The Impact of Environmental Factors on Tourism Development on the Barrier Coasts of Poland

A R T Y K U Ł Y - P A P E R S

Elżbieta G erstm annowa

K atedra Organizacji Usług Turystyczno-H otelarskich Akadem ia M orska w Gdyni

81-225 Gdynia, ul. M orska 83 tel./fax: (058) 6901401 eger@am.gdynia.pl PRZYRODNICZE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI NA POLSKICH WYBRZEŻACH MIERZEJ OWYCH THE IMPACT OF ENVIRONMENTAL FACTORS ON TOURISM DEVELOPMENT ON THE BARRIER COASTS OF POLAND

Z arys treści: W artykule przedstaw iono w ybrane problem y tu­ rystycznego użytkow ania polskich w ybrzeży m ierzejow ych. D o­ konano charakterystyki przew odnich cech przyrodniczych tych wybrzeży: rzeźby terenu, charakteru podłoża, hydrografii, gleb i roślinności jak o zespołu uw arunkow ań w procesie ich użytko­ w ania i zagospodarow ania turystycznego. K rótką analizę antro­ popresji turystycznej na w ybrzeża m ierzejow e zam ykają rozw a­ żania nad zakresem działań spow alniających i ograniczających procesy urbanizacyjne na w ybrzeżach m ierzejow ych. A utorka sform ułow ała kilka generalnych zasad ochrony i turystycznego użytkow ania polskich w ybrzeży m ierzejow ych.

Słow a kluczow e: w ybrzeża m ierzejow e, uw arunkow ania, przy­ roda, rozw ój, turystyka.

1. PRZYRODNICZE CECHY WYBRZEŻY MIERZEJOWYCH

Na polskim wybrzeżu Bałtyku przeważają (ok. 75% długości brzegu) wydmowe wybrzeża mierze­ jowe (mierzejowo-lagunowe) o akumulacyjnej ge­ nezie. Są to wybrzeża o rzeźbie ukształtowanej przez procesy morskie: akumulacyjne i erozyjne. Ich powierzchnia została nadbudowana i przemo­ delowana głównie przez procesy eoliczne.

Wzdłuż polskiego wybrzeża występują:

- mierzeje właściwe - powstałe w wyniku cał­ kowitego lub częściowego zamknięcia zatoki; do takich odcinków należy M ierzeja Wiślana oraz mierzeje jezior Łebsko, Gardno, Jamno, Bukowo, Kopań,

- inne odcinki mierzejowe - powstałe w wyni­ ku odcięcia od morza dawnych obniżeń plejstoceń- skich: pradolin lub form pradolinopodobnych,

de-Abstract: This paper d iscu sses some problems of tourism-oriented land u se on the barrier coasts of Poland. It describes its environmental attributes (land- forms, drift deposits, hydrology, soils, vegetation) as factors exerting an influence on land use and tourism- oriented management. An examination of anthropo­ genic pressure is followed by a discussion of measures needed to curb and control spreading urbanisation. In conclusion the author has formulated some general guidelines for the protection of these coasts and their utilisation for tourism.

Key words: barrier coasts, natural environment, develop­ ment, tourism.

1. ENVIRONMENTAL ATTRIBUTES OF BARRIER COASTS

B arrie r s y ste m s c o n s titu te th re e q u a rte rs of th e Polish sec tio n of th e B altic s h o re ­ line a n d have b e e n form ed by co astal p ro c e sse s of ero sio n a n d d eposition, w ith la n d fo rm s s h a p e d m ain ly by aeo lian p ro c e sses.

The following ty p e s of b a rrie r sy stem s a re fo u n d alo n g th e Polish coast:

- b a rrie r c o a s ts p ro p e r - w ith b a rrie rs s e p a ra tin g en clo sed o r sem i-en clo sed lagoons e.g. th e V istu la p e n in s u la and th e b a rrie r sy ste m s form ing Lakes Łebsko, G ard n o , J a m n o , Bukow o a n d Kopań;

- o th e r b a rrie r sy ste m s - developed from s u c h P leisto cen e la n d fo rm s a s m

elt-presji końcowych, obniżeń zastoiskowych lub ero­ zyjnych,

- kosa Helu - powstała na przedłużeniu długie­ go wybrzeża w miejscu gwałtownego zagięcia linii brzegowej w kierunku lądu i odkładania rumowi­ ska w Zatoce,

- mierzej a-tombolo - łącząca wyspy morenowe

Uznam i Wolin (Kl im a szew sk i 1978).

W polskiej literaturze znaleźć można różnorodne podziały wybrzeży akumulacyjnych w zależności od

przyjętego kryterium podziału. ROSA (1963) dzieli je

na podstawie kryterium genetycznego na dwa typy: mierzeje i przybrzeżne pola wydmowe, które rozwi­ nęły się w obrębie pradolin i depresji końcowych; BOHDZIEWICZ (1963) posługując się kryterium mor­ fometrycznym wyróżnia: 1) wysokie (>15 m n.p.m.), 2) średnie (8-15 m n.p.m.), 3) niskie (<8 m n.p.m.)

i 4) płaskie-aluwialne; SZOPOWSKI (1961) dzieli brze­

gi wydmowe znajdujące się wzdłuż polskich wybrze­ ży mierzejowych, w zależności od dominujących ak­ tualnie procesów akumulacji lub abrazji i charakteru zaplecza wydmy przedniej, na pięć typów: 1) słabo ustabilizowane, 2) o mocno zaawansowanej akumu-.

lacji, 3) ustabilizowane, 4) o słabo zaawansowanej

abrazji i 5) o mocno zaawansowanej abrazji.

Współcześnie polska strefa brzegowa rozwija się pod wpływem falowania w zmiennych warunkach hydrometeorologicznych, w określonych warunkach budowy geologicznej i batymetrii wybrzeża.

Autorka wyróżniła na polskim wybrzeżu osiem odcinków mierzejowych (por. rys. 1). Są to:

1) Mierzeja Bramy Świny, 2) Mierzeja W olin-Pobierowo,

3) Mierzeja Niechorze-Resko-Kołobrzeg,

4) Mierzeja jezior Jamno-Bukowo-Kopań (Mie­

rzeja M ielno-Jarosławiec),

5) Mierzeja Jaroslawiec-Ustka,

6) Mierzeja Dębina-Jastrzębia Góra (w obrębie której znajduje się powszechnie znana Mierzeja Sło­ wińska),

7) Półwysep Helski, 8) Mierzeja Wiślana.

Na zachód od Jarosławca aż po Wolin, wybrzeże Polski jest niemal całkowicie wyrównane i silnie ab- radowane. Dużo bardziej skomplikowane formy brzegowe, geomorfologia podbrzeża i kilkukilome­ trowej strefy brzegowej występują na obszarze na wschód od Jarosławca. W tej części wybrzeża, po­ stępując ku wschodowi, obserwuje się występowa­ nie coraz większych jezior i Zalewu Wiślanego oraz coraz większych akumulacyjnych form brzegowych, swobodnych i dociśniętych: Mierzeja Dębina - Ja­ strzębia Góra, Mierzeja Wiślana.

w ater a n d o th e r glacial d ra in a g e c h a n n e ls c u t off from th e sea;

- Hel p e n in s u la - form ed a t a d ram atic c h an g e in c o a stlin e direction;

- tom bolo - a b a r c o n n ectin g th e m o rain ic is la n d s of Wolin a n d U sedom (Klimaszewski 1978).

T he Polish lite ra tu re c o n ta in s v ario u s c lassificatio n s of d ep o sitio n al c o a sts b a se d on d ifferen t criteria; Ro s a’s

g enetic classification (1963) d istin g u ish es b a rrie rs a n d c o a sta l d u n e a re a s form ed w ithin m e ltw a ter a n d o th e r glacial d r a in a g e c h a n n e l s ; BOH D ZlEW lCZ’s

m o rp h o m etric classificatio n (1963) d is ­ tin g u is h e s 1) high co asts (> 15 m above sea level), 2) m ed iu m -elev atio n c o a sts (8- 15 m), 3) low c o a s ts (< 8 m), 4) Hat alluvial c o asts; a cc o rd in g to Sz o p o w s k i

(1961) Polish d u n e c o a sts c a n be classified in to five categ o ries: 1) u n sta b le , 2) d ep o sitio n al, 3) stab le, 4) slightly eroded a n d 5) hig h ly eroded.

T he Polish c o a s t is a d y n am ic e n v iro n ­ m e n t sh a p e d by w ave actio n . The m ajor factors d e te rm in in g its evolution are geological s tr u c tu r e a n d b ath y m etric c h a ra c te ris tic s a s well a s varying h y d ro ­ m eteorological c o n d itio n s.

The a u th o r h a s identified eight b a rrie r type s tre tc h e s of c o a s t (fig. 1):

1) M outh of th e Św ina, 2) W olin-Pobierow o,

3) N iechorze-R esko-K ołobrzeg,

4) C o astal la k e s - Ja m n o -B u k o w o - Kopari (beh in d th e M ieln o -Jaro sław iec b arrier),

5) J a ro sla w ie c -U s tk a ,

6) D ę b in a -J a s trz ę b ia G óra (including th e w ell-know n S ło w iń sk a barrier),

7) Hel p e n in su la ,

8) V istu la lagoon a n d p e n in su la .

