Współczesne zaburzenia na rynku pracy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 684. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Agnieszka ˚ur Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji. Wspó∏czesne zaburzenia na rynku pracy 1. Wprowadzenie Procesy globalizacyjne oraz rozwój technologii informacyjnej, wysokiej techniki i telekomunikacji wpływają na zmiany zachodzące w gospodarkach światowych. A. Toffler podtrzymuje swoją teorię sformułowaną przed wieloma laty tzw. trzeciej fali1. Określa on tym terminem rewolucję informatyczno-technologiczną. Jest to trzecia fala przemian, gdyż – według Tofflera – poprzedziły ją rewolucja agrarna, a następnie przemysłowa. Rewolucja ta wywołuje głębokie zmiany w gospodarce i społeczeństwie, mające wymiar zarówno lokalny, jak i globalny. Wynikiem tych zawirowań i zmian jest powstawanie gospodarek opartych na wiedzy. Na pierwszy plan wśród czynników rozwoju tych gospodarek wysuwa się wiedza. Budowanie gospodarki opartej na wiedzy powoduje liczne reperkusje na rynku pracy. Pojawia się coraz więcej przedsiębiorstw opierających swój rozwój na efektywnym gospodarowaniu zasobami wiedzy. Implikuje to poważne zmiany w popycie na pracę. Powstaje zatem luka na rynku pracy, popyt rozmija się z podażą, gdyż dostosowywanie jakościowe podaży jest procesem kompleksowym i długotrwałym. W ujęciu geograficznym wdrażanie zasad zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie wywołuje migracje zarobkowe, w ujęciu przedmiotowym – przesunięcie popytu na pracę w kierunku nowych gałęzi przemysłu i kurczenie się tradycyjnych przemysłów. W ujęciu podmiotowym gospodarka oparta na wiedzy wymusza na pracobiorcach nabywanie nowych umiejętności związanych ze zdobywaniem i zastosowaniem wiedzy. Kluczowym aktorem rynku pracy staje się jednostka nieustannie poszerzająca swoje zasoby wiedzy i potrafiąca elastycznie nimi gospodarować. 1. A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1989..

(2) 108. Agnieszka Żur. 2. Gospodarka oparta na wiedzy W ostatniej dekadzie wiele prac naukowych i raportów rządowych akcentuje wiedzę jako kapitał i główny czynnik rozwoju gospodarek. Procesy generowania wiedzy i jej praktyczne zastosowanie do wspierania wzrostu produktywności czynników wytwórczych nabierają coraz większego znaczenia. Gospodarkę, w której efektywne gospodarowanie wiedzą przyczynia się w sposób decydujący do szybszego rozwoju społeczno-gospodarczego, nazywa się umownie gospodarką opartą na wiedzy (GOW). Z całą pewnością można przyjąć, że jest to synonim gospodarki nowoczesnej i wysoce konkurencyjnej w skali światowej. Pojęcie GOW odnosi się zarówno do wszystkich sektorów gospodarki, jak i do społeczeństwa. Określa bowiem sposób, w jaki wykorzystanie wiedzy podnosi efektywność całej gospodarki i poziom życia społeczeństwa. Generowanie i wykorzystanie wiedzy pobudza innowacyjność, przedsiębiorczość, podnosząc automatycznie wydajność wszystkich czynników produkcji. Wiedza sama w sobie jest już postrzegana jako nowy, być może najcenniejszy czynnik produkcji, obok ziemi, pracy i kapitału. Należy przypuszczać, że wzrastająca rola wiedzy w gospodarce jest tendencją trwałą i zmiany, jakie wywołuje, będą narastały. W krajach OECD w różnym tempie zachodzą zmiany strukturalne świadczące o dążeniu tych krajów do budowania gospodarki opartej na wiedzy, czyli w kierunku zwiększania roli powszechnego wykorzystania wiedzy. Na poparcie tej tezy należy przytoczyć następujące tendencje wystepujące w krajach OECD2: – we wszystkich krajach OECD rozwój przemysłów opartych na wiedzy (m.in. przemysłu przetwórczego o wysokiej intensywności technologicznej, sektora usług, telekomunikacji) był w ostatniej dekadzie XX w. od kilku do kilkanastu procent szybszy od ogólnego wzrostu PKB; – nakłady na wiedzę (m.in. na badania naukowe, edukację) mają tendencję wzrostową; – poziom i jakość kształcenia jest przedmiotem troski i świadomej polityki władz i organizacji; – dużą rolę przypisuje się rozwojowi Internetu i usług elektronicznych jako technologiom rozpowszechniania wiedzy; – nasila się proinnowacyjne nastawienie organizacji i przedsiębiorstw; – w ostatniej dekadzie ma miejsce intensywny rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych; – wydatki na działalność badawczo-rozwojową wykazują tendencję wzrostową; 2 Wszystkie dane dotyczą krajów OECD i pochodzą z raportu Knowledge Management in the Learning Society, OECD, 2000..

