Jan Sobczak
W odpowiedzi Recenzentowi
Echa Przeszłości 11, 363-364
Polemiki, recenzje i omówienia 3 6 3 W o d p o w i e d z i R e c e n z e n t o w i P o d e j m o w a n e p r z e z e m n i e w o s t a t n i c h k i l k u l a t a c h p r ó b y n o w e g o s p o j r z e n i a n a p o s t a ć o s t a t n i e g o r o s y j s k i e g o m o n a r c h y i r e w i z j i s t a r y c h , u t r w a l o n y c h w h i s t o r i o g r a f i i o c e n t e j p o s t a c i i t e g o p a n o w a n i a s p o t y k a ł y s i ę n a o g ó ł z ż y c z l i w y m i p o z y t y w n y m p r z y j ę c i e m w i e l u p r o m i n e n t n y c h r e p r e z e n t a n t ó w ś r o d o w i s k a h i s t o r y c z n e g o , co z n a j d o w a ł o w y r a z w u k a z u j ą c y c h s i ę r e c e n z j a c h . D o ty c z y ł o t o j e d n a k p o s z c z e g ó l n y c h , k o n k r e t n y c h a s p e k t ó w o s t a t n i e g o p a n o w a n i a l u b ś c i ś l e o k r e ś l o n y c h w y c i n k ó w c z a s o w y c h . W o s t a t n i o w y d a n e j p r z e z e m n i e p e ł n e j b i o g r a f i i M i k o ł a j a - o d u r o d z e n i a d o t r a g i c z n e j ś m i e r c i , c h o ć i w d u ż y m s t o p n i u u j ę t e j p o p u l a r n i e , p r ó b y t e z n a l a z ł y s w o j ą k u m u l a c j ę . Z d u ż y m w i ę c z a c i e k a w i e n i e m o c z e k i w a ł e m r e a k c j i n a t ę k s i ą ż k ę , s p o d z i e w a j ą c s i ę , ż e m o ż e b y ć o n a d w o j a k a : a k c e p t u j ą c a g e n e r a l n i e k i e r u n e k t a k i e g o p r z e w a r t o ś c i o w a n i a i r e i n t e r p r e t a c j i , n i e b e z o c z y w i ś c i e o k r e ś l o n y c h z a s t r z e ż e ń co d o p e w n y c h o c e n c z y u ję ć , a l b o n e g a t y w n a , o d r z u c a j ą c a t e n o w a t o r s k i e s p o j r z e n i a i p r z y w r a c a j ą c a d a w n e p o s t r z e g a n i e t e g o c e s a r z a ( c a r a ) j a k o w ł a d c y n i e u d o l n e g o i w o g ó le g o d n e g o p o ż a ł o w a n i a s a t r a p y . P r o f . d r h a b . A d a m B o s i a c k i z U W z a p r e z e n t o w a ł w s w e j o p i n i i p r z y p e w n y c h z a s t r z e ż e n i a c h i w i e l u z n a c z ą c y c h p o c h w a ł a c h p o d m o i m a d r e s e m j a k o a u t o r a to d r u g i e p o d e j ś c i e , p o d n o s z ą c - k u m o j e m u z a d o w o l e n i u - t a k ż e k i l k a p r o b l e m ó w m e r y t o r y c z n y c h , w y m a g a j ą c y c h d a l s z e j d y s k u s j i i b a d a ń . N i e d z i w i m n i e t a k a o c e n a , n i e z a j m u j e s i ę O n b o w i e m b a d a w c z o t y m o k r e s e m w d z i e j a c h R o s ji , a j e ś l i j u ż p o d e j m u j e w s w y c h b a r d z o c e n n y c h p u b l i k a c j a c h n i e k t ó r e j e g o a s p e k t y , t o g ł ó w n i e o d s t r o n y p r a w n o - u s t r o j o w e j , z g o d n i e z e s w o j ą s p e c j a l i z a c j ą n a u k o w ą . W o g ó l n y m p o s t r z e g a n i u p o s t a c i M i k o ł a j a I I i j e g o r z ą d ó w p r e z e n t u j e m y z A u t o r e m r e c e n z j i , j a k w i d a ć , d w a d i a m e t r a l n i e o d m i e n n e p o d e j ś c i a , w o b u w y p a d k a c h o p a r t e w s z a k ż e n a p o w a ż n y c h p o d s t a w a c h . F a k t , ż e z e c h c i a ł O n z w r ó c i ć u w a g ę n a m o j ą k s i ą ż k ę , p r z e c z y t a ć j ą i p o d d a ć a n a l i z i e n i e k t ó r e j e j f r a g m e n t y , b o p r