The c o astlin e b e tw ee n Jaro sła w ie c a n d Wolin is a lm o st en tire ly w ith o u t b re a k a n d exp o sed to in te n siv e erosion. E a st of Ja ro sła w ie c th e geom orphology of th e c o astlin e a n d th e c o asta l zone is m u c h m ore com plex w ith m ore diversified landform s. Typic a ^ ° f th is sectio n are large b a s in s in c lu d in g th e V istu la Lagoon a s well a s in c re asin g ly larg er depositional co asta l la n d fo rm s (the D ę b in a -Ja strz ę b ia G óra b a r a n d th e V istu la p en in su la).

Łebsko [Ustka klif gdyński iklił orłowski Lębork G D Y M A S S O P O T D arłow o IDabki Św ib no K O S Z A U f ^ S a r b i n o w o

U stronie M orskie Karw ia

D z iw n ó w ^

h , M ię dzyw odzie " V

Chłapow o O AAMadysławc

C h ału p y

i warz <

Rodzaj brzegu / Type of coast * * * * * * klifowy / cliff q o q q o q q wydm owy / dune I a i aluwialny / alluvial / 'W is o l k a j Kam tem liędzyzdroje ^ ornorsk Jurata klif osłoniński O słoni n o 1 R e w a M echełinki < R u m ia

Odcinki m ierzejowe / Sections of barrier systems: 1. M ierzeja Bramy Świny / Mouth of the Świna (16 km) 2. M ierzeja Wolin - Pobierowo (24 km)

3. M ierzeja Niechorze - Resko - Kołobrzeg (40 km)

4. M ierzeja je z io r/ Coastal lakes: Jamno, Bukowo, Kopań (44 km) 6. M ierzeja Jarosławiec - Ustka (19 km)

7. M ierzeja Dębina - Jastrzębia Góra (86 km) 8. Półwysep Helski / Hel peninsula (36 km) 9. M ierzeja W iślana / Vistula lagoon and peninsula

(7 9 km w granicach RP / 79 km within Poland)

z . i,:

Przydatność wybrzeża do celów kąpieliskowych

Suitability of the coast for bathing Szerokość plaży / beach width ... poniżej 10 m / up to 10 m --- 1 0 -4 0 m / 1 0 -4 0 m --- powyżej 4 0 m / above 4 0 m warunki najkorzystniejsze

very favourable W ejherow oo

0

warunki korzystne / favourable 2 0 k m

Rys. 1. Odcinki m ierzejowe polskiego w ybrzeża ( ź r ó d ł o : opracow anie w łasne; Angiel, Gerstmann 1994)

Fig. 1. Sections of barrier system s along Poland's coast ( s o u r c e : author; Angiel, Gerstmann 1994)

A rty k u ły - P a p e rs

Fot. 1. Akum ulowany fragm ent brzegu m ierzejowego Photo 1. Depositional section of barrier system coast

Fot. 2. A bradow any fragm ent brzegu m ierzejowego Photo 1. Eroded section of barrier system coast

Około połowa brzegów mierzejowych znajdują­ cych na polskim wybrzeżu podlega silnej abrazji1. Na wielu odcinkach brzegu zniszczeniu uległ nie tylko wał wydmy przedniej i sekwencja form wy­ dmowych zaplecza plaży (fot. 1), ale także starsze generacje wydm porośnięte borem sosnowym. Kli­ fy wydmowe są dziś powszechnym elementem kra­ jobrazu polskiego brzegu.

Do stosunkowo dobrze zachowanych, stosunko­ wo krótkich odcinków brzegów mierzejowych, na których także obecnie obserwuje się akumulację osadów, należą: mierzeja Bramy Świny, znaczne odcinki mierzei Niechorze-M rzeżyno i Mierzei Słowińskiej (fot. 2), cypel Półwyspu Helskiego i wschodnie fragmenty Mierzei Wiślanej.

Wybrzeża mierzejowe w zasadniczy sposób różnią się od pozostałych typów polskich wybrze­ ży. Różnice te wynikają z cech rzeźby terenu, cha­ rakteru podłoża, hydrografii, gleb i szaty roślinnej. Wszystkie te cechy decydują o odrębności krajo­ brazowej struktur mierzejowych i stwarzają szcze­ gólne uwarunkowania w gospodarowaniu prze­ strzenią.

A b o u t h a lf th e b a rrie r c o a sts are e x p o sed to in te n siv e e ro s io n 1. Along m a n y s tre tc h e s th is affects n o t only th e p rim ary ridge a n d sec o n d a ry d u n e s (photo 1) b u t also o ld er g e n e ra tio n s of d u n e s covered w ith p in e forests. Today m a n y ‘cliffed’ d u n e s a re to be found. T h ere a re so m e relatively w ell-preserved sh o rt stretch es of b arrier coast characterised by c o n tin u a l a c c u m u la tio n of sed im en t e.g. th e b a rrie r a t th e m o u th of th e Św ina, th e N iechorze-M rzeżyno b a rrier, th e S ło w iń sk a b a rrie r (photo 2), Hel p e n in s u la a n d th e e a s te rn p o rtio n of th e V istu la p e n in s u la (M ierzeja W iślana).

B arrie r c o a s ts e x h ib it specific fe a tu re s of relief, d rift d e p o sits, hydrology, soil a n d v eg etatio n t h a t d is tin g u is h th e m from o th e r ty p es. A s e t of th e se p a rtic u la r fe a tu re s d efin es th e d istin ctiv e en v iro n ­ m e n t of b a rrie r s y ste m s a n d d e term in e s th e s p a tia l m a n a g e m e n t of s u c h a re a s.

Trzy główne cechy struktur mierzejowych to: linearność, obecność na zapleczu mierzei terenów niskich, podmokłych zajętych przez zalewy, jezio­ ra i rozległe równiny akumulacji organogeniczno- -mineralnej, a także mała i skrajnie mała odpor­ ność na degradację.

Najdłuższe polskie mierzeje: Słowińska i Wi­ ślana osiągają długości kilkudziesięciu kilome­ trów. To „rozciągnięcie wzdłuż brzegu morskiego” decyduje o charakterystycznej dla struktur mierze­ jowych, pasmowej, równoległej do brzegu sekwen­ cji form wydmowych, siedlisk i roślinności (por. przykład z Mierzei Wiślanej na wysokości Ste­ gny - rys. 2). Pasmowość układów przyrodniczych determinuje zasady użytkowania i zainwestowania terenu, m. in. liniowy przebieg niezbędnej infra­ struktury komunikacyjnej oraz rozwój jednostek osadniczych i towarzyszących im ciągów infra­ struktury technicznej.

Linearność struktur mierzejowych sprawia, że w drodze do plaży i morza trzeba przekroczyć wszystkie strefy siedliskowe i roślinne, także te najmniej odporne na niszczenie mechaniczne, znaj­ dujące się na zapleczu plaży (wał wydmy przed­ niej i sekwencja wydm przyplażowych).

Drugą ważną cechą struktur mierzejowych jest obecność na lądowym zapleczu mierzei terenów ni­ skich, podmokłych, zabagnionych lub zajętych przez jeziora przybrzeżne i zalewy. Oznacza ona trudny dostęp do plaż i morza od strony lądu oraz potrzebę zagospodarowania wybranych obszarów po południowej stronie mierzei i poprowadzenia układów komunikacyjnych (wraz z niezbędnym za­ pleczem), poprzecznie do struktur mierzejowych.

Struktury mierzejowe tworzą specyficzną mo­ zaikę siedlisk i zbiorowisk roślinnych ubogich w składniki pokarmowe, o skomplikowanych zwią­ zkach przestrzennych, w przewadze mało odpor­ nych na czynniki degradujące, trudno regenerują­ cych się po częściowym zniszczeniu, a w przypad­ ku układów torfowiskowych praktycznie ulegają­ cych trwałemu zniszczeniu. Łatwość degradacji wszystkich komponentów środowiska przyrodni­ czego (rzeźby, wód powierzchniowych i podziem­ nych, gleb i roślinności) jest zatem trzecią wspólną cechą wybrzeży mierzejowych, która w znacznej mierze determinuje sposoby ich użytkowania, za­ gospodarowania i ochrony.

Rzeźba terenu. Główne cechy geomorfologicz­

ne wybrzeży mierzejowych tworzą: rzeźba eoliczna zwydmionych mierzei w części przymorskiej oraz

równiny akumulacji organogeniczno-mineralnej,

przybrzeżne jeziora lub zalewy od strony lądu.

T he following th re e key c h a ra c te ristic s of b a rrie r s y ste m s c a n be identified:

- a lin e a r a rra n g e m e n t of geom orphic elem en ts,

- b e h in d b a rrie r lo w lan d s occupied by w e tlan d s, lagoons, la k e s a n d d ep o sitio n al p la in s b o th org an ic a n d m in eral,

- low o r ex trem ely low re sista n c e to d eg rad atio n .

The lo n g e st Polish b a rrie r sy ste m s are th e S ło w iń sk a b a rrie r a n d th e V istula b a rrie r ex ten d in g 79 k m s in Poland. This elo n g atio n a c c o u n ts for the typical zonal, parallel p a tte rn of lan d fo rm s, h a b ita ts a n d e co sy stem s (cf. fig. 2 show ing th e V istu la b a rrie r n e a r S tegna). This, in tu rn , g o verns la n d u s e a n d developm ent p a tte rn s , th e p la n n in g of tra n s p o rta tio n ro u te s, th e s p a tia l grow th of s e ttle m e n ts a n d a tte n d a n t in fra s tru c tu re .