(3) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 109. – w rosnącym stopniu nakłady na badania i rozwój są finansowane i wykorzystywane przez sektor prywatnych przedsiębiorstw. Powyższe zjawiska wskazują na cechy charakterystyczne dla gospodarek budujących gospodarkę opartą na wiedzy. Fakt, że tendencje te są powszechne w grupie krajów OECD, świadczy o niepowstrzymanym, powszechnym trendzie transformacji gospodarek w kierunku tego modelu. Również w Europie podkreśla się wagę budowania przewagi konkurencyjnej na podstawie potencjału wiedzy, czego dowodem jest m.in. fragment tzw. Manifestu czterech premierów złożonego przez premierów Wielkiej Brytanii, Holandii i Szwecji oraz kanclerza Niemiec w 2000 r.: „Jesteśmy zdecydowani dopomóc Europie, aby do roku 2010 stała się najbardziej dynamiczną gospodarką świata opartą na wiedzy poprzez reformy rynków kapitałowych, rynków produktów i rynków pracy”3. Taki kierunek zmian stawia nowe wyzwania przed całą Europą. Przyjęcie przez Polskę proinnowacyjnego kierunku zmian strukturalnych opartego na generowaniu i aplikacji nowoczesnej wiedzy jest warunkiem koniecznym poprawy pozycji konkurencyjnej Polski na świecie. Wdrażanie w życie zasad gospodarki opartej na wiedzy powoduje zasadnicze praktyczne implikacje dla gospodarki. Stawia społeczeństwo przed nowymi problemami. Po pierwsze, rozwój sieci teleinformatycznej, procesy globalizacji i otwarcie gospodarek przyczyniają się do demokratyzacji wiedzy. Rożne rodzaje wiedzy stają się powszechnie dostępne, co oznacza, że dostęp do tych zasobów jest nie tylko coraz szybszy, ale też coraz mniej kosztowny. Po drugie, nacisk na innowacyjność i szybki postęp wiedzy powodują skracanie cyklu życia produktów. Po trzecie, pojawiają się zawirowania na rynku pracy związane z kurczeniem się jednych gałęzi przemysłu a rozwojem innych. Powstają nowe zawody i nowe metody pracy, jednocześnie niektóre stare, tradycyjne zawody zanikają. Nowe umiejętności stają się najważniejszym elementem rekrutacji pracowników. Jednostki nie tylko częściej zmieniają miejsce pracy, ale również częściej niż w przeszłości zmieniają swój zawód. Po czwarte, rośnie rola takich składników majątkowych przedsiębiorstw jak know-how, banki danych, software i potencjał uczenia się, a maleje waga środków trwałych. Tak więc model gospodarki opartej na wiedzy stawia przed społeczeństwem nowe wyzwania i trudne do rozwiązania problemy. Szczególnie istotne dla wzrostu poziomu stopy życiowej są problemy związane z rynkiem pracy.. 3 Progressive Equation: Globalization+Welfare, T. Blair, W. Kok, G. Persson, G. Schroeder, „International Herald Tribune”, 07.09.2000 (tłum. autorki)..

(4) 110. Agnieszka Żur. 3. Trzy poziomy zmian Pojawianie się efektów omawianych zmian jest procesem zdecydowanie ewolucyjnym. Praktyka uczy, że pierwszymi podmiotami, które przechwytują nowinki związane ze zmianą stylu zarządzania i prowadzenia organizacji, są najczęściej przedsiębiorstwa międzynarodowe. Wolna wymiana produktów i myśli oraz nasilający się proces internalizacji przedsiębiorstw sprawiają, że to właśnie w przedsiębiorstwach przejawy zarządzania wiedzą są najszybciej widoczne. Tak więc pierwsza fala przemian w gospodarce ma charakter mikroekonomiczny i zachodzi na poziomie pojedynczych przedsiębiorstw lub organizacji, które realizują proces efektywnego gospodarowania swoimi zasobami wiedzy. Przedsiębiorstwa dysponują potencjałem finansowym, który decyzją zarządu może być przeznaczany na realizowanie procesów zarządzania wiedzą. Co więcej, przedsiębiorstwo jest mniej licznym podmiotem niż państwo, dlatego też efekty wdrażania gospodarki opartej na wiedzy na szczeblu ogólnokrajowym są zdecydowanie bardziej opóźnione w stosunku do szybciej widocznych zmian w przedsiębiorstwach. Druga fala zmian obejmuje politykę szczebla najpierw rządowego, następnie regionalnego. Na szczeblu rządowym nowa strategia gospodarcza realizowana jest stopniowo i wymaga długofalowych, systematycznych zmian. Są to m.in. stwarzanie dostępu obywatelom do pożądanej wiedzy, rozwój infrastruktury wiedzy oraz utrzymywanie odpowiednio wysokiego poziomu nakładów na nowe technologie, edukację oraz badania i rozwój. Kluczowym zagadnieniem pozostaje proinnowacyjna polityka państwa oraz umacnianie współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi i stymulowanie w ten sposób dyfuzji wiedzy. Administracja państwowa ma za zadanie połączyć w sieć wymiany wiedzy obywateli, organizacje, różne grupy interesów wewnątrz kraju. Jednocześnie istotnym zagadnieniem pozostaje szerokie uczestnictwo w międzynarodowej wymianie wiedzy i budowaniu gospodarki globalnej. Wizja gospodarki opartej na wiedzy wdrażana jest przez ogólnokrajową i regionalną politykę państwa, a ta jest efektem kompromisów i drobiazgowych ustaleń polityków, co wydłuża proces decyzyjny, a nieraz powoduje niekorzystne kompromisy w zakresie alokacji zasobów finansowych państwa. Państwo odgrywa również decydującą rolę w inicjowaniu i podtrzymywaniu zmian społecznych, zmian postaw i działań obywateli danego kraju. Ostatnim i najdłuższym etapem są zmiany zachodzące w społeczeństwie: zmiana indywidualnych postaw i dostosowanie się jednostek do wymogów nowych czasów. Obserwuje się te zmiany na poziomie jednostki, która aktywnie poszukuje potrzebnej dla siebie wiedzy, jednostki permanentnie uczącej się, posiadającej umiejętności selekcji i aplikacji zdobytej wiedzy. Takie umiejętności już są poszukiwane przez pracodawców. Waga umiejętności pozyskiwania wiedzy i samodoskonalenia się będzie rosła. To jakie jednostki będą stanowiły polską siłę.

