 9 w związku z tym uprawnieniem . A naliza ta w konsekwencji sprowadzi się do udzielenia odpowiedzi n a pytania do czego praktycznie sprowadza się prawo do uzew nętrzniania religii lub przekonań, jakie zachowania chronione są powyższym artykułem oraz jakie obowiązki ze strony państw a korespondują z tym i upraw nieniam i.

Etymologicznie słowo „uzewnętrzniać” oznacza ukazywać poprzez jaw ne, otw arte działanie lub też dem onstrować swoje stanowisko wo bec innych2. Ten zew nętrzny w ym iar z p u n k tu w idzenia wolności reli gii je s t bardzo istotny ze względu n a to, że człowiek będąc isto tą m ate- rialno - duchową w yraża się poprzez działania zew nętrzne, które po tw ierdzają tak że jego społeczny c h arak ter3. Człowiek m usi obiektywi zować swoje przeżycia w ew nętrzne i uzew nętrzniać je w swoim zacho w aniu4. J a k się wydaje te w łaśnie racje legły u podstaw stanow iska zajętego przez Trybunał, że chociaż wolność religijna należy do sfery świadomości jed n o stk i, to jednocześnie pociąga za sobą pragnienie m anifestow ania swej przynależności religijnej5. Ponadto tylko wówczas, gdy ktoś uzew nętrznia swoje myśli lub przekonania, państw o może być świadome ich istn ien ia i c h arak te ru oraz podejmować pewne pozytyw ne działania, których celem będzie poszanowanie i ochrona praw z nim i związanych.

Człowiek jako isto ta społeczna realizuje się w zakresie wolności religijnej poprzez określone działania w ew nątrz wspólnoty (wspólnie z in n ym i) oraz d ziałan ia wspólnoty w społeczeństw ie (pu b liczn ie). Te działania wspólnie z innym i umożliwiają człowiekowi osiąganie ce lów także w zakresie wolności religijnej, których sam nie je s t w stanie osiągnąć, przezwyciężając tym sam ym swoją ograniczoność jako je d n ostka6.

Wydawać by się mogło, że sformułowanie art. 9 dotyczące wolno ści u zew n ętrzn ian ia swoich przekonań „indyw idualne lub wspólnie

2 Zob. Słownik Języka Polskiego PWN, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1986, t. 3, s. 641.

3 M. Piechowiak, Wolność religijna - aspekty filozoßcznoprawne, „Toruński Rocz nik Praw Człowieka i Pokoju” 1994-1995, z. 3, s. 18.

4 Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, Lublin 1977, s. 154. 5 Orzeczenie Kokkinakis v. Grecja, 25.5.1993 r., A. 260 A. 6 M. Piechowiak, op. cit., s. 18.

(4)

Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań religijnych...

z innym i” m a c h a ra k te r alternatyw ny, co sugerowały władze jednego z państw stw ierdzając, że jeżeli uzew nętrznianie religii je st zagw aran tow ane w sposób indywidualny, to znaczy że nie je s t konieczne, aby państw o zmuszone było zabezpieczać także drugą formę. W wielu przy padkach mogło by to mieć poważne konsekwencje np. w związku z za trudnieniem osób należących do mniejszości religijnych, które nie po siadają wielu miejsc k u ltu umożliwiających m anifestowania swoich prze konań „wspólnie z innym i”.

Komisja dokonała analizy tego przypadku w perspektyw ie gw a rancji wolności myśli, sum ienia i religii wypływających z art. 9 oraz biorąc pod uwagę przedm iot i cel Konwencji Europejskiej. W zajętym stanow isku stw ierdziła, że prawo uzew nętrzniania religii „wspólnie z in n ym i” zawsze było uw ażane za istotną część wolności religii, a oby

dwa człony alternatyw nego postanow ienia Konwencji „indyw idualnie lub wspólnie z in n ym i” nie mogą być traktow ane jako wzajemnie w yłą czające się, czy pozostawiające wybór władzom państwowym. Należy przyjąć, że przekonania religijne mogą być uzew nętrzniane ta k w je d nej, ja k i drugiej formie7.

Biorąc pod uwagę społeczny w ym iar religii w skazuje się zazwy czaj na grupę wyznawców (zbiorowo) o mniej lub bardziej sformalizo wanym statu sie (zgrom adzenia, grupy religijne, stow arzyszenia, ko ścioły, związki wyznaniowe)8.

Osoba ludzka żyje bowiem we wspólnocie i naw et w tej n ajb ar dziej osobistej dziedzinie swojej aktywności może w pełni rozwijać się jedynie przy w spółudziale innych osób. J e s t rzeczą nie do pomyślenia, aby religijny w ym iar ludzkiego doświadczenia nie m iał być także wy m iarem społecznym9. Społeczność religijna wypracowuje m etody i wzo ry zachowań religijnych, u stala formy wspólnotowego k u ltu , opraco wuje zasady społecznej moralności implikowanej przez d aną religię, zobowiązuje do ich przestrzegania. Istn ien ie społeczności religijnej stw ierdza się we w szystkich religiach św iata10.

Zdaniem niektórych autorów przepis art. 9 dotyczący sposobów i form uzew nętrzniania swoich przekonań zaw iera elem enty in sty tu cjonalnej ochrony religii, która z racji przedstaw ionych powyżej m a być zagw arantow ana w szystkim religiom 11.

7 Decyzja X v. Wielka Brytania, 12.3.1981 r., skarga nr 8160/78, DR 22/27. 8 M. Piechowiak, op. cit., s. 18.

9 J. E. Smith, Philosophy of Religion, New York 1965, s. 167. 10 W. Trillhaas, Religionsphilosophie, Berlin 1972, s. 194—219.

(5)

W arto je d n a k w tym m iejscu przytoczyć stanow isko Komisji w spraw ie X p rzeciw ko A ustrii. Sekta Moon zarejestrow ana jako „Spo łeczność dla Zjednoczenia Światowego C hrześcijaństw a” została zdele galizowana w A ustrii za działalność pozastatutow ą. W niedługim cza sie po tym jed en z uczestników byłego stow arzyszenia zainicjował po w stanie nowego, o zmienionej nazwie i nieco inaczej określonym celu działania. To stow arzyszenie nie zostało je d n ak zarejestrow ane, ponie waż zgodnie z praw em austriackim nie wolno nadaw ać formalnego s ta tu su prawnego organizacji, która stanowi kontynuację innej osoby praw nej wcześniej zdelegalizowanej. W w yniku nieuzyskania przychylnego wyroku sądu krajowego powód, będący inicjatorem założenia drugiego stow arzyszenia, wniósł spraw ę do rozpatrzenia przez organy strasb u r- skie m in. z ty tu łu n aru szen ia praw a do uzew nętrzniania przekonań religijnych chronionego art. 9. Komisja wydała decyzję, że praw na stru k tu ra stow arzyszenia nie je s t konieczna do uzew nętrzniania przekonań religijnych12.

Zatem państw o nie m a obowiązku zezwolić danej wspólnocie reli gijnej n a wybór swej własnej formy zalegalizowania w zakresie okre ślonej s tru k tu ry praw nej, jako że członkowie grupy mogą nadal uze w nętrzniać wspólnie z innym i swe przekonania religijne poza prefero w aną przez nich s tru k tu rą 13.

Przy okazji om aw iania wolności uzew nętrzniania swoich przeko n ań należy zauważyć, że specyfika tej wolności nie obejmuje praw a do milczenia co do wyznawanej religii i posiadanych poglądów. Bardzo czę sto - j a k zauw aża H. Suchocka - zwłaszcza w państw ach kom unistycz nych, niezwykle silnie akcentowano milczenie w spraw ach religii. Za gw arantow anie tego milczenia, nieujaw nianie przekonań religijnych traktow ano niejednokrotnie wręcz jako istotę wolności sum ienia i reli gii. Według Suchockiej je s t pewnym nieporozum ieniem tak ie w łaśnie pojmowanie tej wolności. J a k w ynika bowiem z wszelkich dokumentów międzynarodowych, nacisk kładziony je st w łaśnie n a możliwość jej uze w nętrzniania w różnych formach. Milczenie w spraw ach religii może być je d n ą z postaw, k tó rą jednostka chce wybrać, nie może być n ato m iast trak to w an e jako isto ta tej wolności14.

Gdy mowa o uzew nętrznianiu przekonań religijnych wskazuje się zwykle n a dwa elem enty: spełnianie p rak ty k religijnych w ścisłym

sen-12 Decyzja, 15.10.1981, skarga nr 8652/79, DR 26/89.