B ecau se of th e lin e a r arra n g em en t of th e elem en ts of b a rrie r system s, a beach- b o u n d visitor m u s t p a ss th ro u g h all vegeta­ tion zones a n d h a b ita ts, including th e prim ary ridge a n d th e series of secondary d u n e s m o st v u ln e ra b le to ‘p h y sical’ d e stru c tio n .

Typical of b a rrie r sy stem s are w et and sw am py low lands, co astal lakes and lagoons situ a te d b e h in d the d u n es. T hese w etland env iro n m en ts rep resen t an obstacle restric tin g a cc e ss to th e seashore, therefore p e d e stria n a n d v eh icu lar access ro u tes, w ith a p p ro p ria te in frastru c tu re , m u s t be p la n n e d tran sv ersally in relation to b a rrie r sy stem co m po n en ts.

B arrier sy ste m s h a rb o u r a variety of h a b ita ts b u t provide poor n u trie n t supply a n d exhibiting com plex sp atial in terrela­ tions. T hese h a b ita ts are very vulnerable to d eg rad atio n p ro c e sses a n d recovery is very difficult or, in th e case of p eat-b ased h a b ita ts for in stan ce practically impossible. The vuln erab ility of all th e environm ental co m p o n en ts (relief, su rfa ce w ater, g ro u n d ­ w ater, soil a n d vegetation) is th e n a n im p o rtan t c h a ra c te ristic of b a rrie r sy stem s w hich m u s t be ta k e n into consideration in developm ent p lan n in g , m an ag em en t an d conserv atio n policy.

R elief. The m ain geom orphic featu res

of b a rrie r s y ste m s a re a eo lian landform s on th e sea w ard side, la k es a n d lagoons, a n d th e d e p o sitio n al p lain s.

o b i d I

Profil 2

Rys. 2. Struktura przyrodniczo-krajobrazowa M ierzei W iślanej

A - profil hipsometryczny z obrazem zróżnicow ania roślinności. B - podstawowe zróżnicowanie siedlisk i roślinności (Lenartowiczi in. 2001):

zbiorowiska leśne I zaroślowe: a - nadmorski bór sosnowy, b - acydofilne dąbrowy z klasy Q uercetea robori-petraeae lub zbiorowiska z grupy borów sosnowych świeżych, c - brzeziny bagienne, d - lasy z grupy acydofilnych dąbrów z udziałem zbiorowisk z klonem, jaw orem oraz wielogatunkowych lasów liściastych, e - olsy, zarośla wierzbowe i różne typy lasów łęgowych, f - spontaniczne i sztuczne pasy zadrzewień i zakrzewień; zbiorowiska naplażow e i m urawy nawydmowe: g - efe ­ meryczne zbiorowiska terofltów naplażowych, zbiorowiska wydm y białej i szarej; zbiorowiska leśne i zaroślowe; zbiorowiska torfowiskowe: i - zbiorowiska torfowisk przejściowych i wysokich; zbiorowiska wtórnych m uraw antropogenicznego pochodzenia: h - suche, antropogeniczne m urawy napiaskowe, j - zbiorowiska wodne, szuwarowe, zlołoroślowe i nam ulisk przybrzeżnych, k - zbiorowiska łąk, pastwisk świeżych i wilgotnych, młak turzycowych; zbiorowiska synantropijne: I - zbiorowi­ ska segetalne (towarzyszące uprawom ), m - zbiorowiska ruderalne (towarzyszące terenom zabudowanym i zniszczonym ), n - zieleń urządzona. C - strefy przyrod­ niczo-krajobrazowe: 1 - plaże nad zatokow e, 2 - w ał w ydm y przedniej i formy wydm owe zaplecza plaży, 3 - główny w ał wydm owy, 4 - m ozaika form wydmowych wnętrza mierzei, 5 - równina m ierzejowa z rytm iczną rzeźb ą eollczną, 6 - strefa rozległych obniżeń i zagłębień m iędzywydm owych, 7 - strefa przejściowa pom ię­

dzy m ierzeją I Żuławam i

Fig. 2. Th e environm ent and landscape structure of the Vistula barrier

A - cross section showing the different vegetation communities. B - basic habitat types and vegetation (Le n a r t o w ic z e l at. 2001):

forest and shrub communities: a - m aritim e pine forest, b - acidic oak forest (Q uercetea robori-petraeae) with pine, c - bog birch woods, d - acidic oak forest with m aple and sycamore; mixed deciduous forests, e - alder swamps, willow thickets and other hydrophytic woodland (Circaeo-Alnetum ), f - belts of trees and scrub (natural and planted); beach and dune communities: i - ephem eral communities of beach therophyfes; white and grey dune communities; peat bog communities: h - raised and transitional peat bog communities; anthropogenic communities: h - planted xerophytic grass on sand; j - aquatic communities, rushes and other hydrophytic plants, mudflat communities; k - m eadow s, pastures and communities associated with dwellings (synanthroplc), I - segetal communities (associated with arable land), m - ruderal com m unities (associated with settlem ent), n - planted areas. C - environm ent and landscape zones: 1 - beaches, 2 - embryo and fore dunes, 3 - primary dune ridge, 4 - m osaic of secondary dune forms, 5 - sand forms of aeolian origin, 6 - depressions and hollows between dunes, 7 - transit­

ional zone betw een the barrier system and the Vistula Delta lowland

Do charakterystycznych cech morfometrycznych i morfograficznych rzeźby eolicznej zaliczyć należy: powszechność powierzchni stokowych o spadkach 5-12° i 25-33° (stoki dowietrzne i zawietrzne), a lo­ kalnie, w miejscach utrwalonych roślinnością, na­ wet powyżej 33", obecność zagłębień powierzchnio­ wo bezodpływowych, zróżnicowane wysokości bez­ względne od kilku metrów do 56,2 m n.p.m. (Czoł- pińska Wydma), stosunkowo duże deniwelacje terenu.

Na polskich wybrzeżach mierzejowych występu­ ją różnie stowarzyszone w przestrzeni: wały i pagó­ ry wydmowe, wydmy paraboliczne i barchanopo- dobne, drobne wydmy kupkowe, równiny mierzejo- we z rytmiczną rzeźbą eoliczną, pola przewianych piasków, duże zagłębienia międzywydmowe, niecki i rynny deflacyjne, ostańce deflacyjne, inne.

The m o rp h o m etric fe a tu re s of aeo lian form s developed along b arrier coasts in clu d e a rugged to p o g rap h y c h arac te rised by g en tle w in d w ard slo p es (5-12°) a n d ste e p e r leew ard slo p es (25-33°; locally - if sta b ilise d by v eg eta tio n - in ex cess of 33°), diversified a ltitu d e w ith eleva­ tio n s re a c h in g 56 m above s e a level (C zolpinska D une) a n d m an y landlocked hollow s.

The a eo lian form s fo u n d on th e Polish co ast, in v a rio u s s p a tia l con fig u ratio n s, in c lu d e d u n e ridg es, p arabo lic a n d b a rc h a n -lik e d u n e s , deflation hollow s, b lo w o u ts a n d th e b lo w n -o u t s a n d fields etc.

Równiny akumulacji organogeniczno-mineralnej to rozległe płaskie powierzchnie oraz przymorskie obniżenia zajęte przez jeziora przybrzeżne lub zale­ wy. Monotonne, równinne powierzchnie są urozma­ icone w strefie przy krawędzi owej wysoczyzn poje­ zierzy i pobrzeży występowaniem półek deluwial- nych oraz stożkami napływowymi rozcięć erozyj­ nych i dolin rzecznych. Miejscami ponad powie­ rzchnie torfowe wznoszą się wydmy śródlądowe.

Charakter podłoża. Formy wydmowe zbudowa­

ne są z dobrze wysortowanych drobno- i średnioziar- nistych piasków, głównie kwarcowych (ponad 90% udział kwarcu). W niewielkiej domieszce znajdują się ziarna minerałów ciężkich, najczęściej bardzo drob­ nych frakcji. Piaski wydmowe tworzą podłoże słabo zagęszczone, ubogie w składniki pokarmowe.

Substrat organiczny równin budują głównie torfy o różnym stopniu rozkładu materii organicznej, róż­ nych warunkach wilgotnościowych i różnym skła­ dzie botanicznym, natomiast substrat mineralny - różnorodne, w różnych częściach wybrzeża, osady: glacjalne, akumulacji morskiej, lądowej i eolicznej.

Hydrografia. Struktura form mierzejowych,

ich dwudzielność morfogenetyczna i litologiczna ma swoje konsekwencje w warunkach hydrogra­ ficznych.

W obszarze rzeźby eolicznej charakterystyczne jest występowanie wody słodkiej w postaci socze­

wek, duży udział obszarów powierzchniowo bez­ odpływowych, znaczne różnice głębokości zalega­ nia wód gruntowych na niewielkich odległościach, duże urozmaicenie właściwości sorbcyjnych i wa­ runków wilgotnościowych oraz brak izolacji (przez warstwę nieprzepuszczalną) pierwszego po­ ziomu wód gruntowych.

Równiny akumulacji organogeniczno-mineral­ nej charakteryzują się istotnym udziałem terenów podmokłych z lustrem wody na powierzchni terenu lub blisko powierzchni oraz istnieniem dużych je ­ zior przybrzeżnych stosunkowo szybko zarastają­ cych i wypełniających się osadami.

Gleby. Materiał podłoża oraz warunki wodne

struktur mierzejowych decydują o charakterze po­ krywy glebowej i mozaice występujących tu zbioro­ wisk roślinnych.