(5) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 111. roboczą XXI w. zależy w największej mierze od systemu edukacyjnego i systemu ciągłego podnoszenia kwalifikacji pracowniczych. Wzrost ekonomiczny w GOW opiera się na założeniu, że rozwój wiedzy na tych trzech poziomach prowadzi do postępu technologicznego i rozwoju ludzkich zasobów wiedzy, a tym samym do wzrostu wydajności całej gospodarki. Należy podkreślić, że zmiany na tych trzech poziomach nie zachodzą w tym samym tempie. Z powyższych rozważań wynika wyraźnie, że nieuniknionym efektem wdrażania gospodarki opartej na wiedzy jest luka czasowa w przestawianiu się na nowe zasady gry pomiędzy przedsiębiorstwem a pracownikiem. Przedsiębiorstwa najszybciej i najpełniej przejmują nowe zasady i potrafią efektywnie wdrażać je w życie. Jednostki są zdecydowanie bardziej bierne i zmiany społeczne na skalę masową trwają zdecydowanie dłużej niż zmiany z sposobie zarządzania w przedsiębiorstwach. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że na poziomie społecznym zmiany związane z realizowaniem założeń gospodarki opartej na wiedzy to zmiany pokoleniowe wymagające głębokich przeobrażeń w świadomości całego społeczeństwa.. Zasady gospodarki opartej na wiedzy Wdrażane przez przedsiębiorstwa. Wdrażane przez państwo. Jednostki dostosowują się do zachodzących zmian. Horyzont czasowy: minimum 5 lat. Horyzont czasowy: minimum 10 lat. Horyzont czasowy: minimum 15 lat. Zmieniają strukturę i jakość popytu na pracę Łagodzą efekty opóźnień dopasowywania się podaży do popytu Stopniowe dopasowywanie się podaży pracy do popytu. Rys. 1. Gospodarka oparta na wiedzy a luka na rynku pracy Źródło: opracowanie własne..

(6) 112. Agnieszka Żur. W myśl powyższych rozważań można stwierdzić, że nieuniknione jest powstanie na rynku pracy luki: niedopasowanie podaży i popytu. Tempo zmian jest krytycznym czynnikiem nieuniknionych zaburzeń na rynku pracy. Przedsiębiorstwo na przestrzeni pięciu lat potrafi wdrożyć w życie zasady efektywnego gospodarowania wiedzą, natomiast zmiany w postawach społecznych i w strukturze kwalifikacji na rynku pracy trwają zdecydowanie dłużej i odbywają się stopniowo (rys. 1). Pomiędzy przedsiębiorstwem a jednostką jest jeszcze państwo, które odgrywa kluczową rolę w zmniejszaniu powstałej luki. Od polityki państwowej i regionalnej zależy, jak szybko rynek pracy zareaguje i dostosuje się do zmian w popycie na pracę. Programy rządowe w tym zakresie to niewątpliwie zagadnienie istotne i szerokie. Przykłady takich państw jak Finlandia i Norwegia uczą, co może zrobić państwo w zakresie budowania społeczeństwa opartego na wiedzy. 4. Przedsi´biorstwo oparte na wiedzy jako autor zmian w strukturze popytu na prac´ Warto przyjrzeć się bliżej, na czym polegają zmiany w przedsiębiorstwach chcących opierać swój rozwój na wiedzy. Najważniejszym założeniem zarządzania wiedzą w organizacji jest teza, że wiedza jest zasobem, który można i trzeba gromadzić, przechowywać, mnożyć i przekazywać, a więc zasobem, którym należy efektywnie gospodarować. Wszystko to ma na celu podniesienie efektywności i konkurencyjności samej organizacji. Jak podaje L. Panasiewicz: „zarządzanie wiedzą realizowane jest tylko wówczas, gdy stanowi świadome i celowe zarządzanie zasobami wiedzy w aspekcie struktury, kultury, procesów, technologii i ludzi, a więc jako podejście systemowe i zorientowane strategicznie”4. Literatura tematu szeroko omawia poszczególne aspekty zarządzania wiedzą w organizacji. Podstawowym elementem zarządzania wiedzą w organizacji jest wzbogacanie wiedzy jednostek i zachęcanie do pozyskiwania nowej wiedzy. Istotne jest, aby podjęte w tym kierunku inicjatywy były zbieżne z bieżącymi i przyszłymi potrzebami organizacji. Wśród czynników mających wpływ na poziom wiedzy jednostek można wymienić: powszechną znajomość planowanego kierunku rozwoju organizacji i przewidywanych zmian, dostęp pracowników do informacji na temat otoczenia organizacji, dostęp pracowników do właściwych szkoleń, skuteczne motywowanie pracowników wszystkich szczebli do zdobywania i poszerzania wiedzy. Organizacja powinna ułatwiać pozyskiwanie nowej wiedzy ze źródeł zewnętrznych przez praktykowanie korzystania z wiedzy specjalistycznej (np. firm doradczych), branżowej oraz ogólnej. Równie istotne na poziomie indywidualnego 4 L. Panasiewicz, Organizacyjne uczenie się a zarządzanie wiedzą, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw” 2002, nr 9..

