• Nie Znaleziono Wyników

Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto w Polsce w okresie reform społeczno-gospodarczych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto w Polsce w okresie reform społeczno-gospodarczych"

Copied!
9
0
0

Pełen tekst

(1)668. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Urszula Wąsikiewicz-Rusnak Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto w Polsce w okresie reform społeczno-gospodarczych 1. Wprowadzenie Struktura polskiej gospodarki energetycznej ukształtowała się zasadniczo w latach 1950–1980. Pomimo działań w późniejszym okresie podjętych na rzecz zmiany tak niekorzystnej struktury zużywanych nośników energii, wciąż wysoki udział (ok. 60%) mają paliwa stałe (głównie węgiel kamienny i brunatny). Oparta na wykorzystywaniu węgla gospodarka Polski charakteryzuje się zwiększoną kapitałochłonnością i energochłonnością pozyskiwania paliw, dużymi stratami w procesach ich przetwarzania na energię końcową, a także wysoką energochłonnością transportu. Ze względu na fakt, że węgiel jako paliwo ma stosunkowo niewielką wydajność w wyniku przemian energetycznych, węglowa struktura nośników energii ma bezpośredni wpływ na wzrost energochłonności gospodarki.. 2. Teoretyczne podstawy energochłonności produktu krajowego Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie zarówno teoretycznych, jak i empirycznych aspektów zmian energochłonności produktu krajowego w Polsce i ich powiązań ze strukturą zużywanych w gospodarce nośników energii. W ujęciu najbardziej ogólnym pojęcie energochłonności produkcji można określić mianem zużycia energii w procesie produkcyjnym, w przedsiębiorstwie, w przemyśle czy też w gospodarce narodowej, odniesione do określonej wielkości produkcji, w wytwarzaniu której ta energia uczestniczy. Na podstawie kryterium sposobu po-.

(2) 26. Urszula Wąsikiewicz-Rusnak. miaru wkładu energetycznego w proces tworzenia określonej wielkości produkcji wyróżnia się energochłonność bezpośrednią oraz energochłonność skumulowaną. Energochłonność bezpośrednia oznacza zużycie nośników energii doprowadzonych bezpośrednio do procesu technologicznego wytwarzania określonego wyrobu. Jednak takie ujęcie pojęcia energochłonności nie obejmuje całej energii, niezbędnej do wytworzenia danego produktu (lub wykonania usługi). Zatem łączne zużycie energii niezbędnej do wytworzenia produktu (lub wykonania usługi) określa się mianem energochłonności skumulowanej. Inaczej mówiąc, obejmuje ona całkowitą ilość energii pierwotnej, jaka rzeczywiście została zużyta we wszystkich procesach prowadzących kolejno do wytworzenia produktu lub usługi, czyli całkowitą energię zużytą do wytworzenia surowców, materiałów, półfabrykatów i nośników energii1. Zwykle do badań energochłonności stosuje się następujące mierniki2: 1) wskaźnik energochłonności dochodu narodowego: e=. E , D. gdzie: E – ilość zużywanej energii, D – wartość dochodu narodowego; 2) wskaźnik elastyczności przyrostowej, nazywany wskaźnikiem elastyczności zużycia energii:. e’ =. E D : , E D. czyli. e’ =. E 1 x , D e. gdzie: ∆E, ∆D – odpowiednio przyrosty zużycia energii i przyrost dochodu narodowego; 3) wskaźnik zużycia energii na 1 mieszkańca:. e=. E , L. gdzie: L – liczba ludności. Za pomocą wskaźnika elastyczności przyrostowej e’ wyraża się tzw. energochłonność krańcową. Jeśli jest on większy od jedności, oznacza to, że przyrost dochodu jest bardziej energochłonny niż cały dochód i odwrotnie – wskaźnik mniejszy od jedności świadczy o tym, że przyrost dochodu jest mniej energochłonny niż cały dochód. 1 2. Energochłonność skumulowana, red. nauk. Z. Bibrowski, PWN, Warszawa 1983, s. 37.. Cyt. za: Z. Szalbierz, Rozwój produkcji elektrycznej w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Nauk Ekonomiczno-Społecznych Politechniki Wrocławskiej, Seria: Monografie 25, Wrocław 1989, s. 15..