W obszarze rzeźby eolicznej występują gleby li- togeniczne (mineralne, bezwęglanowe, słabo wy­ kształcone) i gleby autogeniczne. Pierwsze należą do gleb początkowych stadiów rozwoju o słabo wy­ kształconym poziomie próchnicznym lub jego bra­ ku. Drugie to bielice w różnych fazach procesu bie- licowania. Najlepiej wykształcone bielice znajdują się w obrębie starych wydm brunatnych na

równi-D ep o sitio n al p la in s of b o th organie a n d m in e ra l origin cover v a st low-lying a re a s w ith d e p re ss io n s occupied by la k es a n d lagoons. The m o n o to n o u s, flat p la in s a re in te rru p te d in p laces by te rra c e s a s well a s o ld er g e n e ra tio n s of d u n e s h a n g in g over th e p e a t bogs.

Drift d ep osits. D u n e s a re com posed

of w ell-so rted fíne to m ed iu m sa n d g ra in s, p re d o m in a n tly q u a rtz (over 90%), w ith a n in sig n ific a n t a d m ix tu re of m ostly fin e-g rain ed heav y m in e ra ls. D u n e s a n d s are loose se d im e n ts p o o r in n u trie n ts .

The org an ic s u b s tr a te of th e deposi- tio n al p la in s m o stly c o n sis ts of p e a t in a w ide a s s o rtm e n t o f ty p es varying a s to th e degree o f d eco m p o sitio n , b o tan ical co m p o sitio n a n d d egree of w aterlogging. The m in e ra l drift d e p o sits vary widely in different se c tio n s of th e co ast, ran g in g from s u b m a rin e to glacial a n d aeolian se d im e n ts.

Hydrology. T he s tr u c tu r e of b a rrie r

sy ste m s, m a rk e d by its m o rp h o g en etic a n d lithological division, h a s a n influence on hydrology.

T he a re a s d o m in a te d by aeo lian relief a re c h a ra c te ris e d by le n tic u la r fresh w ater p o n d s, w id e sp rea d lan d lo ck ed zones w ith o u t outflow , g re a t differences in w a te r ta b le d e p th , g re a t variability of a b so rp tio n a n d h u m id ity p a ra m e te rs a n d high perm eability.

In th e d ep o sitio n al p la in s are w ide­ sp re a d sw am p y a re a s w ith th e w a ter tab le a t (or near) g ro u n d level a n d large c o asta l la k e s w ith e x p an d in g fringing m a rs h e s pro g ressiv ely b ein g filling in.

Soils. P a re n t m a te ria l a n d hydro-

logical c o n d itio n s d e te rm in e th e type of soil cover a n d th e v ariety of vegetation h a b ita ts.

In a n a re a o f aeo lian relief th e re a re lithogenic (m ineral, carb o n ate -free a n d sk ele ta l soils) w ith little or no h u m u s , a n d a u to g en ic soils a t v a rio u s stag e s of p o d so lisatio n . T he b e s t developed podsols a re fo u n d o n th e V istu la b a rrier, th e Św ina p e n in s u la a n d th e c e n tra l p a rt of th e Lake Ł ebsko b a rrie r. G enerally, p o dsols fo u n d alo n g th e b a rrie r c o ast are c h a ra c te ris e d by a poorly developed h u m u s horizon, a deficiency of n u trie n ts ,

nach mierzejowych (Mierzeja Wiślana, Mierzeja Bramy Świny) oraz w centralnym fragmencie Mie­ rzei Łebskiej, jednakże większość gleb bielicowych na mierzejach ma słabo wykształcony poziom próchniczny, jest uboga w składniki pokarmowe, wykazuje skłonność do zakwaszania się i łatwo traci strukturę w wyniku oddziaływania mechanicznego.

Kolejną grupę gleb mierzejowych stanowią gle­ by semihydrogeniczne występujące w obniżeniach deflacyjnych, w których ustały procesy eoliczne

i ustabilizowały się stosunki wodne (Tobolski i in.

1997) oraz w obrębie tzw. równin mierzejowych (stare wydmy).

Na równinach akumulacji organogeniczno-mine- ralnej wykształciły się gleby hydrogeniczne (torfo­ we, murszowe, murszowate) oraz gleby napływowe (mady).

Roślinność. Wymienione gleby zasiedla mozai­

ka zbiorowisk roślinnych, jednakże charakterystycz­ ną cechą szaty roślinnej struktur mierzejowych jest wyraźnie zarysowany, strefowy układ siedlisk natu­ ralnej roślinności potencjalnej i odpowiadających

im zbiorowisk roślinności rzeczywistej (GERST-

MANNOWA 2001, LENARTOWICZ i in. 2001).

Obszar wydm przyplażowych (wał wydmy przed­ niej i sekwencja wydm przyplażowych) zajmuje ro­ ślinność psammofilna. Są to dwa zbiorowiska niele­ śne o strukturze muraw: zbiorowisko tzw. wydmy białej (Elymo-Ammophiletum) i wydmy szarej (Heli- chryso-Jasionetum). Zajmują one obszar słabo ustabi­ lizowanych piasków z glebami początkowych sta­ diów rozwoju. Wobec niskiej żyzności gleb, regene­ racja roślinności zniszczonej przez człowieka nastę­ puje bardzo wolno.

Drugim typem zbiorowiska roślinnego, charakte­ rystycznym dla wybrzeży mierzejowych i zajmują­ cym duże powierzchnie, jest nadmorski bór bażyno- wy (Empetro nigri-Pinetum). Siedliska borów nad­ morskich w całej mozaice postaci - oligotroficzne (ubogie), suche, świeże i wilgotne - zajmują tereny wydmowe o zróżnicowanej rzeźbie. Występują za­ równo na grzbietach wydm, jak i w dnach płaskich, zatorfionych obniżeń między wydmowych. Jest to ko­ lejne zbiorowisko roślinne (zwłaszcza jego suche po­ stacie) mało odporne na deptanie i inne czynniki de­ gradujące (np. zanieczyszczenie powietrza, gradacje szkodników) i trudno regenerujące się.

W obszarze starych wydm brunatnych, z dobrze wykształconymi glebami bielicowymi, a więc na siedliskach acydofilnych dąbrów lub suboceanicz- nych borów świeżych (Lenartow icz i in. 2001) występują lasy dębowo-brzozowe i dębowo-bukowe. W zagłębieniach międzywydm owych, często na

tor-vu ln erab ility to acid ificatio n a n d physical d e stru c tio n .

S em i-h y d ro g en ic soils (gleycd podsols a n d m a rs h soils) o c c u r in deflation hollow s w h ere w ind actio n is no longer sig n ifican t a n d w a te r c o n d itio n s have sta b ilise d (To b o l s k i, Mo c e k & Dz ię c io- l o w s k i 1997) a s well a s in th e tro u g h s of old d u n e s . In th e d ep o sitio n al p lain s th e re a re h y d ro g en ic (peat a n d bog) an d alluvial soils.

V egetation. T he afo rem en tio n ed types

of soil s u p p o rt a w ide a rra y of v eg eta­ tion c o m m u n itie s form ing a m osaic of h a b ita ts, a n d typically th e vegetation of b a rrie r sy ste m s is in a zonal a rra n g e ­ m e n t (Ge r s t m a n n o w a 2001. Le n e r t o w ic z, MACHNIKOWSKI & WOJTYNIAK 2001).

The p rim ary ridge a n d series of seco n d ary d u n e s are colonised by p sam m o p h y tic v eg etatio n in clu d in g two co m m u n ities: p io n e e r g ra s se s on w hite sa n d d u n e s [Elymo-Ammophiletum) a n d on grey s a n d d u n e s (Helichry so-Jasion e). They occu p y poorly stab ilise d s a n d s w ith sk eletal soils deficien t in n u trie n ts an d th erefo re a recovery of dam age by h u m a n activity ta k e s a very long tim e.

A n o th er v eg etatio n co m m u n ity typical of b a rrie r c o a s ts is th e m aritim e pine fo rest (Empetro nigrum-Pineturn), w hich covers v a s t a re a s of d u n e a n d show s a g re a t v ariety of types. It grow s in th e oligotrophic e n v iro n m e n ts of d u n e ridges a s well a s d u n e sla c k s. T his com m unity, p a rtic u la rly its dry variety, is also very sen sitiv e to d e stru c tiv e im p acts (air pollution, in s e c t p e sts , w alking, etc.) a n d its recovery is slow.

‘B row n’ d u n e s w ith well-developed p o dsols c o n s titu te acidic h a b ita ts covered w ith m ixed fo rests of o ak -b irch a n d o ak -b eech (Le n a r t o w ic z, Ma c h n ik o w s k i & Wo jt y n ia k 2001). In th e d u n e slacks, covered w ith p e a t o r th in layers of sa n d u n d e rla in w ith p e a t bog birch forests, a ld e r w oods a n d s u c h like are found.

O n th e o r g a n ic a n d m in e ra l dep o sitio n al p la in s th e re a re lowland., raised a n d tra n s itio n a l p e a t bogs,

fach lub na cienkiej warstwie piasku podścielonej torfami, występują hory bagienne, brzezina bagien­ na i oles.

Na równinach akumulacji organogeniczno-mine- ralnej występuje charakterystyczna dla poszczegól­ nych obszarów roślinność torfowisk niskich, wyso­ kich i przejściowych, zbiorowiska wodne i szuwaro­ we, łąki i murawy śródlądowe (też na ogół kwaśne i mało żyzne).