13 D. Gomien, Vademécum Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 1996, s. 74.

14 H. Suchocka, Nauczanie religii w ustawodawstwie europejskim [w:] Nauczanie

religii w państw ie demokratycznym, pod red. J. Krukowskiego, Lublin 1991, s. 86.

(6)

sie, a więc czynny lub bierny udział w obrzędach (uprawianie kultu, czynności rytualne) oraz działania wynikające z n au k i m oralnej, któ ra zwykle stanow i integralny elem ent religii (nauczanie, praktykowanie).

Z tej racji zakres praw a do wolności u zew nętrzniania swoich przekonań - w myśl a rt. 9 - obejmuje: upraw ianie k u ltu , nauczanie, praktykow anie oraz czynności rytualne. Wyliczenie zaw arte w powyż szym arty k u le obejmuje najistotniejsze przejawy uzew nętrzniania re ligii lub przek o n ań 15. W arto nadm ienić, że analogiczne formy wymie n iają także inne dokum enty z zakresu praw człowieka gw arantujące wolność religijną.

2. U

pr a w ia n ie k ultu

Pierw szą spośród czterech form praw a do uzew nętrzniania religii oraz przekonań, w skazaną przez art. 9 Konwencji, je st upraw ianie kultu.

O rgany strasb u rsk ie nie definiują tego pojęcia, a liczba przypad ków rozpatryw anych przez Komisję dotyczących tej formy uzew nętrz n ian ia religii i przekonań je st niewielka.

Religiologia pod pojęciem ku ltu rozumie jakąkolw iek działalność, k tó rą człowiek spełnia w uznaniu Boga (wartości najwyższej) oraz dla obudzenia w sobie i w innych szacunku, który względem tej najwyższej w artości należy żywić. K ult obok doktryny i organizacji stanow i jeden z zasadniczych aspektów religii. W kulcie m ożna wyróżnić: przedm iot (np. Bóg osobowy), osoby sprawujące (kapłani), obiekty (świątynie, domy modlitwy, posągi, obrazy, figury) i sprzęty kultowe (ubiory, księgi litu r giczne) oraz czynności kultowe (modlitwa, ofiara). Podkreśla się spo łeczny c h a ra k te r k u ltu naw et wówczas, gdy poszczególne czynności spełnia je d n o stk a 16.

Zatem sprawowanie k u ltu m a ch arak ter ściśle określony. Komisja potwierdziła, że w zakres czynności kultowych chronionych art. 9 n ale

15 Zob. A. Łopatka, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa 1995, s. 10.

16 Hasło „kult” w: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, pod red. Barbary Petro- z o lin - Skowrońskiej, Warszawa 1995, t. 3, s. 618; J. Zdybicka, op. cit., s. 154-159. Jest rzeczą trudną jednoznaczne określenie kultu oraz wyliczenie wszystkich praktyk wcho dzących w jego zakres. Najpełniejszą analizę zagadnienia przedstawia R. Will, Le cul

te. Etudes d ’histoire et de philosophie religieuse, t. I: Le caractère religieux du culte,

Strasburg-Paris 1925, t. II: Le formes du culte, Paris 1929; t. III: Les éléments sociaux

(7)

Krzysztof Warchalowski

ży zaliczyć: m odlitwę17, nabożeństw a18, sprawowanie liturgii19. Oznacza to, że nie wszystkie działania motywowane pobudkami religijnymi wcho dzą w zakres tych czynności, które określa się jako „uprawianie k u ltu ”. Takie stanowisko w yraziła K. E. w sprawie wniesionej przeciwko Wiel kiej Brytanii. Powód będący człowiekiem rozwiedzionym, został zobligo wany do płacenia świadczeń alim entacyjnych n a dzieci. J a k wynikało z przedstawionych obliczeń, w porównaniu do zarobków skarżącego, były to kwoty tak wysokie, że uniemożliwiały jego norm alne funkcjonowanie. Obciążenie miało ingerować m. in. w prawo do wolności religijnej. Po wód bowiem był praktykującym buddystą i ja k twierdził, ograniczyło to jego zdolność uczestniczenia w centrach, spotkaniach w miejscach ku l

tu buddystów, ponieważ najbliższe takie ośrodki znajdowały się 120 czy 130 mil od domu powoda, a dojazd związany był z kosztem. Jakkolw iek praktykow anie religii bez tego typu wizyt było możliwe, to jed n ak regu larne spotkania z m nicham i przebywającymi w klasztorach należą we dług skarżącego do istoty wyznawanej religii.

Komisja nie podzieliła stanow iska powoda tw ierdząc, że nie było w tym przypadku żadnych rzeczywistych ograniczeń wolności uze w nętrzniania religii i przekonań, a odwiedziny buddyjskich mnichów czy przełożonego klaszto ru nie mogą być uw ażane jako niezbędny ele m ent k u ltu religijnego20.

2.1. M

iejsca sprawowania kultu

Elem entem niezbędnym do zapew nienia swobody uzew nętrznia nia religii poprzez „upraw ianie k u ltu ” są obiekty (miejsca), w których k u lt może być sprawowany. Do takich miejsc należy zaliczyć św iątynie czy domy modlitwy, które oprócz k u ltu um ożliw iają także zbiorowe (wspólnie z innym i) m anifestow anie religii bądź przekonań w tej w ła śnie formie. S tąd rzeczą niezbędną dla wspólnot religijnych je s t u s ta naw ianie i utrzym yw anie tego typu miejsc.

W spraw ie przeciwko Grecji skarżący, m ieszkańcy Krety, w ynaję li salę, k tó ra zgodnie z umową najm u m iała być przeznaczona do orga nizow ania ślubów i różnego rodzaju spotkań Światków Jehowy. Po k il

17 Zob. raport Kalaę v. Turcja, 27.2.1996 r., skarga nr 20704/92, RJD 1997; decyzja

Konttinen v. Finlandia, 3.12.1996 r., skarga nr 24949/94, DR 87/68.

18 Zob. decyzję X v. Wielka Brytania, 5.3.1976 r., skarga nr 5947/72, DR 5/8. 19 Zob. decyzję Fińska Församlingen in Stockholm i Teuvo Hautaniemi v. Szw e

cja, 11.4.1996 r., skarga nr 24019/94, DR 85/94.

20 Decyzja Henry Logan v. Wielka Brytania, 6.9.1996 r., skarga nr 24875/94, DR 86/74.

(8)

k u m iesiącach skarżący skierowali prośbę do M inisterstw a Edukacji i Spraw Religijnych o wydanie zezwolenia n a otwarcie domu modlitwy w tej w łaśnie sali je d n ak m inisterstw o zwlekało z w ydaniem zezwole nia uzasadniając, że w niosek je s t rozpatryw any i postępowanie nie zo stało zakończone. Przeszło rok później p ro k u ratu ra wszczęła postępo w anie k arn e przeciwko Świadkom Jehowy, pod zarzutem utw orzenia domu modlitwy dla celów spotkań i ceremonii religijnych bez zezwole n ia uznanych przez prawo władz kościelnych (C hrześcijański Wschod ni Kościół Praw osławny) oraz kom petentnego m inisterstw a. Mimo zło żonego odwołania zostali skazani prawomocnym wyrokiem sądu na trzy m iesiące więzienia oraz grzywnę.

Trybunał Europejski orzekł jednogłośnie, że art. 9 Konwencji zo stał w tym wypadku naruszony. Zdaniem Trybunału skazanie za używa nie pomieszczeń bez wymaganego zezwolenia było ingerencją w korzy stanie ze „swobody... uzew nętrzniania swej religii poprzez upraw ianie kultu... i czynności ry tu aln e”. W dalszej kolejności Trybunał zwrócił uw a gę, że zarzuty skierow ane przez skarżących dotyczyły nie tyle sposobu ich trak to w an ia co polityki państw a u tru d n ian ia działań Świadkom J e howy w sytuacji, gdy chcą założyć świątynię lub miejsce modlitwy. U zna nie za przestępstw o prowadzenie domu modlitwy bez uzyskania zgody władz, było nieproporcjonalne do realizowanego upraw nionego celu, zwłaszcza gdy, ta k ja k w tej sprawie, do skazania skarżących doprowa dziło obliczone n a zwłokę zachowanie władz. Trybunał stan ął na stano wisku, że przepisy odnoszące się do kościołów i domów modlitwy, niena- leżących do cerkwi prawosławnej, pozwalają na daleko idącą ingerencję władz politycznych, administracyjnych i kościelnych w korzystanie z wol ności religijnej. Przepisy te umożliwiają M inistrowi Edukacji i Spraw Religijnych odraczanie n a czas nieokreślony odpowiedzi n a wniosek. M inister może również oddalić wniosek bez umotywowania swojej decy zji, a także m a prawo oceny „rzeczywistych powodów” zorganizowania przez wspólnotę religijną kolejnego miejsca modlitwy. Tymczasem, zda niem Trybunału, wymóg uzyskania zgody n a prowadzenie domu modli twy nie n aru sza art. 9 Konwencji pod warunkiem , że m a n a celu jedynie sprawdzenie, czy zostały spełnione warunki formalne21. Tak więc to wspól nota religijna m a pełne prawo decydowania o potrzebie zorganizowania miejsc kultu według własnego uznania. Wymogi stawiane ze strony władz państwowych mogą mieć jedynie ch arak ter formalny.