(7) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 113. pracownika są źródła wewnętrzne, udostępniające już istniejące zasoby wiedzy lub produkujące nową wiedzę wewnątrz organizacji. Podstawą budowania wiedzy zbiorowej w organizacji jest wymiana, dzielenie się wiedzą. Członkowie organizacji z informacji, poglądów, przekonań i umiejętności budują wiedzę zbiorową. Powstaje ona w toku ich wzajemnych interakcji i wymiany myśli. W ten sposób wymiana prowadzi do budowania całkiem nowych ilościowo i jakościowo zasobów. Nośnikami wiedzy w przedsiębiorstwie jest nie tylko człowiek i jego umysł, ale też wszystkie procesy transformacji wiedzy w organizacji i powstające w ich wyniku nośniki wiedzy: określone technologie, dokumenty, procedury, prawa, patenty i inne rozwiązania, jakimi posługuje się przedsiębiorstwo. To wszystko buduje zasoby wiedzy zbiorowej, które przewyższają sumę wiedzy wszystkich pracowników. Zatem zarządzanie wiedzą w organizacji ma na celu artykulację wiedzy indywidualnej i łączenie tej wiedzy w wiedzę zbiorową. Może to oznaczać centralnie planowany proces rozpowszechniania wiedzy w części lub całości organizacji bądź bardziej spontaniczną wymianę między pracownikami lub zespołami. Do czynników mających wpływ na tę cenną wymianę można zaliczyć m.in.: dużą liczbę okazji do wymiany formalnej (zebrania, szkolenia grupowe, spotkania integracyjne), kulturę organizacyjną tworzącą społeczne warunki uczenia się, kreatywności, wymiany myśli, wartości i ocen, dokładną dokumentację wiedzy, sprawny, skuteczny i drożny system komunikacji, wielość kanałów formalnych i nieformalnych, odpowiednią motywację wszystkich pracowników do wyrażania wiedzy i dzielenia się nią. Na zarządzanie wiedzą w organizacji składa się wprowadzanie licznych zmian i wdrażanie rozmaitych praktyk i procesów w każdym nieomal aspekcie funkcjonowania organizacji. Również kierowanie rozpowszechnianiem i wymianą wiedzy wymaga podjęcia wielu trudnych kroków i wdrażania nowych rozwiązań w organizacji. Podmiotem tych wszystkich zmian są indywidualne jednostki. To przed pracownikami stoją nowe wyzwania i trudne nieraz wymagania. Przedsiębiorstwa, które swój potencjał opierają na wiedzy, potrzebują zatem nowej jakości pracy i nowego typu pracownika. 5. Zmiany po stronie popytu na rynku pracy Z powyższych rozważań wynika, że zmieniają się oczekiwania pracodawców chcących realizować zasady gospodarowania wiedzą w organizacji. Struktura popytu przechodzi przebrażenia. Współczesne organizacje potrzebują pracowników o wysokim poziomie umiejętności przyswajania i zastosowania wiedzy, umiejętności komunikacyjnych i elastyczności (tzw. soft skills). Dalsza część artykułu jest oparta zarówno na obserwcji już istniejących trendów, jak i na przypuszczeniach i ekstrapolacji zjawisk już obecnych..