Wszystkie wymienione zbiorowiska roślinne (z wy­ łączeniem muraw śródlądowych) należą do bardzo po­ datnych na zmiany warunków wodnych: melioracje, zanieczyszczenie wód powierzchniowych oraz zmiany ilościowe i jakościowe wód podziemnych.

Turystyka. Walory przyrodnicze (naukowe, kra­

joznawcze, krajobrazowe) wybrzeży mierzejowych zadecydowały o objęciu ich znacznych fragmentów prawną ochroną; utworzono w ich obrębie: Słowiń­ ski Park Narodowy, Nadmorski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana, wiele rezer­ watów przyrody, w tym wielkopowierzchniowy re­ zerwat Mierzeja Serbska i obszary chronionego krajobrazu.

Omówione cechy wybrzeży mierzejowych decy­ dują o wysokiej randze walorów przyrodniczo- krajobrazowych do rozwoju turystyki. Na walory te składają się:

- szerokie, piaszczyste plaże,

- dobre warunki kąpieliskowe (płytkie, łagodnie opadające, piaszczyste dno),

- korzystne warunki solarne w letnim sezonie wy­ poczynkowym (wysokie usłonecznienie, wysokie al­ bedo plaży i wód kąpieliskowych),

- specyficzne warunki bioklimatyczne; silnie bodźcowe - w strefie plaży i kąpielisk, z możliwością osłabiania czynników hartujących organizm - w stre­ fie wydm,

- lecznicze właściwości aerozolu morskiego, olej­ ków eterycznych i fitoncydów boru nadmorskiego,

- występowanie surowców leczniczych, zwłasz­ cza złóż borowiny,

- różnorodność nadmorskich krajobrazów - wydm i obniżeń deflacyjnych, w całym ich zróżnico­ waniu geomorfologicznym, morfometrycznym, sie­ dliskowym i roślinnym,

- obecność jezior przybrzeżnych, zalewów, ujść rzek przymorza,

- obecność wielu obszarów o unikatowych wa­ lorach przyrodniczych objętych ochroną praw ną stanowiących cel wycieczek krajoznawczych,

- zmienność warunków akumulacji i abrazji w strefie brzegowej wynikająca ze zmienności wa­ runków hydrometeorologicznych.

w etlan d c o m m u n itie s, fens a n d m eadow s, m ostly acidic a n d infertile. All of th e ab o v e-m en tio n ed c o m m u n itie s (except th e g ra ssla n d s) a re very sen sitiv e to c h a n g e s in w a te r c o n d itio n s d u e to d ra in ­ age, p o llu tio n a n d d is tu rb a n c e to g ro u n d ­ w ater.

Tourism. C o n sid erin g th e e n v iro n ­

m e n ta l a n d la n d sc a p e q u ality of b a rrie r co asts, a s well a s th e ir v alu e for scientific re s e a rc h a n d to u rism , a large p ro p o r­ tio n have b e e n legally p ro tected (the Słow iński N ational P ark, th e N adm orski L an d scap e P ark, th e V istu la P en in su la

(Mierzeja Wiślana) L an d scap e P ark an d m an y n a tu re re se rv e s e.g. th e veiy ex ten siv e M ierzeja S e rb sk a a n d o th e r a re a s of p ro te c ted lan d scap e).

A sp ects v a lu ab le for to u rism include: - b ro ad sa n d y b e a c h e s,

- s u ita b ility for s e a -b a th in g (a shallow , gently slo p in g a n d s a n d y seafloor),

- fav o u rab le s o la r c o n d itio n s d u rin g th e su m m e r h o lid ay s (high in so latio n a n d th e hig h alb ed o of b e a c h e s a n d sea w ater),

- specific b io -clim ate (bracing on th e b e ac h e s, g e n tle r w ith in th e d u n e zone),

th e ra p e u tic q u a lity of m arin e aero so ls, a n d th e e ss e n tia l oils of th e m aritim e p ine forest,

- th e ra p e u tic re so u rc e s, in p a rtic u la r th e th e ra p e u tic m u d ,

- th e v ariety of m aritim e la n d sc a p e s w ith s a n d d u n e s , deflation hollows a n d o th e r lan d fo rm s, eco sy stem s a n d vegetation,

- m an y c o asta l lak es, lagoons an d m o u th s of rivers,

- m an y p ro te c te d a re a s of o u t­ s ta n d in g n a tu r a l b e a u ty a ttra ctiv e to to u rists ,

variab ility of d ep o sitio n al an d erosional p ro c e sses d ep en d in g on hy d ro ­ m eteorological co n d itio n s.

It d oes n o t m e an , how ever, th a t facilities for to u ris m sh o u ld b e developed w h erev er th e s e a re found. The m o st v u ln e ra b le a re a s (the p rim a iy ridge an d th e y o u n g e st s e c o n d a ry d u n es) a s well a s p ro te c ted a re a s (e.g. n a tio n a l p a rk s a n d n a tu re reserves) m u s t be k ep t free from a n y form of leisu re

infra-Występowanie tych walorów nie jest równoznacz­ ne z dobrymi warunkami do lokowania wypoczynku pobytowego w określonych fragmentach brzegu. Obecność obszarów o skrajnie małej odporności na niszczenie (wał wydmy przedniej i bezleśne, naj­ młodsze wydmy zaplecza plaży) oraz obszarów chro­ nionych w postaci parku narodowego i rezerwatów przyrody wykluczają jakąkolwiek formę zagospoda­ rowania na rzecz wypoczynku pobytowego. Z kolei, omówione wcześniej cechy wybrzeży mierzejowych, a zwłaszcza lineamość struktur i wrażliwość środowi­ ska na czynniki degradujące wymagają szczególnej rozwagi w podejmowaniu decyzji o zainwestowaniu i użytkowaniu poszczególnych obszarów.

2. PRESJA TURYSTYCZNA NA WYBRZEŻA MIERZ EJOWE

Turystyka (rozumiana jako zespół funkcji turystycz­ nej, rekreacyjnej, wypoczynkowej i uzdrowiskowej) jest główną funkcją gospodarczą wybrzeża, a jedno­

cześnie, obok rybołówstwa i gospodarki morskiej, tą funkcją, która rozwija się z wykorzystaniem natural­ nych walorów wybrzeża.

Bazę wypoczynku pobytowego na wybrzeżach mierzejowych stanowi ok. 240 tys. miejsc noclego­ wych zlokalizowanych w 50 nadmorskich miejsco­ wościach (por. tab. I). W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się dynamiczny rozwój funkcji turystycz­ nej (GERSTMANNOWA i in. 1997). Objaw ia się on:

- szybkim tempem inwestowania i przyrostem powierzchni terenów zurbanizowanych,

- nieograniczonym popytem na grunty o uregu­ lowanej własności, z prawem zabudow y',

- niemal stuprocentowym wypełnieniem istnieją­ cej bazy recepcyjnej w sezonie letnim, przy kilku­ dniowym okresie ładnej pogody,

- gwałtownym wzrostem (w szczycie letniego sezonu urlopowego) obciążenia komunikacyjnego dróg nadmorskich, często do granic przepustowości tych dróg.

Przekształcenia związane z rozwojem turystyki na wybrzeżach mierzejowych są efektem lokowania nowych obiektów turystycznych i handlowo-usługo­ wych (etap budowy i późniejsza eksploatacja), ko­ niecznością prowadzenia systemów infrastruktury komunikacyjnej i technicznej (etap budowy i póź­ niejsza eksploatacja), przebywaniem turysty w okre­ ślonym obszarze i uprawianiem różnych form tury­ styki (wypoczynku, rekreacji, turystyki krajoznaw­ czej i sportowej).

s tru c tu re . F u rth e rm o re , th e en v iro n ­ m e n ta l specificity of b a rrie r co asts, th e ir lin e a r a rra n g e m e n t a n d th e ir sen sitiv ity , re q u ire p a rtic u la r p ru d e n c e in m a n a g e m e n t a n d la n d u s e p la n n ­ ing.

2. TOURISM PRESSURE ON BARRIER SYSTEMS

T o u rism (u n d e rsto o d a s a s e t of to u rism , re c rea tio n a l, le isu re a n d th e ra p e u tic activities) is a le ad in g econom ic activity in th e c o a sta l zone. In ad d itio n to a g ric u ltu re a n d fishery, to u rism h a s developed a s a r e s u lt of th e co astal en v iro n m en t.

The a cc o m m o d a tio n cap a c ity a m o u n ts to som e 2 4 0 0 0 0 b e d s in 50 sea sid e s e ttle m e n ts (see ta b le I) a n d in th e la s t d e ca d e th e to u rism fu n ctio n h a s developed d ra m a tic a lly (Ge r s t m a n n o w a

et a l 1997) p ro d u c in g a variety of effects: - ra p id b u ild in g d ev elo p m en t a n d in c re a se in u rb a n is e d a re as; - th a t th e d e m a n d for la n d w ith th e rig h t to b u ild is g re a te r th a n su p p ly 2; - a b ed o c c u p a n c y ra te reach in g 100% d u rin g th e s u m m e r high sea so n (provided fine w e a th e r c o n d itio n s la st several days);

- a ra p id in c re a s e in th e a m o u n t of traffic (du rin g th e s u m m e r high season) to th e p o in t of c a u s in g ja m s on co astal ro ad s.

The e n v iro n m e n ta l im p a c t of to u rism on b a rrie r c o a s ts c a n a rise from th e c o n stru c tio n of n ew facilities for to u rism , c o m m e rc e a n d s e r v ic e s (at th e im p le m e n ta tio n a n d o p e ra tio n al stages), th e d ev elo p m en t of ro ad a n d utility in fra s tru c tu re , a n d th e recreatio n al, s ig h tse e in g a n d s p o rtin g activ ities c o n c e n tra te d in specific places.