21 Orzeczenie M anoussakis i inni v. Grecja, 26.9.1996 r., skarga nr 18748/91, Biu letyn Nr 5 (1996), s. 152-154; zob. raport Penditis i inni v. Grecja, 27.2.1996, skarga nr 23238/94, Biuletyn Nr 3 (1997), s. 91

(9)

2.2. ŚRODKI NA PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI KULTOWEJ Konsekwencją zorganizow ania miejsc k u ltu je s t ich utrzym anie, do czego potrzebne są środki finansowe. Wypowiedziała się n a ten te m at Komisja w spraw ie przeciwko Turcji. W 1859 r. został ufundow any w Istam bule kompleks kościelny oraz inne miejsca przeznaczone do sprawowania kultu. Obiekty te (kaplica, sem inarium oraz klasztor) wraz z otaczającym je terenem zostały przekazane n a własność francuskiej gałęzi Zakonu Augustianów. N a mocy umowy francusko - tureckiej obiekt ten został uznany jako francuska instytucja religijna (In stitu t de Prêtres Français) i zrów nany w praw ach z tego ty p u ośrodkam i tu reckimi.

W 1982 r. In sty tu t, m ając n a celu zapew nienie funduszy n a rzecz u trzy m an ia tych miejsc kultu, w ynajął część przyległego do budynków g ru n tu firmie z branży sportowej. W wyniku tego władze tureckie wsz częły postępowanie procesowe m ające n a celu odebranie ty tu łu w łasno ści g ru n tu zakonowi i przekazanie go n a rzecz sk arb u państw a, ponie waż - j a k stwierdzono - nieruchomość gruntow a nie służyła celom reli gijnym a działalności zarobkowej, do czego In sty tu t nie m iał praw a.

Komisja E uropejska podzieliła stanow isko skarżących, że jeżeli In sty tu t zostanie pozbawiony możliwości zdobywania środków fin an sowych nie będzie w stanie nie tylko prowadzić działalności kultowej, ale uniemożliwi to jego funkcjonowanie. Z tej racji decyzja o przejęciu przez skarb p ań stw a nieruchomości gruntowej należącej do In sty tu tu , n a której znajdują się miejsca kultu, n aru sza prawo do wolności religij nej gw arantow ane a rt. 9 22.

W ynika stąd, że kościoły i instytucje religijne m ają prawo do po siad an ia własności oraz do prow adzenia działalności zarobkowej, co gw arantuje możliwość realizacji praw a do wolności religijnej, w tym także „upraw iania k u ltu ”.

Podobne stanow isko zajm owała Komisja w innej sprawie stw ier dzając, że prawo do wolności religii zaw iera upraw nienie do uzew nętrz n ian ia religii, publicznie lub pryw atnie poprzez k u lt i czynności ry tu a l ne, a możliwość posiadania nieruchomości otw artej dla uczęszczają cych i używanej w powyższych celach je st jednym ze środków um ożli wiających korzystanie z tego praw a.

22 Decyzja Institut de Prêtres Français i inni v. Turcja, 19.1.1998 r., skarga nr 26308//95, DR 92/15

(10)

Jed n ak przeznaczenie nieruchomości na cele kultowe nie wyłącza tego m ie jsca z o p o d a tk o w a n ia . Z a r t. 9 K onw encji n ie w y n ik a - zdaniem Komisji - konieczność zwolnienia miejsc ku ltu od wszystkich świadczeń podatkowych, ponieważ prawo do wolności religijnej nie gwa rantuje kościołom oraz ich członkom odmiennego statu su podatkowego23. Ponadto, ja k w ynika z orzecznictwa organów strasb u rsk ich p ra wo do uzew nętrzniania religii poprzez sprawow anie k u ltu może rodzić konieczność pewnych pozytywnych działań ze strony państw a. W sp ra wie przeciwko Polsce Komisja zauważa, że w niektórych okolicznościach prawo do spraw ow ania k u ltu może zostać pogwałcone przez działanie innych (np. prowokacyjne przedstaw ianie przedmiotów k u ltu religijne go). W konsekwencji tego n a państw ie ciążyć mogą określone obowiąz ki, obejmujące środki, których celem je st zapew nienie poszanow ania wolności religijnej n aw et między osobami pryw atnym i. Środkam i ta k i m i mogą być niekiedy in stru m en ty praw ne pozwalające zagw aranto wać jednostce niezakłócaną przez działalność innych osób możliwość upraw iania k u ltu 24.

3. N

a u czan ie

D rugą form ą uzew nętrzniania religii i przekonań, gw arantow a n ą w art. 9 Konwencji je s t nauczanie. Nie chodzi w tym w ypadku o n a uczanie w znaczeniu edukacji szkolnej, ponieważ to chronione je st art. 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego (Paryż, 20.3.1952 r.). Pod tym po jęciem należy rozumieć nauczanie doktryny religijnej (nauczanie reli gii) oraz przekonań niereligijnych25. Tak rozum iana wolność nauczania może realizować się n a dwóch płaszczyznach - w ewnętrznej (ad intra) i zew nętrznej (ad extra)26.

23 Decyzja Iglesia B autista „El Salvador" i Jose Aquilino Ortega M oratilla v. H isz

pania, 11.1.1992 r., skarga nr 17522/95, DR 72/256.

24 Decyzja Teresa Dubowska i Tomasz Skup v. Polska, 18.4.1997 r., skarga nr 33490/ /96 i 34055/96, DR 89/156; zob. ETPC, orzeczenie X i Y v. H olandia, 26.3.1985 r., A. par. 23 por. M. A. Nowicki, Czarna Madonna na okładce „Wprost": skarga odrzuco

na, „Rzeczpospolita” z 1.7.1997 r., nr 151 (4708), s. 6.

25 J. A. Frowein, Frowein J. A., Article 9 [w:] La Convention Européene des Droits

de l’Homme - Commentaire article p a r aricle, pod red. L. E. Pettitiego, E. Decaxa,

P. H. Imberta), Paris 1998, s. 353, 357.

26 Por. D. J. Harris, M. O’Boyle, C. Warbrick, Law o f the European Convention on

(11)

3.1. N

auczanie a d i n t r a

N auczanie w zakresie w ewnętrznym skierow ane je st do człon ków tego samego kościoła czy wspólnoty religijnej wyznającej tę sam ą w iarę, lub do osób utożsam iających się z tym i sam ym i przekonaniam i. Chodzi w tym przypadku o pogłębienie i rozwój w iary oraz posiada nych przekonań w łonie samego kościoła, tej samej religii lub wspólno ty legitym ującej się tym i sam ym i przekonaniam i. N auczanie ad intra stanow i klucz do zachow ania w iary czy przekonań i przekazania ich następnym pokoleniom27.

Konwencja Europejska nie precyzuje form ani try b u tego naucza nia. Z istoty samego a k tu wynika jednak, że nie może on zawierać prze pisów określających szczegółowo form wykonywania praw a, ponieważ zależą one od tradycji, uw arunkow ań politycznych i społecznych po szczególnych państw 28.

3.2. N

auczaniea d e x t r a

N auczanie w zakresie zew nętrznym obejmuje propagowanie w ia ry i skierow ane je st do innowierców oraz osób nie podzielających tych samych poglądów (na zew nątrz wspólnoty). Wiąże się to z praw em prze konyw ania do swoich poglądów oraz podejmowania działalności m isyj nej dla pozyskania nowych wyznawców29. Wypowiedział się n a ten te m a t Trybunał E uropejski w sprawie przeciwko Grecji, że wolność n a uczania obejmuje również prawo do podejm owania prób przekonyw a nia do swojej w iary sąsiada oraz innych osób, bez czego wolność zm ia ny religii i przekonań pozostawałaby m artw ą lite rą 30. Tak więc w za kres omawianej wolności zaliczony został prozelityzm, co oznacza, że prawo do uzew nętrzniania swojej religii lub przekonania przez naucza nie może zaw ierać dążenie do naw racania innych n a swoją w iarę, lub dążenie do zdobycia ja k największej ilości zwolenników dla danej idei lub światopoglądu31. Wydaje się być to rzeczą n a tu ra ln ą, ponieważ czło wiek, który w coś głęboko wierzy pragnie przekonywać do tego innych.