(8) 114. Agnieszka Żur. Po pierwsze, wraz z przyspieszeniem przemian technologicznych i wzrostem innowacyjności przedsiębiorstw wzrasta zapotrzebowanie na pracowników wysoko wykwalifikowanych. Liczy się nie tylko poziom wykształcenia i doświadczenie, ale również umiejętność stałego dostosowywania kwalifikacji do zmiennych i rosnących wymagań rynku. W organizacji opartej na wiedzy każde nieomal stanowisko staje się bardziej wiedzochłonne i wymaga permanentnego samodoskonalenia zawodowego, podnoszenia poziomu odpowiedniej wiedzy i umiejętności zastosowania tej wiedzy w miejscu pracy. Taka zmiana w strukturze popytu prowadzi do wykluczenia z rynku pracy rosnącej części siły roboczej o niskiej wiedzochłonności. Według K. Porwita: „zmiany w zatrudnieniu są tak zazwyczaj powiązane z dziedzinami wytwórczości, że najbardziej narażone na straty miejsc pracy są branże wytwarzające produkty ustandaryzowane, łatwo poddające się mechanizacji i automatyzacji. Wzrost wysoko opłacanych miejsc pracy odnosi się do zawodów wymagających pracy o wysokiej zawartości wiedzy i intelektu, które występują w wielu sektorach, ale przede wszystkim w wytwórczości nauko-chłonnej, w jakościowo przodujących usługach produkcyjnych i finansowych, a także w usługach konsumpcyjnych o wysokim stopniu różnorodności”5. Nietrudno zgodzić się z autorem cytowanych słów, tym bardziej że efekty tych zmian na rynkach pracy są widoczne w postaci przypadków masowych zwolnień pracowników. A. Kukliński rozróżnia dwie grupy podmiotów na rynku: „gospodarka polska jest współistnieniem dwóch struktur – struktury uznającej zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz struktury, która de facto nie przyjmuje zasad postępu, konkurencji i wolnego rynku. Istotnym wyrazem sprzeczności pomiędzy sposobem myślenia i działania polskiej awangardy gospodarczej, naukowej i społecznej a sposobem myślenia i działania polskiego skansenu jest stosunek do wiedzy”6. To właśnie stosunek do wiedzy będzie elementem decydującym o zwalnianiu jednych, a zatrudnianiu drugich. Po drugie, współczesny rynek pracy wymaga od pracobiorcy umiejętności przekwalifikowywania się. Postępujące procesy automatyzacji, postęp technologiczny i przemiany strukturalne w przemyśle pozbawiają zatrudnienia całe grupy ludzi. W konsekwencji obserwuje się rosnące bezrobocie, z którego jedynym wyjściem pozostaje przekwalifikowanie się pracownika. Jedne zawody odchodzą stopniowo do lamusa, a na ich miejsce pojawiają się inne. O kurczącym się zatrudnieniu w przemyśle pisze P. Drucker7. Powołuje się na fakt, że w latach 1960–1990 5 K. Porwit, Cechy gospodarki opartej na wiedzy; ich współczesne znaczenie i warunki skuteczności [w:] Gospodarka oparta na wiedzy jako wyzwanie dla Polski XXI wieku, pod red. A. Kuklińskiego, KBN, Warszawa 2001. 6 A. Kukliński, Edukacja dla rozwoju Małopolski, „Unia & Polska” 2002, z. 15. 7 P. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 61..

(9) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 115. zatrudnienie w przemyśle spadło z 25% zatrudnienia ogółem do zaledwie 17%. Przyrost pojawił się w innych sektorach, głównie usług. Co najistotniejsze, produkcja przemysłowa wzrosła w tym czasie dwuipółkrotnie. Mamy więc do czynienia z rosnącą lawinowo wydajnością pracy. Jest to zasługa postępu technicznego. W Polsce w ostatniej dekadzie mają miejsce analogiczne zmiany. Przy wzroście produkcji przemysłowej ogółem o blisko 40% w latach 1995–2001 zatrudnienie w przemyśle spadło w tych latach o 20% (tabele 1 i 2). Tabela 1. Produkcja sprzedana przemysłu w 2001 r. w cenach stałych 1995 = 100 Wyszczególnienie. Sprzedaż w cenach stałych 1995 = 100. Sprzedaż przemysłu ogółem. 138. Górnictwo, kopalnictwo. 81. Przetwórstwo przemysłowe. 145. Źródło: Mały rocznik statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002.. Tabela 2. Zatrudnienie w przemyśle w 1995 i 2001 r. w tys. Wyszczególnienie Zatrudnienie ogółem Zatrudnienie w przemyśle. 1995. 2001. w tys.. w%. w tys.. w%. 15 129. 100. 14 963. 100. 98. 3 729. 24. 3 008. 20. 80. 1995 = 100. Źródło: jak do tabeli 1.. Powyższe dane obrazują zmiany zachodzące na rynku pracy. Obserwowany wzrost sprzedaży produkcji przemysłowej spowodowany jest zwiększeniem się niemal o połowę sprzedaży przetwórstwa przemysłowego. Pomimo spadku sprzedaży górnictwa i kopalnictwa sprzedaż przemysłu ogółem wzrosła o 38%. W tym samym okresie zatrudnienie w przemyśle zmalało o 20%, i co więcej, spadek ten jest wielokrotnie większy niż ogólny spadek zatrudnienia w badanym okresie. Obserwuje się więc zjawisko większej wydajności pracy w przemyśle i rozwój przede wszystkim przetwórstwa przemysłowego wysokiej wydajności. Opisywanym powyżej zmianom towarzyszyły liczne zwolnienia pracowników. Zwolnieni pracownicy zmuszeni są do zmiany własnych kwalifikacji: ich wzbogacenia, uaktualnienia lub też nabycia nowego zawodu. Kluczowym zagadnieniem jest w tym wypadku elastyczność podmiotów rynku pracy i ich gotowość do zmian. Wreszcie po trzecie, nieuniknione jest geograficzne przemieszczanie się siły roboczej wraz z przeobrażaniem się struktury przemysłu w kraju. Kiedyś zamożne i szybko rozwijające się regiony zaczynają obecnie równie szybko upadać. Procesy te zachodzą zdecydowanie dynamiczniej niż w przeszłości. Współczesne zmiany w nowoczesnej gospodarce zmuszają coraz więcej osób, do tej pory pracujących.