T he d y n am ic grow th of th e to u rism fu n ctio n h a s h a d a d v erse effects on th e n a tu ra l e n v iro n m e n t of b a rrie r co asts. The m ain e n v iro n m e n ta l im p a c ts include: c h a n g e s in relief, d e trim e n ta l m o rp h o g en ic p ro c e ss e s (e.g. deflation, soil erosion), th e fo rm ation of a n th ro p o ­ genic lan d fo rm s,

Tab ela I. B aza recepcyjna miejscowości położonych na w ybrzeżach m ierzejowych - stan z 1998 r. (d ane szacunkow e)3 T ab le I. Accomm odation capacity in settlements on barrier coasts in 19 98 (est. figures)2

L.p. Miejscowość Liczba miejsc recepcyjnych

Num ber Locality Accommodation capacity (num ber of beds)

M ierzeja Bramy Świny / Mouth of the Świna razem : 2 2 900

1 Świnoujście0 14 000

2 Międzyzdroje 8 900

M ierzeja W olin-Pobierow o razem: 21 40 0

3 Międzywodzie 5 500

4 Dziwnów 4 1 0 0

5 Dziwnówek 3 40 0

6 Łukęcin 2 40 0

7 - 8 Pobierowo-Pustkowo 6 000

M ierzeja N iechorze-R esko-K ołobrzeg razem : 4 5 1 0 0

9 Niechorze 4 600

10 Pogorzelica 5 60 0

11 M rzeżyno 7 000

12 Dźwirzyno 5 900

13 Kołobrzeg“ 2 2 000

M ierzeja jezior Jamno, Bukowo, Kopań (M ierzeja M ielno-Jarosław iec) / Coastal lakes - Jam no -B uko w o-K opań

razem: 31 30 0

1 4 -1 5 Mielno—Unieście 1 0 0 0 0

16 Łazy 4 000

1 7 -1 9 Dąbki-D ąbkow ice-B obolin 7 000

2 0 ,2 1 D arłów ko-Darłow o 9 700

22 W icie 600

M ierzeja Jarosław iec-U stka razem: 14 500

23 Jarosławiec 4 500

24 Ustkab 1 0 0 0 0

M ierzeja Dębina—Jastrzębia Góra razem: 4 1 1 0 0

25 Rowy 6 000 26 Łeba 19 000 2 7 -2 8 Kopalino-Lubiatowo 4 000 29 Białogóra 3 500 30 Dębki 2 700 31 Karwia 2 500 32 Ostrowo 3 400

Półwysep Helski razem: 2 0 30 0

33 część W ładysławowa 2 000

34 Chałupy 5 00 0

35 Kuźnica _{1 500}

36 Jastarnia _{6 600}

37 Jurata _{2 700}

38 Hel / Hel peninsula _{2 500}

M ierzeja W iślana / Vistula lagoon and peninsula części miast: Sopot6 i Gdańsk / part of the town

razem: 3 4 1 0 0

3 9 ,4 0 Sopot and Gdańsk 1 0 0 0 0

41 Mikoszewo 1 50 0

42,43 Jantar-Junoszyno 2 500

44 Stegna 6 00 0

45 Sztutowo _{1 300}

46 Kąty Rybackie 2 80 0

4 8 -5 0 Krynica Morska, Przebrno, Piaski 10 000

R azem M ierzeje 2 3 0 700

a Uzyskanie informacji o bazie recepcyjnej jest obecnie bardzo trudne. Przyjęto założenie, że rzeczywista licz­ ba miejsc przekracza podane szacunki o około 2 0 % , lokalnie - o znacznie więcej. / Collecting data on accom m oda­ tion capacity is very difficult. Considering the rapid growth of tourism in recent years it can be presum ed that the real figures exceed those given in the table by 20 % (much more in som e settlements).

6 Uzdrowisko nadmorskie. / Maritim e health resort.

Ź r ó d ł o : B adania własne, m.in. ankieta skierowana do zarządów miast i gmin w 19 97 r.

S o u r c e : Author - based on field investigation (questionnaire addressed to municipal and communal councils in 1997).

Efektem dynamicznego rozwoju funkcji tury­ stycznej są zniszczenia i zmiany w środowisku przyrodniczym wybrzeży mierzejowych:

- zmiany w rzeźbie, uruchomienie niekorzyst­ nych procesów morfogenetycznych (np. deflacja, erozja gleb), powstawanie antropogenicznych form rzeźby,

- zmiany w strukturze gleb, profilu glebowym lub całkowite zniszczenie gleby,

- zmiany siedliskowe,

- uszkodzenia, zmiany degeneracyjne (w tym synantropizacja zbiorowisk roślinnych i flory) lub całkowite zniszczenie roślinności,

- utrudnienie migracji zwierząt, niszczenie miejsc bytowania (lęgu, rozrodu, żerowania, odpo­ czynku, zimowania itp.) zwierząt, zmiany w faunie lub całkowita zagłada gatunków,

- zanieczyszczenie wód, powietrza atmosfe­ rycznego, gleb,

- nadmierny hałas,

- zmiany jakościowe w wodach podziemnych, w tym nadmierny pobór wody,

- zniszczenia krajobrazu,

- inne zmiany i zniszczenia (G E R S T M A N N O W A 2001, G E R S T M A N N O W A 1995, G E R S T M A N N O W A , R O S Z M A N 1995).

Na podstawie analizy charakteru działalności turystycznej i stopnia kształtowania przez nią prze­

strzeni geograficznej i społecznej L i s z e w s k i

(1995) kwalifikuje obszary nadmorskie głównie do typu „przestrzeni kolonizacji turystycznej”, która charakteryzuje się zainwestowaniem w postaci ośrodków wczasowych, hoteli, zespołów kolonij­ nych wraz z ich zapleczem usługowym. Stwierdza też, że przestrzeń kolonizacji turystycznej jest obca krajobrazowo regionom geograficznym, w których powstaje, a ze względu na sw oją skalę jest agre­ sywna w stosunku do otoczenia. Współcześnie na wielu obszarach mierzejowych dokonuje się kolej­ ny etap przekształcania przestrzeni wiejskiej

w miejską ( G e r s t m a n n o w a 1991, 2001). Budo­

wane są osiedla tzw. drugich domów, często apar- tamentowce, a niektóre fragmenty wybrzeży moż­ na ju ż dziś zakwalifikować do typu „przestrzeni urbanizacji turystycznej”. Tereny urbanizujące się poszczególnych miejscowości przyrastają w tem­ pie bardzo różnym (por. rys. 3), zależnym od:

- dyspozycyjności terenów prywatnych przewi­ dywanych planami przestrzennego zagospodaro­ wania do lokowania działalności turystycznej, w tym budownictwa;

- dyspozycyjności terenów prywatnych, w prze­

wadze gruntów rolnych i nieużytków,

przekwalifi-- c h a n g e s in soil s tr u c tu r e o r th e total d e stru c tio n of soils,

- c h a n g e s to n a tu r a l h a b ita ts,

- dam age, degeneration or total d e stru c ­ tion of veg etatio n ,

- d is tu rb a n c e to m igration, d e stru c tio n of h a b ita t a n d d is tu rb a n c e to p laces of n estin g , b reed in g , feeding, re stin g etc, d isp la ce m e n t of a n im a l p o p u latio n s,

- w ater, a ir a n d soil p ollution, - excessive noise,

- d e te rio ra tio n of g ro u n d w a te r quality a n d th e hig h d egree of w a te r c o n su m p ­ tion,

- spo ilin g of th e n a tu r a l la n d sc a p e, - o th e r a d v erse effects a n d dam age

( G e r s t m a n n o w a 2 0 0 1 , G e r s t m a n n o w a et al. 1995, Gei*si'MANNOWA & R o s z m a n 1995).

C o n sid erin g th e n a tu re of to u rism activity a n d its im p a c t on geographical a n d social sp ac e , Lis z e w s k i (1995) c la s s ­ ifies c o a sta l zo n es a s ‘a re a s of to u rism colo n isatio n ’ c h a ra c te rise d by th e develop­ m e n t of holiday re s o rts , ho tels, s u m m e r c am p in g facilities a n d service in fra ­ stru c tu re . He a rg u e s th a t a re a s of to u rism co lo n isatio n do n o t really in teg rate into th e n a tu r a l la n d sc a p e b e c a u se ‘ag g ressiv e’ larg e-scale to u rism develop­ m e n t c o n s titu te s a n in tru siv e elem ent in th e geographical environm ent. Today along m an y s e c to rs of b a rrie r c o a st th e n ex t tran sfo rm atio n stag e is tak in g place: ru ral a re a s a re b eco m in g u rb a n is e d (Ge r s t­ m a n n o w a 1991, 2001). The developm ent of b u ilt-u p a re a s o ccu p ied by ‘second h o m e s’ or holid ay a p a r tm e n ts c re ate s th e ‘a re a s of to u ris m u rb a n is a tio n ’ found on som e c o asta l se c tio n s. The pace of u rb a n is a tio n v a rie s w idely in different s e ttle m e n ts (see fig. 3) d e p en d in g on:

- availability of priv ately ow ned a re a s in te n d e d , a cc o rd in g to local developm ent p la n s, for to u rism activity (including c o n stru c tio n of to u ris m facilities);