27 Y. Dinstein, Freedom of religion and. the protection of religious minorities [w:]

The protection o f minorities and human rights, pod red. Y. Dinsteina, M. Tabory’ego,

Dortrecht-Boston-London 1992, s. 153. 28 H. Suchocka, op. cit., s. 87. 29 Y. Dinstein, op. cit., s. 154.

30 Orzeczenie Kokkinakis v. Grecja, 25.5.1993 r., A. 260 A.

(12)

Można powiedzieć, ujmując sprawę przedmiotowo, że każda religia i każ de przekonanie m a prawo propagować swoje w ierzenia lub poglądy31 32. Ponadto każda religia i przekonanie z n a tu ry rzeczy posiada ambicje uniw ersalistyczne dlatego, że problemy którym i się zajm uje m ają tak i w łaśnie charakter. Próba zakreślenia granic wierzeń i poglądów wokół jednego tylko człowieka je s t próbą ich tryw ializacji33.

3.3. K

rytyka religii i przekonań

Propagow anie przez osoby fizyczne oraz kościoły i inne organiza cje religijne doktryny religijnej czy innych poglądów powinno odbywać się w sposób pozytywny, bez poniżania innych religii lub przekonań34. Nie oznacza to jed n ak , że nauczanie nie może zawierać krytyki innych religii czy przekonań. P ytania, n a które religie i świeckie przekonania s ta ra ją się dać odpowiedź, dotyczą kw estii najbardziej fun d am en tal nych - są to py tan ia o miejsce człowieka we wszechświecie, o źródła w artości, sens życia człowieka, tajem nicę zła. K ażda próba odpowiedzi n a te py tan ia je s t ju ż kry ty k ą wypowiedzi przeciwnych. S tąd niemożli wą rzeczą je st zakazywanie krytyki poglądów religijnych czy etycznych35. K rytyka je s t dopuszczalna i nie n aru sza praw a do wolności reli gijnej gw arantow anego art. 9 Konwencji. Takie stanow isko zajm owała również Komisja Europejska. W sprawie przeciwko Szwecji stro n a po- wodowa-Kościół Scientologiczny twierdził, że zostało naruszone jego prawo do wolności religijnej po tym, ja k w lokalnej gazecie ukazała się publikacja zaw ierająca cytat z w ykładu jednego z teologów, w którym m ożna było przeczytać: „Scientologia je s t jednym z najbardziej zak ła m anych ruchów. J e s t to cholera życia duchowego. To w łaśnie je s t tak ie niebezpieczeństwo.”

Komisja zdecydowała, że prawo gw arantow ane art. 9 nie wyłącza możliwości poddania pod krytykę kościoła czy grupy religijnej. Wolność religijna nie chroni poszczególnych religii czy przekonań przed każdą formą krytyki. K rytyka religii je s t dopuszczalna dopóki nie n a ra ża n a niebezpieczeństwo tej wolności, a władze państwowe tolerują tak ie za chowanie. W tym przypadku nie stwierdzono, aby wnoszącemu skargę

31 Zob. hasło „prozelityzm” w: Słownik Wyrazów Obcych PWN, pod red. J. Tokar skiego, Warszawa 1980, s. 611.

32 A. Łopatka, op. cit., s. 27.

33 W. Sadurski, Wartości chrześcijańskie. Trybunał i tolerancja, „Rzeczpospolita” z 25.8.1994 r., s. 3.

34 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 38. 35 W. Sadurski, op. cit., s. 3.

(13)

Krzysztof Warchalowski

kościołowi i jego członkom zabroniono w jakikolw iek sposób uzew nętrz nia przekonań w konsekwencji tej wypowiedzi, k tó ra ponadto je s t wy rw an a z kon tek stu i mogła co innego znaczyć36.

W związku z tym powstaje pytanie, gdzie je st granica krytyki, któ rej przekroczenie stw arza niebezpieczeństwo naruszenia wolności reli gijnej. Wydaje się, że granica ta, choć tru d n a do uchwycenia przebiega dość daleko. Komisja w sprawie przeciwko Polsce w yraziła opinię, że członkowie społeczności religijnych winni tolerować i akceptować nego wanie ich przekonań religijnych, a naw et propagowanie zasad wrogich ich w ierze.37 Zdaniem prof. Łopatki krytyka religii lub przekonań może uderzać w krytykow ane w ierzenia lub przekonanie do tego stopnia, że wyznawcy danej religii lub zwolennicy danego przekonania mogą czuć się tym głęboko poruszeni, co jed n ak nie zm ienia faktu, że krytyka przy tym winna być rzeczowa, wysuwająca wątpliwości co do słuszności i praw dziwości krytykow anych wierzeń i poglądów, odwołująca się do rozum u i ogólnoludzkich w artości lub zasad m oralnych38.

Zgodnie z zakresem podmiotowym wolności religijnej krytykę religii lub przekonań mogą upraw iać osoby indywidualne, kościoły i związ ki wyznaniowe, grupy społeczne, stow arzyszenia propagujące określo ne poglądy. Od krytyki religii i przekonań powinno powstrzym ać się w sposób zdecydowany państw o, którego obowiązkiem je st zapew nie nie wolności religijnej w szystkim religiom i przekonaniom . Wobec tego nie powinno się wypowiadać w sposób, który pozwalałby sądzić, że za b iera głos w sporach religijnych czy światopoglądowych39. Zwłaszcza niedopuszczalna je s t - co podkreśliła Komisja - indoktrynacja religij n a czy filozoficzna u p raw ian a przez państw o40.

4. P

raktykow anie

Praktykow anie stanow i trzecią formę uzew nętrzniania religii lub przekonań w ym ienioną przez Konwencję Europejską. Zakres tej formy

36 Decyzja Kościół Scientologiczny oraz jego 128 członków v. Szwecja, 14.7.1980 r., skarga nr 8282/78, DR 21/109.

37 Decyzja Teresa Dubowska i Tomasz Skup v. Polska, 18.4.1997 r., skarga nr 33490/96 i 34055/96, DR 89/156; zob. M. A. Nowicki, Czarna Madonna na okładce

„Wprost”..., s. 6.

38 A. Łopatka, op. cit., s. 28. 39 A. Łopatka, op. cit., s. 27 - 28.

40 Zob. decyzję Lena i Anna - N ina Angelini v. Szwecja, 3.12.1986 r., skarga nr 10491/83, DR 51/41.

(14)

m anifestow ania religii lub przekonań, w porów naniu do pozostałych, je s t najszerszy. Pojaw iały się pytania, ja k szeroko należy rozumieć po jęcie „praktykow ania”. W węższym sensie ograniczałoby się ono do a k tów należących ściśle do dziedziny kultu, takich ja k m odlitwa czy n a bożeństwa. W sensie bardzo szerokim m ożna by je rozciągnąć n a każde postępowanie zw iązane z motywacją religijną. Z tej racji jednym z klu czowych zagadnień jak ie podjęła Komisja przy rozpatryw aniu skarg o naruszenie „wolności uzew nętrzniania (...) religii lub przekonań przez (...) praktykow anie” było zdefiniowanie tego pojęcia41.

Komisja E uropejska dokonała tego rozpatrując skargę Pat Ar- row sm ith przeciwko Wielkiej B rytanii. Powódka została sk azana za rozdaw anie żołnierzom brytyjskim ulotek, z treści których m ożna było wyczytać, że jej autorzy sprzeciwiają się polityce brytyjskiej w Irlandii Północnej. R adzą wojskowym wycofanie się bez pozwolenia lub katego ryczną odmowę w przypadku kierow ania do jednostek w tym kraju. Skarżąca twierdziła, że rozdając ulotki praktykow ała w ten sposób swoje pacyfistyczne przekonania. Komisja nie podzieliła je d n ak opinii strony powodowej w yrażając stanowisko, że ulotka nie zaw ierała pacyfistycz nych treści. Wynikało z niej jedynie, że jej autorzy sprzeciw iają się bry tyjskiej polityce w Irlan d ii Północnej. Chociaż publiczne deklaracje pro klam ujące idee pacyfistyczne oraz nakłaniające do nieużyw ania prze mocy mogą być uw ażane za norm alną i u zn an ą m anifestację przeko n ań pacyfistycznych, to jed n ak praktykow anie nie obejmuje każdego czynu motywowanego lub dokonanego pod wpływem religii lub przeko nania. Chociaż decyzja K.E. nie była jednom yślna i budziła w tym przy padku pewne wątpliwości to jednak m iała ch arak ter precedensowy i wy znaczyła linię postępow ania Komisji wobec w ielu następnych skarg, w których zaskarżane było naruszenie praw a do uzew nętrzniania reli gii oraz przekonań poprzez praktykow anie.