(10) Agnieszka Żur. 116. w stabilnym środowisku pracy, do przesiedlania się, często wbrew swej woli, w poszukiwaniu nowej pracy. Nie wszyscy są gotowi na to wyzwanie i nie wszyscy je podejmują, gdyż – jak pisze Z. Bauman – „dla ludzi najważniejsze jest pobliże – to, co swojskie, dobrze znane i oczywiste. A daleko jest przestrzenią, gdzie zdarzają się rzeczy nieprzewidywalne i niezrozumiałe, na które nie wiadomo jak reagować. Znalezienie się daleko onieśmiela; wybrać się daleko to przekroczyć granice własnego poznania, znaleźć się nie na miejscu, poza swoim żywiołem”8. Bardzo istotnym czynnikiem rosnącego bezrobocia jest brak mobilności siły roboczej. Szczególnie ludzie bez wyższego wykształcenia, wykonujący prace fizyczne, przejawiają niechęć i nieprzygotowanie do geograficznego przemieszczania się. Dlatego też jesteśmy świadkami rządowych programów łagodzenia dysproporcji regionalnych, szczególnie na terenach niegdyś wysoko zindustrializowanych. Elastyczność, również w kategoriach geograficznych, jest niezbędnym czynnikiem dopasowywania się podaży pracy do zmieniającego się popytu. Podaż pracy dostosowuje się stopniowo do nowych wymagań. Część pracobiorców nie chce przyjmować do wiadomości nowych reguł gry i pozostaje na pozycji roszczeniowej, z poczuciem krzywdy i zdrady. Oportunizm pracobiorców i ich niechęć do zmian wynika z faktu, że zmiany i nowe technologie wiążą się dla nich ze zwolnieniami. Dodatkowo okazuje się, że firma, która zwolniła część załogi, po pewnym czasie zatrudnia nowych ludzi. Jak celnie zauważa K. Porwit: „obserwuje się z jednej strony rosnące bezrobocie wśród nie potrafiących sprostać zwiększanym wymaganiom rosnącej części popytu, podczas gdy – z drugiej strony – w wielu miejscach powstają bariery wzrostu wytwórczości wobec braku pracowników”9. Z jednej strony mają miejsce manifestacje bezrobotnych górników, a z drugiej narzekania pracodawców na brak wystarczającej liczby wysoko wykwalifikowanych informatyków. Czas, jaki musi upłynąć, aby podaż pracy dostosowała się do zmian w strukturze popytu, jest nieunikniony. Wynika to z natury tych zmian. Zmiany jakościowe mają to do siebie, że są długotrwałe. W takich przypadkach pesymiści twierdzą, że efekty zmian widoczne będą dopiero w następnym pokoleniu. Nie ulega wątpliwości, że zmiany w podaży zachodzić muszą i będą, natomiast ich tempo zależy w dużej mierze od polityki rządu i programów mających na celu skrócić ten okres dostosowawczy do minimum.. 8 9. Z. Bauman, Globalizacja, PIW, Warszawa 2000, s. 19. K. Porwit, op. cit., s. 20..

(11) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 117. 6. Wiedza na poziomie indywidualnym kluczem do zmian w poda˝y Odpowiedzią na zmiany po stronie popytu na rynku pracy będą (i już są) zmiany w strukturze i jakości podaży. Jednostki w coraz większym stopniu dostrzegają rosnącą rolę wiedzy jako unikatowego kapitału. Wiedzę tę doskonalą i poszerzają o nowe obszary. Należy odpowiedzieć sobie na pytanie, czym jest wiedza na poziomie indywidualnym, jak się ją buduje i jak dostosowuje do potrzeb rynku. W czasach współczesnych można mówić o demokratyzacji informacji. Informacja, podstawowy budulec wiedzy, jest szeroko dostępna m.in. poprzez sieć teleinformacyjną. Ale dla rozwoju społecznego potrzebna jest wiedza, gdyż sukces organizacji i jednostki – obok samej dostępności do zasobów informacyjnych – zależy od umiejętności ich selekcji i aplikacji, czyli przekształcania informacji w wiedzę. To jakościowe rozróżnienie podkreśla również R. Byrne pisząc, że „organizacje, które rozumieją różnicę pomiędzy informacją a wiedzą, przesuwają się w rozwoju od takich, które gromadzą i wykorzystują informacje do takich, które nabywają, przetwarzają i dzielą się wiedzą”10. Tak więc wiedza opiera się na informacji, ale nie jest tym samym co informacja. Jest przetworzoną informacją wzbogaconą o dotychczasową wiedzę, doświadczenia i wartości. „Informacja jest zatem strumieniem wiadomości, podczas gdy wiedza jest jego wytworem zakorzenionym w przekonaniach i oczekiwaniach odbiorcy. Wiedza jest w takim znaczeniu związana z ludzkim działaniem”11. Autorzy ostatniego cytatu posuwają się dalej twierdząc, że wiedza jest pojęciem daleko bardziej względnym od informacji, gdyż tworzona jest społecznie w toku międzyludzkich interakcji. Niech to podejście posłuży jako podstawa do rozważań o indywidualnej wiedzy jednostki. Wiedza powstaje z informacji, poglądów, przekonań i umiejętności. Powstaje też w toku wzajemnych interakcji i wymiany myśli. Zatem podstawą wiedzy człowieka jest bardzo szeroko rozumiane wykształcenie, ale również wychowanie i wszelkie nabyte umiejętności i wartości w życiu. Wiedza występuje pod wieloma postaciami. W literaturze przedmiotu powszechnie przyjęty jest podział zasobów wiedzy na wiedzę jawną i ukrytą12. Wiedza jawna, lub inaczej dostępna, to wiedza wyrażona w słowach i liczbach, łatwa do przekazania i rozpowszechniania. Jest to również wiedza stosunkowo łatwo przyswajalna przez odbiorcę – jest bowiem skodyfikowana i przetworzona. To nie tylko informa10 R. Byrne, Employees: Capital or Commodity?, „The Learning Organization” 2001, vol. 8, MCB University Press. 11 I. Nonaka, H. Takeuchi, Kreowanie wiedzy w organizacji, Poltext, Warszawa 2000. 12 W literaturze angielskojęzycznej stosuje się najczęściej terminy tangible (uchwytna) i intangible (nieuchwytna)..