z e c i e ż n i e s t e t y n i e w s z y s t k i e , p o m i j a j ą c c h o ć b y z a j m u j ą c e d u ż o m i e j s c a r o z w a ż a n i a n a t e m a t p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j i m i e j s c a R o s ji M i k o ł a j e w s k i e j w ó w c z e s n y c h s t o s u n k a c h m i ę d z y n a r o d o w y c h , j e s t d l a m n i e w ie lc e b u d u j ą c y m z d a r z e n i e m i j e s t e m M u n i e z m i e r n i e w d z ię c z n y . A u t o r ó w c h ę t n y c h d o r e c e n z o w a n i a u k a z u j ą c y c h s i ę k s i ą ż e k j e s t n i e w i e l u i, n i e s t e t y , z a n i k a t a w a ż n a d z i e d z i n a p i s a r s t w a h i s t o r y c z n e g o , d o j a k i e j z a l i c z a j ą s ię r e c e n z j e . R e c e n z e n t - n a o g ó ł n i e w y n a g r a d z a n y z a sw ó j w y s i ł e k - t o n i e s t e t y b a r d z o r z a d k i d z iś t o w a r n a r y n k u k s i ą ż k o w y m . Z n a l a z ł e m , j a k ś m i e m s ą d z i ć , w o s o b i e p r o f . B o s i a c k i e g o k o m p e t e n t n e g o i i n t e r e s u j ą c e g o p a r t n e r a d o d a l s z y c h d y s k u s j i n a d o d z w i e r c i e d l o n y m w k s i ą ż c e k o ń c o w y m e p i l o g i e m C e s a r s t w a R o s y j s k i e g o . B a d a ń n a d t ą p r o b l e m a t y k ą , z w i ą z a n ą z s z e r o k o p o j ę t y m p a n o w a n i e m M i k o ł a j a I I i j e g o e p o k ą , n i e z a m i e r z a m b o w i e m z a p r z e s t a ć , a p r o b l e m ó w w y m a g a j ą c y c h d a l s z y c h b a d a ń i w n i k l i w y c h d y s k u s j i j e s t w ie le : j a k d l a p r z y k ł a d u w o d n i e s i e n i u d o s a m e g o M i k o ł a j a I I r e l a c j a m i ę d z y t e n d e n c j a m i k o n s e r w a t y w n y m i i r e f o r m a t o r s k i m i w p o l i t y c e t e g o c e s a r z a i j e g o n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n i a ( m . i n . o k r e ś l e
3 6 4 Polemiki, recenzje i omówienia n i e d a t y , p r z y c z y n i z a k r e s u p e w n e g o z w r o t u k u d a w n e m u s a m o w ł a d z t w u w j e g o p o l i t y c e p o 1 9 0 7 r.) , p r a w d z i w a g e n e z a o r a z z a s a d n o ś ć a b d y k a c j i i r o l a s p i s k u g e n e r a ł ó w i w i e l k i c h k s i ą ż ą t c z y t e ż i n s p i r a c j i b r y t y j s k i e j z j e d n e j s t r o n y i n i e m i e c k i e j z d r u g i e j , a z s z e r s z e j p r o b l e m a t y k i r o l a p r z y c z y n s u b i e k t y w n y c h i o b i e k t y w n y c h ( g o s p o d a r c z y c h i p o l i t y c z n y c h , t a k ż e m i l i t a r n y c h ) r o z k ł a d u j e d n e g o z n a j w i ę k s z y c h m o c a r s t w e u r o p e j s k i c h i t p . D y s k u t o w a ć d o p r a w d y j e s t o c z y m i m y ś l ę , ż e z n a j d z i e s i ę o k a z j a w t y c h r a m a c h d o b e z p o ś r e d n i c h s p o r ó w t a k ż e m i ę d z y n a m i z u d z i a ł e m i n n y c h h i s t o r y k ó w R o s ji . D l a t e g o n i e z a m i e r z a m p o l e m i z o w a ć z k o n t r o w e r s y j n y m i d l a m n i e o g ó l n i e j s z y m i s t w i e r d z e n i a m i S z a n o w n e g o R e c e n z e n t a . J e d n o c z e ś n i e , b y n i e p o w t a r z a ć s z e r s z y c h s w y c h r o z w a ż a ń z s a m e j k s i ą ż k i , o g r a n i c z ę s i ę t y l k o d o s p r o s t o w a n i a k i l k u w y m a g a j ą c y c h w y j a ś n i e n i a e w i d e n t n y