Podobna sp raw a była rozpatryw ana przez Komisję w 1997 r. w związku ze skargą wniesioną przeciwko Francji. Dwaj francuscy żoł nierze odbywający służbę wojskową w Republice Federalnej Niemiec zaj mowali się kolportowaniem ulotek przedstaw iających faktyczną sytu ację francuskich poborowych w jednostkach znajdujących się n a teryto rium Niemiec. U lotki opisywały tru d n ą sytuację żołnierzy, dyscyplinę, system stosowanych kar, bezsilność tych, którzy się tam znaleźli z dala od ojczyzny, a także wzywały do założenia organizacji, która doprowa

41 M. Pernal, Gwarancje wolności religijnej w Europejskiej Konwencji o Ochronie

Praw Człowieka (w świetle orzecznictwa Komisji i Trybunału Praw Człowieka), PiP

(15)

dziłaby do wyjazdu zagranicznych oddziałów wojskowych z Niemiec. Żołnierze ci zostali aresztow ani i osądzeni za nakłanianie innych pobo rowych do działań sprzecznych z dyscypliną, posłuszeństwem i obowiąz kam i w wojsku, a także za podburzanie do występowania przeciwko prze łożonym. Sąd wojskowy uznał, że skarżący są w inni zarzucanych im czynów i skazał ich n a 1 rok pozbawienia wolności. Po odrzuceniu apela cji przez sądy krajowe skazani skierowali skargę do E. T. P. C. w S tra s burgu m in. o naruszenie praw a do wolności religii i przekonań. Rozpa trując skargę Komisja zauważyła, że odwołujący się są przeciwni obec ności wojskowej sił francuskich w RFN, co wyrazili w przygotowanych i rozpowszechnianych publikacjach. Przyjm ując, że pacyfizm je st prze konaniem w rozum ieniu art. 9 Komisja uznała, że ulotki które podbu rzały poborowych do łam ania dyscypliny wojskowej nie były wyrazem uzew nętrzniania przekonań. Skazanie żołnierzy za dokonanie tych czy nów nie powoduje naruszenia ich praw według art. 9 Konwencji42.

Podobną formę działalności przyjął pewien holenderski obywatel, który pragnąc zam anifestow ać swoje poglądy zatrzym yw ał się kilka razy w m iesiącu w pobliżu pewnej kliniki i pokazywał wchodzącym i wychodzącym ze szpitala pracownikom zdjęcia pozostałości ludzkich płodów po operacjach aborcyjnych w połączeniu z w izerunkiem C hry stusa. Przy tym nazywał aborcję „mordowaniem dzieci”, a personel szpi taln y uczestniczący w operacjach „mordercami”. Jednocześnie rozda wał ulotki zaw ierające podobne zdjęcia i treści. W w yniku tego funda cja zarządzająca k liniką wniosła pozew przeciwko m anifestującem u twierdząc, że prow adzona przez niego działalność wywołuje szok i zde nerw ow anie u przybywających do szpitala czasam i ta k dalece, że ko nieczna była pomoc lekarska. Ponadto zabiegi aborcyjne są w H olandii zalegalizowane i prowadzona przez klinikę p rak ty k a nie stoi w sprzecz ności z praw em . Sąd Regionalny w wydanym orzeczeniu zakazał po zw anem u w stępu n a te re n kliniki w obrębie 250 m. W w yniku tego u k aran y złożył skargę do K.E. m.in. z ty tu łu n aru szen ia praw a do uze w nętrzniania religii lub przekonań. Komisja podtrzym ała swoje wcze śniejsze stanowisko, że nie każde działanie motywowane czy będące pod wpływem religii lub przekonania stanow i praktykow anie. Komi sja odnotowała, że działalność skarżącego m iała n a celu przede w szyst kim odciągnięcie kobiet od decyzji poddania się aborcji. D ziałania te nie stanow ią w yrażania przekonania w rozum ieniu art. 9 ust. 1 Kon wencji. Komisja stw ierdziła, że art. 9 chroni sferę osobistych przeko

42 Decyzja Olivier Le Cour Grandmaison oraz Laurent Fritz v. Francja, 6.7.1987 r., skarga nr 11567 - 11568/85, DR 53/150.

(16)

n ań i wierzeń religijnych (forum internum ) i tym sam ym działania, które są ściśle z tak im i przekonaniam i związane. N ależy do nich sp ra wowanie k u ltu , m odlitw a oraz inne czynności, które są wyrazem p ra k tykow ania religii lub przekonań w ogólnie uznanej formie. Jednakże chroniąc sferę osobistą a rt. 9 Konwencji nie zawsze gw arantuje prawo zachow ania się w sferze publicznej w sposób podyktowany takim i prze konaniam i43.

W śród powództw rozpatryw anych przez Komisję dotyczących wolności uzew nętrzniania religii i przekonań poprzez praktykow anie można wyodrębnić grupę sk arg odnoszącą się do działań, które właści wie nie w yrażają przekonań.

Pierw szą z nich je s t skarga przeciwko Holandii. Powód - lekarz z w ykształcenia - prowadził praktykę we w spółpracy z pacjentam i i in nym i terap eu tam i. Zarobki skarżącego były naliczane nie według przy jętych zasad, ale powód pobierał je lub rezygnował z nich w zależności

od umowy z pacjentem . U podstaw takiej postawy - ja k tw ierdził sam skarżący - leżały jego antropologiczne przekonania. W H olandii leka rze zostali objęci profesjonalnym program em em erytalnym , w którym zarówno wysokość em erytury, ja k i wielkość składek u stalan e są w za leżności od dochodu. Powód złożył prośbę o wyłączenie go z obowiązko wego udziału w program ie przede w szystkim z powodu jego antropolo gicznych przekonań. Prośba została odrzucona a M inister Spraw Spo łecznych w uzasad n ien iu podał, że program został wprowadzony n a długo przed tym , zanim odwołujący rozpoczął swoją praktykę. Po roz p atrzen iu spraw y Komisja zauważyła, że obowiązek udziału w fundu szu em erytalnym dotyczy wszystkich lekarzy n a czysto neutralnych zasadach i nie można powiedzieć, że łączą się one w jakikolw iek sposób z ich religią czy przekonaniem . Zgodnie z tym, odmowa udziału w tego rodzaju program ie em erytalnym , chociaż motywowana przekonaniam i skarżącego, nie może zdaniem Komisji być u zn an a jako faktyczne wy rażanie przekonania. Term in „praktykować” w art. 9 nie dotyczy dzia łania, które bezpośrednio nie w yraża przekonania, naw et wtedy, gdy je s t nim motywowane. A rtykuł chroni nato m iast tak ie czynności ja k k u lt i modlitwa, które są wyrazem praktykow ania religii czy przeko n ań w ogólnie przyjętej formie44.