(12) Agnieszka Żur. 118. cje w postaci definicji, danych, formuł czy zasad. Wiedza jawna obejmuje szerokie pole reguł postępowania i zachowania, procedur, pod warunkiem że wiedza ta jest wyrażona w słowach i liczbach. Natomiast wiedza ukryta nie jest łatwo dostrzegalna ani wyrażalna, tak więc stosunkowo trudno ją przekazywać i rozpowszechniać. Nie jest sformalizowana i możliwe jest, że nigdy nie zostanie jednoznacznie wyartykułowana i zebrana. Istnieją jednak dowody, że istnieje i jest praktykowana. Świadczy o tym z jednej strony cały zespół indywidualnych umiejętności, które na podstawie długich lat doświadczeń i indywidualnego talentu pozwalają osiągnąć mistrzostwo w danej dziedzinie, a z drugiej – zespół subiektywnych ocen, wartości i opinii, które wyznaczają sposób postrzegania rzeczywistości. Wiedza jawna jest ogólnodostępna w grupie lub społeczeństwie, a wiedza ukryta jest wysoce indywidualna i dostępna tylko danej jednostce. Każda wiedza powstaje w umyśle ludzkim, tam jest przetwarzana i od jednostki zależy, jak zostanie zastosowana i czy będzie wyartykułowana. Tak więc początkiem procesu uczenia się jest inicjatywa jednostki. Podstawową troską państwa powinno być posiadanie nowoczesnego systemu edukacyjnego, który sprosta wymaganiom przyszłości, jak również skutecznego systemu dokształcania, podnoszenia kwalifikacji i doskonalenia umiejętności pracowniczych. Wiedza ucieleśniona w człowieku, wykorzystywana i użytkowana przez jednostkę jest tym, co charakteryzuje osobę wykształconą. Jak pisze P. Drucker: „w społeczeństwie wiedzy osoba wykształcona jest symbolem tego społeczeństwa, jego standardowym przedstawicielem. Wykształcona osoba jest społecznym archetypem. To ona określa zdolność społecznego działania, ale także społeczne wartości, przekonania, pragnienia”13. Według Druckera wykształcenie w gospodarce wiedzy powinno być wszechstronne i wyposażone w podzielane przez wszystkich wartości i we wzajemny szacunek. Rola systemu edukacji w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy podkreślana jest we wszystkich opracowaniach dotyczących tego zagadnienia. Kładzie się nacisk na kształcenie jednostek potrafiących umiejętnie gospodarować swoimi zasobami wiedzy, permanentnie je rozwijać i efektywnie wykorzystywać. Dążenie do przekształcenia tradycyjnego społeczeństwa w nowoczesne społeczeństwo permanentnej edukacji wyrażone zostało również w cytowanym już manifeście czterech premierów: „Systemy edukacji nie są w pełni świadome przymusu konkurencyjności. (…) Pełną odpowiedzialność ponoszą za upowszechnienie wiedzy i wyposażenie młodych Europejczyków w stosowne umiejętności, kwalifikacje i postawy istotne dla stawiania czoła temu wyzwaniu. (…) Systemy edukacji będą mogły mieć swój udział w europejskiej konkurencyjności i zabezpieczaniu zatrudnienia. A jednocześnie właśnie dzięki innowacjom i osobistej inicjatywie jednostek Europa stanie się zdolna do rozwijania stanowisk pracy o charakterze produktyw-. 13. P. Drucker, op. cit., s. 171..