- availability of privately ow ned a re a s in n o n -a g ric u ltu ra l u s e in te n d e d , a c c o rd ­ ing to local d ev elo p m en t p la n s, n e ith e r for to u rism activ ities n o r co n stru ctio n ;

- c lo se n e ss to large to w n s (the G dańsk- G d y n ia -S o p o t c o n u rb a tio n , S łu p s k , Koszalin a n d Elbląg) g e n e ra te s d e m an d for re c re a tio n a l a re a s;

obszary zurbanizow ane - stan z 1989 r. urbanised are a in 1989

obszary zurbanizow ane lub urbanizujące się - stan z 19 97 r. urbanised and urbanising areas in 1997

M orze Bałtyckie

Rys. 3. Przykład ekspansji przestrzennej wybranych miejscowości m ierzejowych: Dąbki, Lu b iato w o - Kopalino, Białogóra w latach 1989-1 997(Gerstmannowai in. 1990,1997) ( ź r ó d ł o : autor) Fig. 3. Expansion ot settlem ents 1989-1997: Dąbki, Lubiatowo-Kopalino, Białogóra (Gerstmannowa

e ta l. 1990,1997)( s o u r c e : author)

kowanych na nierolnicze, a nie przewidzianych w planach przestrzennego zagospodarowania pod funkcje turystyczne i zabudowę;

- odległości od dużych ośrodków miejskich, w których obserwowane jest rosnące zapotrzebowa­ nie na tereny letniskowe; do takich ekspansywnych ośrodków należy zaliczyć Trójmiasto, Słupsk, Ko­ szalin, Elbląg;

- dostępności komunikacyjnej, przede wszyst­ kim samochodami prywatnymi, ale także środkami komunikacji publicznej (pociągi, autobusy);

- atrakcyjności:

a) jako miejsca pobytu wakacyjno-urlopowego, b) jako miejsca stałego wypoczynku rodziny - własny dom letniskowy,

- polityki władz lokalnych:

- a cc e ssib ility by b o th p riv ate c a rs a n d p u b lic tr a n s p o r t (train s, b u ses);

- a ttra c tiv e n e s s for: a) ho lid ay s,

b) p riv ate s u m m e r re sid en c e , - local a u th o rity policy;

a) p ro m o tin g c o n s tru c tio n of h o u se s, a cc o m m o d a tio n u n its a n d o th e r to u rism facilities,

b) im p o sin g re s tric tio n s on develop­ m e n t (plot size, c o n s tru c tio n s ta n d a rd s , co m p lian ce w ith b u ild in g guidelines).

T here are critical differences in to u rism p re s s u re on c o a sta l a re a s d ep en d in g on s e a s o n (the h ig h s e a s o n la s ts from 4 to (locally) 10 m o n th s a year). A lthough

a) ułatwiających lokowanie domów, pensjona­ tów, innej działalności gospodarczej związanej z turystyką,

b) stawiających wyraźne ograniczenia w inwe­ stowaniu (wielkość działek, standard zabudowy, zasady inwestowania).

Silna presja turystyczna na tereny wybrzeżowe jest zjawiskiem sezonowym; trwa od czterech do (lokalnie) dziesięciu tygodni w roku, jednakże ta koncentracja w czasie, a w wielu przypadkach tak­ że w przestrzeni, nie oznacza, że skutki w środowi­ sku są równie krótkotrwale lub występują tylko na niektórych obszarach.

Wcześniej wspomniano, że znaczne fragmenty wybrzeży mierzejowych objęte są prawną ochro­ ną*. Niestety, obowiązująca w Polsce ochrona prawna (poza parkami narodowymi) i mechanizmy jej egzekwowania nie stanow ią wystarczającej podstawy do skutecznego przeciwdziałania dalszej degradacji środowiska w strefie brzegowej. Także konwencje i zalecenia międzynarodowe dotyczące ochrony wybrzeża, takie jak nowa Konwencja Hel­ sińska, a zwłaszcza jej Zalecenia: 15/1 - o ochro­ nie pasa brzegowego i 16/3 - o zachowaniu natu­ ralnej dynamiki brzegowej, zalecenia w dziedzinie planowania i gospodarki przestrzennej w strefie brzegowej Morza Bałtyckiego, w trzykilometro­ wym pasie specjalnego planowania i specjalnych ograniczeń, sporządzone w ramach prac Bałtyckiej Konferencji Ministrów Planowania Przestrzennego (VASAB 2010), zalecenia Rady OECD wprowa­ dzenia zintegrowanego zarządzania obszarami przybrzeżnymi (ZZOP/ICZM4) oraz objęcie wy­ branych fragmentów polskiego wybrzeża obszara­ mi sieci NATURA 2000 (wymogi procesu akcesji RP do UE) nie przynoszą oczekiwanych przez przyrodników skutków w postaci ograniczenia an­ tropopresji na wybrzeża mierzejowe.

Postępujący proces degradacji przestrzeni tury­ stycznej wybrzeży mierzejowych skłania do poszu­ kiwania skutecznych rozwiązań prawno-organiza- cyjnych spowolniających i znacznie ograniczają­ cych procesy urbanizacyjne na wybrzeżach mie­ rzejowych i w całej polskiej strefie nadmorskiej.

3. ZASADY OCHRONY WYBRZEŻY

MIERZEJOWYCH PRZED ANTROPOPRESJĄ TURYSTYCZNA WYNIKAJĄCE

Z UWARUNKOWAŃ PRZYRODNICZYCH

Wiedza o skomplikowanych związkach przestrzen­ nych, zachodzących w obrębie wybrzeży

mierzejo-th e a n mierzejo-th ro p o g e n ic s tr e s s is heavily c o n ­ c e n tra te d in tim e, a n d in m an y c a se s in sp ac e a s well, it d o es n o t m ean th a t ad v erse e n v iro n m e n ta l im p a c ts re su ltin g from to u rism a re sh o rt-liv ed o r lim ited in sp ace.

As m e n tio n e d before, large p o rtio n s of th e c o a s t a re legally p ro te c ted a re a s 3. U n­ fo rtu n ately , Polish leg islation co n cern in g th e p ro te c tio n of th e e n v iro n m e n t a n d its im p le m e n ta tio n is n o t sufficient to effectively p re v e n t fu rth e r d e terio ra tio n of th e c o astlin e (except in n a tio n a l parks). Poland is co m m itted to th e g u id elin es s e t o u t in th e following in te rn a tio n a l co n v en ­ tio n s a n d th e ir re c o m m en d a tio n s on c o asta l p ro tectio n :

- th e new H elsin k i C onvention (p a rt­ icu larly in re c o m m e n d a tio n s 15/1 on p ro te c tio n of th e s h o re lin e zone a n d 1 6 /3 on p reserv in g n a tu r a l c o asta l processes),

- th e re c o m m e n d a tio n s of th e Baltic C om m ission of M inisters of Spatial P lan n ­ ing (VASAB 2010) on th e m a n a g e m e n t of th e B altic c o a s t (w ithin th e 3 km -w ide zone of sp ec ia l p la n n in g a n d special restrictio n s),

- th e re c o m m e n d a tio n s of th e OECD

Council on Integrated Coastal Zone Manage­ ment (ICZM),

- th e re c o m m e n d a tio n of th e EU on th e in c lu sio n of som e se c tio n s of th e Polish c o a st in th e NATURA 2 0 0 0 netw o rk (one of th e acc e ssio n re q u ire m e n ts).

R egrettably, th e s e legally bin d in g en v iro n m e n ta l law s a n d p ro g ram m es do n o t re s u lt in m in im isin g a n th ro p o ­ m o rp h ic p re s s u re on th e b a rrie r coasts.

As th e d e te rio ra tio n of to u rism sp ace p ro g resse s, som e effective legal a n d o rg a n isatio n al m e a s u re s m u s t be im ­ p lem en ted to re s tra in th e u rb a n is a tio n p ro c e sse s n o t only alo n g b a rrie r c o a sts b u t in th e e n tire P olish c o asta l zone.

3. GUIDELINES FOR THE PROTECTION OF BARRIER COASTS FROM TOURISM-

RELATED STRESS (BASED ON ENVIRONMENTAL CONSIDERATIONS)

A rea d ev elo p m en t p la n s, a n d d ecisio n ­ m ak in g re la tin g to en v iro n m e n ta l

protec-wyeh, małej odporności poszczególnych kompo­ nentów środowiska na czynniki degradujące i o przy­ rodniczych uwarunkowaniach rozwoju powinna być podstawą planowania rozwoju oraz podejmo­ wania decyzji dotyczących ochrony przyrody, ochrony brzegu przed abrazją inwestowania i za­ gospodarowania przestrzennego. Nieuwzględnia­ nie tej wiedzy było w przeszłości i jest obecnie przyczyną wielu nieracjonalnych działań powodu­ jących zniszczenia i niekorzystne zmiany w środo­

wisku.

Opierając się na wieloletnich obserwacjach i badaniach terenowych sformułowano sześć ge­ neralnych zasad gospodarowania środowiskiem przyrodniczym (przestrzenią) wybrzeży mierzejo- wych.

3.1. ZASADA STREFOWOŚCI W UŻYTKOWANIU I ZAINWESTOWANIU

TERENU

Zasada ta nakazuje uwzględnienie w użytkowaniu i zainwestowaniu wybrzeży głównych cech przyrod­ niczych i przestrzennych struktur mierzej owych.

Pasmowe, równoległe do brzegu ułożenie stref, z właściwymi dla nich siedliskami i roślinnością określa ramy działalności człowieka, ograniczenia i możliwości rozwoju.