W innej spraw ie przeciwko Szwajcarii powód, z zawodu inżynier, zaw arł umowę z funduszem ubezpieczenia zdrowotnego, dzięki któ re

43 Decyzja Hermanus Joannes van den Dungen v. H olandia, 22.2.1995 r., skarga nr 22838/93, DR 80/147.

(17)

m u mógł korzystać z bezpłatnego leczenia. W pewnym okresie swego życia poddał się leczeniu u lekarza, który nie podpisał umowy z tym funduszem ubezpieczeniowym. W w yniku tego fundusz odmówił zwro tu kosztów poniesionych przez skarżącego na leczenie. Powód skiero wał spraw ę przeciwko decyzji funduszu zdrowotnego n a drogę sądową tym bardziej, że prawo krajowe zapew nia każdem u wolny wybór leka rza. Sąd w Szwajcarii odrzucił powództwo tw ierdząc, że fundusz nie je s t zobligowany do zw rotu kosztów leczenia u lekarzy nie partycypu jących w tym program ie ubezpieczeniowym. Ponadto wolny wybór le k arza zapewniony przez ustaw odaw stwo krajowe nie m a c h arak teru absolutnego, i w tym wypadku ograniczał się do lekarzy biorących udział w danym program ie. W okręgu je s t wielu lekarzy związanych z tym funduszem ubezpieczenia zdrowotnego dlatego odwołujący się bez pro blem u mógł dokonać innego wyboru i w tej sytuacji m usi ponieść fin an sowe konsekwencje swojej decyzji. Powód wniósł skargę do E.K.P.C. w S trasb u rg u o naruszenie art. 9 Konwencji, że władze szw ajcarskie ograniczając powodowi możliwość wyboru lekarza do określonego k rę gu i sugerując wybór innego lekarza niż ten, u którego się leczył ogra niczyły jego wolność myśli, sum ienia i religii, a zwłaszcza prawo do uzew nętrzniania przekonań. Komisja stw ierdziła, że jeżeli działania jednostki właściwie nie w yrażają przekonań nie mogą być chronione art. 9. W tym w ypadku zdaniem Komisji, powód wybierając lekarza nie m anifestow ał swoich przekonań, ale raczej szacunek dla tego lekarza. N atom iast czyn, który bezpośrednio nie w yraża przekonania, nie je st praktykow aniem w znaczeniu art. 9 naw et wtedy, gdy je st dokonywa ny pod wpływem przekonania lub przekonaniem motywowany45.

Podobnie w spraw ie Carlo Boffa i 13 innych osób przeciwko S a n M arino. Agencja Opieki Zdrowotnej n ak azała szczepienie dzieci prze ciwko żółtaczce B. Szczepienie było obowiązkowe a odmowa wypełnie nia w iązała się z sankcją, co było ujęte w przepisach praw a. Skarżący odmówili poddania się reżimowi nakazu twierdząc, że prawo n ak azu jące obowiązek szczepień stoi w sprzeczności z fundam entalnym i p ra wami i wolnościami człowieka. W skardze skierowanej do E.K.P.C. pod nieśli zarzut, że narzucanie przymusowych szczepień bez możliwości dokonania wyboru przez rodziców czy sam e dzieci stanow i n ieu zasad nioną ingerencją w ich prawo do wolności myśli i sum ienia sprzeczną z art. 9 Konwencji. Komisja uznała, że w tym przypadku nie zaistn iała ingerencja w wolność chronioną art. 9 ust. 1 ponieważ Konwencja chro ni te działania, które powiązane są z przekonaniam i, tak ie ja k k u lt czy 46

46 Decyzja B.C. v. Szwajcaria, 30.8.1993 r., skarga nr 19898/92, DR 75/223.

(18)

modlitwa, będące wyrazem praktykow ania religii czy przekonań w ogól nie przyjętej formie. K.E. potw ierdza swoje wcześniejsze stanowisko, że term in „praktykow anie” w znaczeniu użytym w art. 9 nie obejmuje każdego działania motywowanego czy będącego pod wpływem religii czy przekonania46.

Z grupy sk arg dotyczących tego aspektu wolności religijnej moż n a wyróżnić kilka dotyczących praktykow ania religii i przekonań przez osoby osadzone w więzieniu.

Pierw sza z nich dotyczyła więźnia narodowości hinduskiej odby wającego k arę pozbawienia wolności w Wielkiej B rytanii. Powód został skazany za niszczenie m ienia uniwersyteckiego, co miało być wyrazem pro testu skarżącego w związku z jego pobytem n a uczelni. Po otrzym a niu wyroku skazującego został on skierowany do zakładu karnego, gdzie odmówił włożenia u b ra n ia więziennego, ponieważ, ja k twierdził, było to sprzeczne z jego przekonaniam i religijnym i. Skarżący był bowiem wyznawcą hinduizm u i ze względu n a kastow e traktow anie ludzi nie mógł jako więzień polityczny /według własnego u zn an ia (włożyć ta k ie go samego u b ra n ia jak ie nosili więźniowie krym inalni)46 47.

W innej spraw ie skazany n a pięć la t w ięzienia buddysta wysłał a rty k u ł do opublikow ania w buddyjskim m agazynie religijnym. W ła dze w ięzienia ze względów dyscyplinarnych odmówiły skazanem u moż liwości w ysyłania kolejnych publikacji. W powództwie wniesionym do Komisji skarżący utrzym yw ał, że nie pobierał opłat z tego tytułu, a pu blikow anie m ateriałów w periodyku religijnym umożliwia wym ianę myśli między buddystam i i stanowi istotny elem ent praktykow ania jego religii. Komisja zauw ażyła jednak, że władze więzienia wykazały wie le niezależnej inicjatywy, aby sprostać potrzebom religijnym skazane go: naw iązały k o n ta k t z duchownym buddyjskim , zezwoliły n a pisanie dodatkowego listu raz w tygodniu do innego buddysty. Jednocześnie Komisja stan ę ła n a stanow isku, iż powód nie udowodnił, aby publiko w anie artykułów w czasopiśmie religijnym było istotnym i koniecznym elem entem praktykow ania jego religii48.

W obu tych przypadkach K.E. m usiała osądzić, czy d an a p ra k ty k a je st „konieczna” dla wyznawanej religii i potw ierdziła swoje wcze śniejsze stanowisko, że nie każde działanie i nie każda czynność

moty-46 Decyzja Carlo Boffa i 13 innych osób v. San Marino, 15.1.1998 r., skarga nr 26536//95, DR 92/27.

47 Decyzja X v. Wielka Brytania, 6.3.1982 r., skarga nr 8231/78, DR 28/5.

48 Decyzja X v. Wielka Brytania, 20.12.1974 r., skarga nr 5442/72, DR 1/42; zob. decyzja D.S. i E.S. v. Wielka Brytania, 7.3.1990 r., skarga nr 13669/88, DR 65/245.

(19)

wowana pobudkam i religijnym i stanowi praktykow anie w znaczeniu art. 9 Konwencji49.

O ddzielną grupę sk arg dotyczących praw a uzew nętrznia religii lub przekonań poprzez praktykow anie stanow ią powództwa dotyczą ce działań, które często potocznie są uznaw ane jako wchodzące w za kres m anifestow ania swoich przekonań w tej w łaśnie formie. Przykła dem tego może być skarga skierow ana przeciwko Turcji. Powódka ukoń czyła stu d ia n a Wydziale Farm acji U niw ersytetu w A nkarze. Poprosi ła władze wydziału o wydanie jej tymczasowego certyfikatu stw ier dzającego ukończenie studiów i uzyskanie stopnia naukowego. Po pew nym czasie otrzym ała informacje, że dokum ent nie może zostać w yda ny ponieważ dostarczone przez absolw entkę zdjęcie je s t niezgodne z dyscyplinarnym regulam inem uczelni. N a zdjęciu powódka m a za k ry tą głowę m uzułm ańskim welonem. Przeciwko tej decyzji powódka odwołała się do sąd u adm inistracyjnego, który odrzucił apelację. Sąd zajął stanow isko, że powódka zobligowana była do podporządkowania się regulam inow i uczelni, który przewidywał dla w szystkich stu d en tów jednakow e zasady dotyczące zdjęć do dyplomów oraz precyzował wymogi odnoszące się do stroju stu d en ta. R egulam in wym agał nosze n ia czystego, dobrze wyprasowanego u b ran ia, bez nakrycia głowy oraz posiadania ładnej fryzury. W konsekwencji powódka w niosła skargę do E.K.P.C. o n aru szen ie jej praw a do wolności myśli, sum ienia i reli gii, ponieważ przez dw a la ta nie była w stanie uzyskać dyplomu ukoń czenia studiów, gdyż nie dostarczyła fotografii, k tó ra ukazyw ała by jej odkrytą głowę, co stało w sprzeczności z praw em do uzew nętrzniania jej przekonań. S karżąca utrzym yw ała, że zakryw anie głowy welonem je s t je d n ą z p ra k ty k przypisyw anych przez jej religię. Komisja i tym razem przypom niała zasadę, że art. 9 nie zawsze gw arantuje prawo zachow ania w sferze publicznej w sposób podyktow any przekonania mi oraz nie chroni każdego działania motywowanego lub będącego pod wpływem religii lub przekonań. W tym przypadku Komisja wy chodzi z założenia, że dyplom uniw ersytecki m a n a celu poświadcze nie kwalifikacji stu d en ta do podjęcia pracy i nie je st dokum entem prze znaczonym dla szerokiego grona osób. Celem fotografii dołączonej do dyplomu je s t identyfikacja osoby, któ ra się tym dyplomem posługuje. Nie może zatem być używ any przez tę osobę w celu m anifestow ania jej przekonań religijnych50.