(13) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 119. nym i do samozatrudnienia”14. Zatem edukacja, oprócz wiedzy, ma za zadanie wyposażyć młodego człowieka w stosowne umiejętności, takie jak: – wyszukiwanie wiedzy, – przyswajanie wiedzy, – przetwarzanie wiedzy, – ciągłe doskonalenie wiedzy, – rozpoznawanie i selekcję wiedzy, – samouczenie się – wyciąganie wniosków. Ponadto system edukacyjny ma za zadanie wyposażyć człowieka wykształconego w pożądane społecznie postawy, takie jak: – postawa przedsiębiorcza, aktywny stosunek do otoczenia, – odpowiedzialność za gospodarkę i społeczeństwo oraz za najbliższe otoczenie (integralny element składowy edukacji tzw. elit w latach minionych), – etos pracy, – etykę, – poszanowanie prawa i praworządności. Tylko tak skonstruowany system edukacji będzie odpowiadać wymaganiom nowoczesności i przygotuje młode pokolenie, by sprostało wymogom współczesnego rynku pracy. Na koniec warto wspomnieć o potrzebie wymiany wiedzy w społeczeństwie i budowania społecznych zasobów wiedzy. Tego typu inicjatywy są szczególnie cenne w sytuacji rosnącego bezrobocia strukturalnego. Podstawą budowania wiedzy zbiorowej jest wymiana, dzielenie się wiedzą. Może to oznaczać centralnie planowany proces rozpowszechniania pewnej wiedzy w części lub całości społeczeństwa bądź jej wymianę między grupami społecznymi. Powołanie różnych forów wymiany wiedzy (np. w ujęciu branżowym) byłoby cennym wkładem w łagodzenie zaburzeń istniejących na rynku pracy. Z pomocą przychodzą nowe rozwiązania wirtualne służące jako platformy wymiany wiedzy. Rola administracji państwowej jest w tych procesach nie do przecenienia. Celowe, świadome i konsekwentne wdrażanie programów mających na celu rozwój zasobów wiedzy indywidualnej, poziomu i jakości wykształcenia, jak również budowanie zasobów wiedzy społecznej – to zadania na najbliższe lata. 7. Zakoƒczenie Gospodarka oparta na wiedzy przyczynia się do wzrostu konkurencyjności jednych gospodarek względem drugich. W długim okresie niesie to za sobą wymierne korzyści dla wszystkich podmiotów rynkowych i wzrost stopy życiowej 14. Progressive Equation….

(14) 120. Agnieszka Żur. danego kraju. Nieuchronne jest jednak to, że korzyści wynikające z wdrażania gospodarki opartej na wiedzy nie rozkładają się równomiernie. Zdecydowanie więcej skorzystają podmioty elastyczne, gotowe na zmiany i potrafiące efektywnie gospodarować swoją wiedzą – zarówno organizacje, jak i jednostki. Realizacja założeń gospodarki opartej na wiedzy przebiega stopniowo. Bezsporne jest również to, że korzyści wynikające z oparcia potencjału gospodarki na wiedzy są rozłożone w czasie. W krótkim okresie wdrażanie zasad gospodarki opartej na wiedzy najpierw przez przedsiębiorstwa, później przez inne organizacje i podmioty administracji powoduje zaburzenia na rynku pracy. Zmiany w strukturze popytu zachodzą zdecydowanie szybciej niż zmiany po stronie podaży na rynku pracy. Odpowiedzią na te zaburzenia jest celowa polityka państwa, w której najważniejszy element stanowi nowoczesny system edukacji w efekcie prowadzący do kształtowania się społeczeństwa wiedzy. Literatura Bauman Z., Globalizacja, PIW, Warszawa 2000. Byrne. R., Employees: Capital or Commodity?, „The Learning Organization” 2001, vol. 8, MCB University Press. Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Knowledge Management in the Learning Society, OECD, 2000. Kukliński A., Edukacja dla rozwoju Małopolski, „Unia & Polska” 2002, z. 15. Nonaka I., Takeuchi H., Kreowanie wiedzy w organizacji, Poltext, Warszawa 2000. Panasiewicz L., Organizacyjne uczenie się a zarządzanie wiedzą, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw” 2002, nr 9. Porwit K., Cechy gospodarki opartej na wiedzy; ich współczesne znaczenie i warunki skuteczności [w:] Gospodarka oparta na wiedzy jako wyzwanie dla Polski XXI wieku, pod red. A. Kuklińskiego, KBN, Warszawa 2001. Progressive Equation: Globalization+Welfare, T. Blair, W. Kok, G. Persson, G. Schroeder, „International Herald Tribune”, 07.09.2000. Toffler A., Trzecia fala, PIW, Warszawa 1989. Contemporary Labour Market Distortions The knowledge-based economy is contributing to an increase in competitiveness of some economies over others. Over a long period of time, this carries measurable benefits for all market players and leads to an increase in the quality of life in the given country. Nevertheless, it is inevitable that the benefits stemming from the introduction of a knowledge-based economy will not be spread uniformly. Indeed, flexible organisations and units ready for change and capable of effectively managing and using their knowledge will definitely benefit more. Implementation of the principles of the knowledge-based economy is proceeding gradually. It is also indisputable that the benefits resulting from.

(15) Współczesne zaburzenia na rynku pracy. 121. the knowledge-based economy are distributed over time. In the short term, introducing knowledge-based economy principles first in enterprises and then in other organisations and administrative units gives rise to labour market distortions. Changes in the structure of demand occur much more quickly than changes on the supply side of the labour market. The response to these distortions is targeted state policy, of which the most important element is a modern system of education that in effect leads to the development of a knowledge society..

(16)