c h n i e p o r o z u m i e ń l u b n i e ś c i s ł o ś c i : 1. P r z y j ę t y w m e j k s i ą ż c e , a p o t r a k t o w a n y p r z e z R e c e n z e n t a k r y t y c z n i e b r a k w i ę k s z e j l i c z b y p r z y p i s ó w z p o w o ł a n i e m s i ę n a l i t e r a t u r ę w y j a ś n i a m w e w s t ę p i e f a k t e m , iż w i e l e f r a g m e n t ó w t e k s t u b y ł o j u ż w c z e ś n i e j o g ło s z o n y c h d r u k i e m z e s z c z e g ó ł o w ą d o k u m e n t a c j ą ź r ó d ł o w ą a l b o w tz w . o l s z t y ń s k i e j w e r s j i b i o g r a f i i M i k o ł a j a I I , a l b o w p o s t a c i a r t y k u ł ó w m o n o g r a f i c z n y c h w c z a s o p i s m a c h n a u k o w y c h i k s i ę g a c h p a m i ą t k o w y c h , p o ś w i ę c o n y c h j u b i l e u s z o m z a p r z y j a ź n i o n y c h h i s t o r y k ó w , o c z y m w k a ż d y m w y p a d k u i n f o r m u j ę w p r z y p i s a c h d o o d p o w i e d n i e g o f r a g m e n t u k s i ą ż k i . 2 . P r o f . A d a m B o s i a c k i p o w o ł u j e s i ę n a o c e n y i u s t a l e n i a p r o f . L u d w i k a B a z y l o w a . B y ł t o h i s t o r y k b e z s p r z e c z n i e w y b i t n y i s a m w w i e l u t e k s t a c h d a j ę w y r a z s w e m u o g r o m n e m u s z a c u n k o w i d l a j e g o d o r o b k u , b y ł e m z n i m z r e s z t ą w o s t a t n i c h l a t a c h j e g o ż y c ia z a p r z y j a ź n i o n y , m i a ł e m t e ż z a s z c z y t w s p ó ł p r a c o w a ć z n i m a u t o r s k o w j e d n y m z w a ż n y c h p r z e d s i ę w z i ę ć e d y c y j n y c h . Z y ł o n j e d n a k i p i s a ł w i n n e j n i ż n a s z a e p o c e , t o t e ż n i e m ó g ł z b y t d a l e k o o d b i e g a ć w s w y m p i s a r s t w i e o d u z n a w a n y c h w ó w c z a s z a j e d y n i e s ł u s z n e o c e n i p o g l ą d ó w h i s t o r i o g r a f i i r a d z i e c k i e j . 3 . N a w i ą z u j ą c d o n a g m i n n e g o w l i t e r a t u r z e h i s t o r y c z n e j n a d a w a n i a M i k o ł a j o w i I I m i a n a k r w a w e g o ( p r z e k s z t a ł c a ł o s i ę o n o w s w o i s t y p r z y d o m e k ) , w y r a ż a m n a s . 1 2 s w e j k s i ą ż k i z d z i w i e n i e , i ż n i e d o t y c z y ł o t o z a s ł u g u j ą c y c h r z e c z y w i ś c i e n a t a k i e m i a n o c a r ó w - P i o t r a I , I w a n a I V G r o ź n e g o c z y - z i n n e j e p o k i - L e n i n a i S t a l i n a , a t y l k o j e g o j e d y n e g o . O d t e j k o n s t a t a c j i d o s u g e r o w a n e g o m i s t w i e r d z e n i a , ż e o b w i n i a m h i s t o r i o g r a f i ę o t r a k t o w a n i e M i k o ł a j a I I j a k o j e d y n e g o „ k r w a w e g o ” s p o ś r ó d c e s a r z y j e s t d a l e k a d r o g a ! 4 . N i g d z i e n i e s t w i e r d z i ł e m , ż e s z t u k a e p i s t o l o g r a f i i b y ł a M i k o ł a j o w i I I o b c a , j a k s u g e r u j e m i R e c e n z e n t . W r ę c z n a o d w r ó t , p r z y k a ż d e j o k a z j i p o d k r e ś l a m , ż e n i e z n a n e s z e r s z e m u o g ó ło w i i n i g d z i e n i e o p u b l i k o w a n e w c a ł o ś c i je g o l i s t y s ą z n a c z n i e c i e k a w s z y m i b a r d z i e j w a r t o ś c io w y m ź r ó d ł e m n i ż p o w s z e c h n ie c y to w a n y , m a j ą c y s p e c y f ic z n y c h a r a k t e r j e g o D z i e n n i k (z o b . s. 3 9 - 4 1 ) . J a n S o b c z a k ( O l s z t y n )