49 Zob. D. Gomien, D. Harris, L. Zwaak,, Law and Practice o f the European Co

nvention on Human Rights and the European Social Charter, Strasbourg 1996, s. 269.

50 Decyzja Senay Karaduman v. Turcja, 3.5.1993 r., skarga nr 16278/90, DR 74/93.

(20)

W innej spraw ie powód w ystąpił przeciwko Republice Federalnej Niemiec, ponieważ władze adm inistracyjne H am burga odmówiły p ra wa rozrzucenia prochów skarżącego po śmierci n a jego w łasnej posia dłości. Sądy krajowe potwierdziły ostatecznie stanow isko władz adm i nistracyjnych, co spowodowało skierowanie skargi do organów stras- burskich. Skarżący utrzym yw ał, że w ten sposób zostało naruszone jego prawo do wolności myśli, sum ienia i religii, które obejmuje wolność uzew nętrzniania swojej religii lub przekonań przez upraw ianie kultu, praktykow anie i czynności rytualne. Komisja nie podzieliła jed n ak s ta now iska powoda tw ierdząc, że w obecnej spraw ie życzenie skarżącego rozrzucenia prochów n a jego własnej posiadłości nie może być uw ażane za uzew nętrznianie przekonań w praktyce w znaczeniu art. 9. Chociaż upragnione działanie strony powodowej m a mocną osobistą m otyw a cję, to jed n ak term in „praktykow anie” nie obejmuje każdego działania motywowanego przez religię lub przekonanie51.

Powołując się n a casus Arrow sm ith, strasb u rscy praw nicy nie uznali także argum entów prawosławnego Greka, który potraktow ał jako naruszenie swych przekonań religijnych decyzję władz nakazującą m u przesunięcie grobowca rodzinnego kolidującego z poszerzaną jezdnią. W u zasadnieniu Komisja stw ierdziła, że postaw a a u to ra skargi m a sil ne zabarw ienie uczuciowe, lecz nie może być in terp reto w an a jako spój ny i zasadniczy wyraz przekonań religijnych52.

Pośród wielu spraw odnoszących się do praktykow ania religii i przekonań w arto dla potrzeb powyższych rozw ażań przeanalizow ać jeszcze dwie, które dotyczą praw a do zaw ierania m ałżeństw a. M ałżeń

stwo dla w ielu w yznań bowiem je st instytucją religijną, zaw ieraną według przepisanych form.

W skardze przeciwko Republice Federalnej Niemiec powód zaskar żył decyzję sądów krajowych odmawiającą mu u zn an ia za ważne m ał żeństw a zaw artego nie według przepisanych form praw a niemieckiego, ale zgodnie z przepisam i religijnymi. Powód twierdził, że zawarł on zwią zek m ałżeński poprzez fak t podjęcia współżycia z kobietą poprzedzony odczytaniem fragm entu Pism a św. z II Księgi Mojżeszowej53.

W innej spraw ie obywatel brytyjski, w yznania m uzułm ańskiego, zam ieszkujący n a stałe w Wielkiej B rytanii zakochał się w m uzułm ań

51 Decyzja/У v. Republika Federalna Niemiec, 10.3.1981 r., skarga nr 8741/79, DR 24/137.

52 Decyzja D aratsakis v. Grecja, 7.10.1987 r., skarga nr 12902/87, http://hu- doc.echr.coe.int/Hudoc2doc/hfdec/sift/194.txt

53 Decyzja X v. Republika Federalna Niemiec, 18.12.1974 r., skarga nr 6167/73, DR 1/64.

(21)

skiej dziewczynie, k tóra nie była pełnoletnia. Oboje poprosili ojca dziew czyny o zgodę n a zawarcie m ałżeństw a, ale spotkali się z trzy k ro tn ą odmową. Zgodnie z praw em brytyjskim kobieta może wyjść za mąż po uzyskaniu pełnoletniości (18 lat). Z chwilą ukończeniu 16 roku życia może w stąpić w związek m ałżeński za zgodą rodziców lub opiekunów prawnych. Związek zaw arty z dziewczyną poniżej 16 roku życia nie je st ważny, a stosunki seksualne z ta k ą osobą trak to w an e są jako wy kroczenie. W tym przypadku dziewczyna m iała ukończone 14 i pół roku. Opuściła dom rodzinny i zam ieszkała ze skarżącym w oddzielnym miesz kaniu. Oboje zaw arli ślub zgodnie ze zwyczajem praw a koranicznego, które zezwala kobiecie m uzułm ańskiej n a zawarcie związku m ałżeń skiego bez zgody rodziców od 12 roku życia. Po 14 m iesiącach wspólne go zam ieszkiw ania dziewczyna została odebrana przez ojca siłą, a sk ar żący został osądzony z ty tu łu uprow adzenia i odbywania stosunków seksualnych z n ieletn ią n a 10 miesięcy więzienia.

W obu tych przypadkach Komisja po raz kolejny stw ierdziła, że praktykow anie religii i przekonań nie obejmuje każdego działania mo tywowanego przez religię lub przekonanie. M ałżeństwo nie może być uznane jako form a w yrażania myśli, sum ienia i religii, gdyż podlega oddzielnej ochronie art. 12 Konwencji54.

N a podstaw ie przeprowadzonej analizy należy stwierdzić, że te r m in „praktykow anie” w znaczeniu użytym w Konwencji Europejskiej obejmuje działania (akty), które są bezpośrednio i ściśle związane z re- łigią i przekonaniam i, będące elem entam i p rak ty k i religijnej w po wszechnie uznanej formie (sprawowanie k u ltu , modlitwa), jeżeli jed n ak nie podlegają oddzielnej ochronie gw arantow anej innym a rty k u łem Konwencji. Nie je s t to więc każde postępowanie związane z m oty wacją religijną. Tym sam ym organy strasb u rsk ie przyjm ują definicję praktykow ania w znaczeniu węższym.

5. C

zy n n o śc i ry tu alne

O statn ią formę uzew nętrzniania religii lub przekonań, wymie nioną przez art. 9 ust. 1 Konwencji Europejskiej, stanow ią czynności ry tu aln e55. Komisja E uropejska niewiele razy rozpatryw ała skargi do

54 Decyzja Janis Khan v. Wielka Brytania, 7.7.1986 r., skarga nr 11579/85, DR 48/ /253; zob. decyzję E.L.H. i PB. v. Wielka Brytania, 22.10.1997r., skarga nr 32094/96 i 32568/96, DR 91/61.

55 M. Cieślak zwraca uwagę, że polskie tłumaczenie oficjalne „czynności rytualne” jest zbyt wąskie. Biorąc pod uwagę języki oficjalne (observance /ang./ - rites /fr./ oraz

(22)

tyczące praw a do uzew nętrzniania religii czy przekonań poprzez sp ra wowanie czynności rytualnych.

Jednym z tak ich przypadków była spraw a dotycząca małżonków należących do żydowskiej wspólnoty wyznaniowej we Francji. Po uzy sk an iu rozwodu zgodnie z praw em państwowym, mężczyzna odmówił w ydania swojej byłej żonie listu rozwodowego (the guett), który zgodnie z praw em hebrajskim i przyjętym zwyczajem dokonałby uroczystego rozwodu małżonków także w zakresie praw a, którym kieruje się wspo m n ian a wspólnota religijna. Umożliwiłoby to obu stronom zawarcie nowych związków m ałżeńskich z innym i osobami zgodnie z praw em hebrajskim . Mężczyzna odmówił jed n ak w ydania takiego listu, ponie waż - ja k tw ierdził - pragnie ograniczyć swojej byłej żonie możliwość powtórnego wyjścia za mąż, a poza tym należy on do grupy Cohen, w której mężczyźnie nie wolno poślubić rozwiedzionej kobiety. Gdyby więc przekazał byłej żonie list rozwodowy, jej sta tu s uniemożliwiłoby m u powtórne zaw arcie z nią m ałżeństw a według praw a religijnego. Powód został wezwany przed Trybunał Rabinacki celem w yjaśnienia swojego postępow ania niezgodnego z praw em hebrajskim . Ponadto ko bieta wniosła powództwo przeciwko byłemu mężowi za poniesione szkody i sąd krajow y zasądził n a jej rzecz karę pieniężną w wysokości 25 000 franków. Mężczyzna skierow ał skargę do K. E. ponieważ - ja k tw ier dził - zasądzenie grzywny n aru sza w tym w ypadku jego prawo do uze w nętrzn ian ia religii czy przekonań w spełnianiu ry tu a łu wynikającego z religii żydowskiej.