Zmniejszenie zasięgu przestrzennego zniszczeń w obszarach osadnictwa i ochrona cennych eko­ systemów mierzejowych jest możłiwa tylko wów­ czas, kiedy zagospodarowanie turystyczne wraz z niezbędnym zainwestowaniem zostanie ograni­ czone jedynie do wybranych, odlądowych frag­ mentów struktur mierzejowych.

Do poprawnych zaliczyć należy historyczny rozwój przestrzenny miejscowości na ogół w połu­ dniowych (odlądowych) częściach mierzei, a kom­ pleksy leśne na wydmach oddzielały je od morza i wzajemnie od siebie. Dopiero żywiołowe powsta­ wanie śródleśnych ośrodków wypoczynkowych, kempingów lokalizowanych na zapleczu plaży, co nastąpiło w latach 60. i 70., przy braku niezbędnej infrastruktury technicznej i braku organizacji ru­ chu pieszych, przyczyniło się do postępującej de­ gradacji leśnych terenów wydmowych.

Na większości wybrzeży mierzejowych znaczne odcinki charakteryzują się:

- szybkim rozwojem przestrzennym istnieją­ cych miejscowości (por. rys. 3),

- pasmowym użytkowaniem i zainwestowa­ niem wybrzeży mierzejowych, od plaży aż po główną trasę komunikacyjną.

tion, e ro sio n p ro te c tio n , c o n stru c tio n a n d s p a tia l m a n a g e m e n t, sh o u ld b e b a se d on a d etailed know ledge on th e com plex s p a tia l re la tio n s w ith in b a rrie r sy ste m s w ith sp ecial re g a rd to th o se co m p o n en ts of th e n a tu r a l e n v iro n m e n t th a t are p a rtic u la rly sen sitiv e to d e stru ctiv e p ro ­ c e sse s. In m a n y in s ta n c e s , in th e p a s t a n d th e p re s e n t, too little c o n sid e ra tio n h a s b e e n given to th e s e facto rs a n d in c o n se q u e n c e ill-th o u g h t o u t develop­ m e n ts often c a u s e s e rio u s d am ag e to th e en v iro n m en t.

B ased on th e re s u lts of field o b serv a­ tio n a n d re s e a rc h c arrie d o u t for m an y y e ars, th e following six g u id elin es on en v iro n m e n ta l m a n a g e m e n t of b a rrie r c o a s ts h av e b e e n fo rm u lated .

3.1. ZONAL LAND USE ARRANGEMENTS AND AREA DEVELOPMENT

This principle im plies th a t th e m ain n a tu ra l an d sp atial ch aracteristics of barrier coastal zone sh o u ld b e ta k en into accou n t in land u se an d developm ent planning. The arra n g em en t of n a tu ra l zones parallel to th e shoreline d eterm in es opportunities for a n d restrictio n s on h u m a n activity. To m inim ise th e adverse effects on settlem ent a re as a n d valuable co astal ecosystem s it is n ecessary to restrict th e en cro ach m en t of to u rism in frastru c tu re a n d developm ent to certain selected landw ard portions of th e b arrier system .

The h isto ric a l p a tte rn of th e sp atial grow th of s e a s id e s e ttle m e n ts s h o u ld be c o n sid ered a n a p p ro p ria te m odel. M ost of th e m developed o n la n d w ard (southern) se c tio n s of b a rrie r sy ste m s, w ith forested d u n e rid g es s e p a ra tin g th e m from th e se a a n d from e a c h o th e r. It w as n o t u n til 1960s a n d 7 0 s th a t a n u n c o n tro lled spraw l of h o lid ay re s o rts a n d cam ping s ite s o c cu rred . S itu a te d am id forests, a d ja c e n t to b e a c h e s, devoid of n e c e ssa ry in fr a s tru c tu re a n d p e d e s tria n facilities th ey re s u lte d in g re a t d e terio ra tio n to th e fo rest covering th e d u n e ridges.

For m o st se c tio n s of b a rrie r c o a st th e following a re typical:

- ra p id s p a tia l grow th of se ttle m e n ts (see fig. 3),

3.2. ZASADA BEZWZGLĘDNEJ CIĄGŁOŚCI PRZESTRZENNEJ STREFY WYDM PRZY- PLAŹOWYCH (WSZĘDZIE TAM, GDZIE NIE

ZOSTAŁA ZNISZCZONA PRZEZ ABRAZJĘ LUB TAM, GDZIE J E S T MOŻLIWOŚĆ J E J

ODBUDOWANIA)

Jest to strefa o podstawowym znaczeniu dla nadmorskiego krajobrazu. Dotyczą jej wspomnia­ ne wcześniej zalecenia 15/5 i 16/3 nowej Konwen­ cji Helsińskiej. Jest to strefa najmniej odporna na niszczenie mechaniczne i stanowi istotny element ochrony brzegu przed abrazją.

Jej ochrona wymaga pozostawienia jak najdłuż­ szych odcinków brzegu i ekosystemów przybrzeż­ nych bez ingerencji w naturalne procesy brzegowe i procesy sukcesji roślinności. Niezbędne zainwe­ stowanie powinno obejmować wyłącznie zespoły usług przyplażowych.

Uznanie tej zasady za powszechnie obowiązu­ jącą umożliwiłoby wprowadzenie jej jako jednego

z priorytetów planowania przestrzennego w obrę­ bie wybrzeży mierzejowych. Naturalne zaplecze plaży powinno zyskać rangę jednego z najważniej­ szych i najcenniejszych elementów komfortu nad­ morskiego wypoczynku.

3.3. ZASADA W ZGLĘDNEJ CIĄGŁOŚCI PRZESTRZENNEJ STREFY BORÓW

NADMORSKICH

Bory nadmorskie są charakterystycznym i dominu­ jącym powierzchniowo elementem szaty roślinnej wybrzeży mierzejowych. Decydują one o krajobra­ zie wnętrza mierzei, chronią wydmy przed rozwie­ waniem, są elementem klimatotwórczym i naj­ większym obszarem zasilania soczew wody słod­ kiej w wydmach. Bory nadmorskie sąjednocześnie obszarem, na którym najchętniej lokowane są tere­ ny wypoczynku pobytowego i towarzysząca im za­ budowa usługowa.

Zachowanie walorów przyrodniczych i krajo­ brazowych tej strefy wymaga realizacji kilku zasad szczegółowych:

- zasady uwalniania od zainwestowania obsza­ rów najbardziej wrażliwych (mało odpornych) na niszczenie mechaniczne oraz obszarów cennych w lokalnym systemie przyrodniczym;

- zasady nielokowania nowych ośrodków, obo­ zów, innych funkcji „ruchotwórczych” w leśnych terenach wydmowych;

- zasady wyłącznie „gniazdowego” zainwesto­ wania dla turystyki:

a) w obszarach obsługujących najważniejsze

funkcje terenu (np. zespoły usług przyplażowych),

- p a ra llel a rra n g e m e n t of lan d u s e zo n es from th e b e a c h to th e m ain tr a n s ­ p o rt ro u te.

3.2. ABSOLUTE SPATIAL CONTINUITY OF THE DUNE ZONE ADJACENT TO THE BEACH TO BE MAINTAINED (WHEREVER NOT DESTROYED BY COASTAL EROSION

OR IMPOSSIBLE TO RECONSTRUCT)

T his zone, a d d re s s e d in re c o m m en d a ­ tio n s 1 5 /5 a n d 1 6 /3 of th e new H elsinki C onvention, is o f g re a t im p o rtan ce for th e c o a sta l la n d sc a p e . This zone is th e m o st sen sitiv e to physical d am ag e a n d c o n s titu te s a n im p o rta n t elem en t of c o a sta l p ro tectio n . P ro tec­ tio n re q u ire s th a t s e c tio n s of th e c o ast a s large a s p o ssib le re m a in free from h u m a n d is tu rb a n c e . In fra s tru c tu re w ith ­ in th e b e a c h zone sh o u ld be re d u c ed to a m in im u m th u s e n su rin g n a tu ra l coastal p ro c e sse s a n d v eg etatio n su cc e ssio n .

T his g u id elin e sh o u ld be given priority in sp a tia l p la n n in g a n d be un iv ersally binding. The n a tu r a l h a b ita t sh o u ld be reco g n ised a s one of th e m o st im p o rtan t e le m e n ts in p ro v id in g s u c c e s s f u l relax atio n .

3.3. RELATIVE SPATIAL CONTINUITY OF MARITIME FORESTS

M aritim e fo rests a re th e m o st typical a n d th e p re d o m in a n t c o m p o n en t of th e n a tu ra l v e g etatio n o n b a rrie r co asts. They largely d e te rm in e th e c o asta l la n d sc a p e, p re v e n t w ind e ro sio n of th e d u n e s, e n h a n c e clim ate q u a lity a n d control g ro u n d w a te r su p p ly in sid e th e d u n e s. M aritim e fo rests a re th e m o st favoured location for holiday re s o rts a n d th e ir a cco m p an y in g in fra s tru c tu re .

The d e stru c tio n of th e la n d sc a p e an d en v iro n m e n t in th is zone can be m in im ised by m e a n s of th e following m e a su re s:

- a b a n on b u ild in g in th e m o st sen sitiv e a re a s (not re s is ta n t to physical dam age) a n d th e m o st v alu ab le eco­ sy ste m s,

- a b a n on th e c o n stru c tio n of new holiday re s o rts , c am p site s a n d o th e r