Praw nicy strasburscy nie podzielili w tym wypadku stanow iska powoda. Zdaniem Komisji powód, przekazując list rozwodowy, nie dzia łałby w niezgodzie ze swoim sumieniem a wręcz przeciwnie, ponieważ to właśnie działanie wynika z praw a religijnego. Powodowi chodziło tylko o to, aby nie utracił możliwości powtórnego poślubienia swojej byłej żony, gdyż prawo mojżeszowe mówi, że Cohen nie może poślubić rozwiedzio nej kobiety, czy to swojej byłej żony, czy kogoś innego. Komisja uw aża

np. przekład niemiecki „Beachtung religiöser Gebrauche” należałoby przetłumaczyć ten termin raczej jako „sprawowanie obrzędów” (M. Cieślak, Podstawowe praw a i wol

ności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na tle orzecznictwa europejskiego Trybunału Praw Człowieka w okresie 1988-1992, Warszawa 1995, s. 79 przypis).

Zgodnie z encyklopedią rytuał jest to zespół czynności będących ustaloną formą ze wnętrzną praktyk religijnych (aktów, obrzędów, ceremonii) (zob. Encyklopedia Popu

larna PWN, pod red. R. Marcinkowskiego, Warszawa 1982, s. 680). Pod pojęciem obrzędów rozumie się zespół czynności, praktyk i rytuałów o charakterze religijnym

lub świeckim, (zob. ibidem, s. 530). Wydaje się zatem, że pojęcia te chodź mało sprecy zowane są synonimami i dotyczą tego samego zakresu gwarancji uzewnętrzniania przekonań religijnych.

(23)

zatem , że powód odmawiając wydania listu rozwodowego byłej żonie nie uzew nętrzniał swojej religii poprzez czynności rytualne w znaczeniu art. 9 Konwencji56. Komisja uznała, że państwo może wymagać od ortodok syjnego Żyda aby dostarczył jej list rozwodowy w czasie rozwodu, lub zapłacił jej odszkodowanie jeżeli tego odmówi. Tym sam ym Komisja s ta nęła n a stanow isku, że jednostka (powód) nie może powoływać się n a prawo do wolności religijnej gw arantowane art. 9 K.E. po to, aby u sp ra wiedliwić akt, który je st sprzeczny z jej praktykam i religijnym i57.

6. Praw o do u z e w n ę t r z n ia n ia p r z e k o n a ń

A WOLNOŚĆ WYRAŻANIA OPINII

E uropejska Konwencja P raw Człowieka gw arantuje w a rt. 10 wolność w yrażania opinii58. Wolność ta pozostaje w ścisłym związku z praw em do uzew nętrzniania religii i przekonań. Swoboda wypowie dzi je s t praw em autonom icznym posiadającym w alor ogólny (lex gene- ralis) w stosunku do wypowiedzi, które w kraczają w dziedziny objęte treścią innych praw (lex specialis). Dlatego w tym w ypadku wypowie dzi związane z m anifestow aniem religii lub przekonań chronione są art. 9 a nie 10 Konwencji59.

M ożna je d n a k zauważyć, że p ra k ty k a organów strasb u rsk ich w wielu w ypadkach je s t tak a, że wypowiedzi związane z uzew nętrznia niem religii lub przekonań rozpatryw ane są w zw iązku z art. 10 naw et jeżeli zakwalifikowanie tych przypadków jako odnoszących się do art. 9 byłoby teoretycznie możliwe60. Zdaniem niektórych praw ników zjawi sko to je s t bardzo charakterystyczne61.

56 Decyzja D. v. Francja, 6.12.1983 r., skarga nr 10180/82, DR 35/199. 57 D. Gomien, D. Harris, L. Zwaak, op. cit., s. 268.

58 Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność po siadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklu cza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, tele wizyjnych lub kinematograficznych, (art. 10 ust. 1)

59 C. Mik, Wolność wypowiedzi w praw ie międzynarodowym i w praw ie polskim , Szkoła Praw Człowieka 1998, z. 4, s. 141.

60 Zob. np. decyzję A v. Wielka Brytania, 1.3.1979 r., skarga nr 8010/77, DR 16/10; orzeczenie H andyside v. Wielka Brytania, 7.12.1976 r., A. 24; orzeczenie Otto -re m in -

ger - Instytut v. Austria, 22.9.1994 r., A. 295.

61 E. Lętowska, Liberal concept of human rights in central and eastern Europe, Warszawa 1998, s. 56-57.

(24)

7. W

n io s k i

E uropejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolno ści (Rzym, 4 XI 1950) gw arantuje prawo do wolności myśli, sum ienia i religii, z którego wypływa wolność m anifestow ania wyznawanej reli gii lub posiadanych przekonań. U zew nętrznianie przekonań może do konywać się indyw idualnie lub wspólnie z innym i, publicznie lub pry w atnie, co w ynika ze społecznej n a tu ry człowieka, który naw et w za kresie wolności religijnej potrzebuje wspólnych działań, aby przezwy ciężyć swoją ograniczoność jako jednostka. Społeczność religijna wy pracowuje m etody i wzory zachowań religijnych, u sta la formy wspól notowego k u ltu , opracowuje zasady społecznej m oralności im plikowa nej przez d an ą religię. Do realizacji tych celów nie je s t jed n ak koniecz ne, aby w spólnota religijna m iała zapewnioną możliwość uzyskania praw nej stru k tu ry stow arzyszenia.

Praw o do m anifestow ania przekonań religijnych realizuje się w 4 podstawowych formach:

1) upraw ianie k u ltu - K u lt stanow i jed en z podstaw ow ych asp ek  tów religii. O bejm uje przede w szystkim ta k ie czynności jak: mo dlitw a, nabożeństw a czy spraw ow anie liturgii. E lem entem ko niecznym dla zapew nienia w arunków u zew n ętrzn ian ia przeko n a ń religijnych w tej w łaśnie formie są m iejsca, w których k u lt może być sprawowany. Są to św iątynie, domy m odlitwy itp. Do zorganizow ania i utrzym yw ania tego ty p u miejsc niezbędne są środki finansow e oraz praw o własności, którym i mogą dyspono wać kościoły i inne wspólnoty religijne.

2) nauczanie - Wolność nauczania może realizować się na dwóch płasz czyznach - wewnętrznej (ad in tra ) i zewnętrznej (ad extra). N a uczanie w zakresie wewnętrznym skierowane je st do członków tego samego kościoła czy wspólnoty religijnej wyznającej tę sam ą wia rę, lub do osób utożsam iających się z tym i sam ym i przekonania mi. N auczanie w zakresie zewnętrznym obejmuje propagowanie w iary i skierow ane je s t do innowierców oraz osób nie podzielają cych tych sam ych poglądów (na zew nątrz wspólnoty). Wiąże się to z praw em przekonywania do swoich poglądów dla pozyskania no wych wyznawców. Nauczanie to może zawierać krytykę innych religii lub przekonań. Prawo do uzew nętrzniania religii lub prze konań stanow i lex specialis w stosunku do wolności w yrażania opinii (lex generalis) gw arantowanej art. 10 Konwencji.

(25)

3) praktykow anie - Nie każde postępowanie związane z motywacją religijną stanow i praktykow anie religii bądź przekonań. Termin ten obejmuje działania (akty), które są bezpośrednio i ściśle z n i mi związane, będące elem entam i p raktyki religijnej w powszech nie uznanej formie (sprawowanie kultu, modlitwa). Tym samym organy strasb u rsk ie przyjm ują definicję praktykow ania w zna czeniu węższym.

4) czynności rytualne - O rgany w S trasb u rg u rozpatryw ały niewie le sk arg dotyczących uzew nętrzniania religii czy przekonań w tej w łaśnie formie, k tó ra je st zew nętrzną form ą p rak ty k religijnych w ynikającą z praw a i przyjętych zwyczajów.

W związku z praw em do uzew nętrzniania religii i przekonań pew ne pozytywne obowiązki spoczywają n a państw ach, których celem bę dzie poszanowanie i ochrona tego praw a. W ładze państwowe mogą to uczynić przy pomocy różnych środków, a zwłaszcza instrum entów praw nych, które zapew nią niezakłóconą przez działalność innych możliwość m anifestowania swoich przekonań w gwarantowanych prawem formach.