(3) Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto.... 27. W literaturze światowej zawarte są także propozycje wyrażania związków pomiędzy zużyciem energii a dochodem narodowym za pomocą funkcji zbliżonej do funkcji logistycznej, która ma postać3:. E(t) =. k 1 + be–at. ,. gdzie: E – wielkość zużytej energii, t – zmienna czasowa, k – parametr określający punkt „nasycenia” (punkt przebiegu asymptoty, do której zbliża się krzywa trendu), tzn. że krzywa ta zbliża się asymptotycznie nieograniczenie z jednej strony, a, b – parametry funkcji trendu. Ponieważ w statystykach krajów wysoko rozwiniętych podstawowym miernikiem poziomu rozwoju jest z reguły wielkość produktu krajowego brutto (GDP), w niniejszych rozważaniach także głównie ta wielkość będzie stanowiła punkt odniesienia w ocenie zużycia energii w Polsce. Jak wynika z danych tabeli 1, energochłonność dochodu narodowego Polski była pod koniec lat 80. 2–3-krotnie wyższa niż w uprzemysłowionych krajach rozwiniętych. Tendencja ta, pomimo znaczącego spadku wszystkich podanych wskaźników, utrzymywała się w zasadzie w latach 90. aż do 2000 r. Potwierdzona zostaje zatem teza, że wysoka – szczególnie w porównaniu z krajami rozwiniętymi – energochłonność polskiej gospodarki w znacznym stopniu uwarunkowana jest węglową strukturą zużycia energii pierwotnej. Struktura ta powoduje ok. 15% wzrost energochłonności PKB w Polsce4. Należy zaznaczyć, że przy porównywaniu wielkości wskaźników energochłonności powinno się uwzględniać różnice klimatyczne pomiędzy poszczególnymi krajami. Warunki meteorologiczne wywierają znaczący wpływ na wielkość zużycia energii w poszczególnych latach i mogą powodować zmiany w jej zużyciu dochodzące nawet do 10%.. 3. Zmiany poziomu energochłonności produktu krajowego brutto w Polsce na tle sytuacji w innych krajach OECD W całym okresie powojennym gospodarka Polski wykazywała wyjątkową w porównaniu z innymi krajami stabilność struktury zużycia paliw charakteryzują-. 3 XII Kongres Światowej Konferencji Energetycznej, New Delhi, 18–23.09.1983 (materiały powielone); W. Hacele, Energy Systems. Global Options and Strategies, IIASA Conference, 10–13, May 1978, s. 62–72 (materiały powielone); „Gospodarka Paliwami i Energią” 1985, nr 2, s. 1–9. 4 M. Kumanowski, R. Gilecki, U. Filipkowska, Analiza strukturalna gospodarki narodowej i zużycie paliw i energii w krajach rozwiniętych oraz kierunkowe prognozy dla Polski, Centrum Informatyki Energetyki w Warszawie, Warszawa 1991..

(4) 28. Urszula Wąsikiewicz-Rusnak. cej się bardzo wysokim udziałem węgla kamiennego i brunatnego, które są najgroźniejsze dla środowiska naturalnego i nieefektywnie wykorzystywane. Tabela 1. Energochłonność produktu krajowego brutto w Polsce oraz w wybranych krajach OECD w latach 1989 i 2000. Kraj. Polska (1989) Polska (1990) Austria Finlandia Francja Hiszpania Holandia Kanada Niemcy Norwegia USA Szwajcaria Włochy Średnia dla krajów OECD Średnia dla europejskich krajów OECD. Zużycie energii Wartość zużytej Zużycie finalne Energia pierwotna elektrycznej energii pierwotnej na jednostkę PKB na jednostkę PKB na jednostkę PKB na jednostkę PKB (kgoe/USD) (kgoe/USD) (kWh/USD) (USD/tys. USD) 1989. 2000. 1989. 2000. 1989. 2000. 1989. 2000. 0,77 0,71 0,26 0,45 0,30 0 0,25 0,42 0,49 0,33 0,37 0,43 0,22 0,22. – 0,60 0 0,23 0,39 0,24 0,23 0,31 0,48 0,26 0,36 0,39 0,19 0,18. 0 66,20 61,11 34,86 52,68 39,35 29,36 32,03 65,48 38,44 74,05 46,37 36,25 26,24. – 52,15 30,36 38,43 32,71 28,21 26,99 66,22 28,96 70,87 40,28 28,66 19,92. 0,52 0,47 0,22 0,34 0,20 0 0,16 0,28 0,36 0,23 0,29 0,31 0,19 0,17. – 0,29 0,19 0,33 0,15 0,16 0,22 0,34 0,19 0,28 0,28 0,15 0,13. 0,923 0,962 0,529 0,947 0,504 0,406 0,432 1,090 0 0,536 1,670 0 0,652 0,496 0,345. – 0,855 0,501 1,065 0,460 0 0,387 0,328 1,136 0,445 1,498 0,641 0,458 0,368. 0,35. 0,30 0. 40,16. 33,63. 0,25. 0,21. 0,582. 0,542. 0,30 0. 0,25. 34,95. 28,79. 0,21. 0,18. 0,495. 0,453. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Energochłonność produktu krajowego brutto w Polsce i w krajach rozwiniętych (baza danych), Centrum Informatyki Energetyki w Warszawie.. Zjawisko to może jednak stanowić uzasadnienie wysokiej energochłonności polskiej gospodarki jedynie w 15–25%5. Niska efektywność wykorzystania energii w Polsce w całym okresie powojennym aż do lat 90. wynikała również z niedostosowania gospodarki do prawidłowego działania praw ekonomicznych. Ważną przyczyną dużego zużycia energii w Polsce była i jest nadal niekorzystna, energochłonna struktura całej gospodarki, a zwłaszcza przemysłu. Rozwijający się po drugiej wojnie światowej aż do początku lat 90. przemysł węglowy wpływał na zniekształcenie rynku pracy. Budowa nowych i modernizacja starych kopalni pochłaniała ogromną część zasobów materialnych gospodarki, a także w sposób nieracjonalny zwiększała zatrudnienie w tej gałęzi przemysłu. W konsekwencji 5 Luka energetyczno-ekologiczna (na przykładzie gospodarki polskiej), S. Czaja, B. Fiedor, A. Graczyk, J. Jakóbczyk, PIN, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1996, s. 28..

(5) Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto.... 29. działania te utrwaliły niekorzystną strukturę przemysłu oraz przyczyniły się w znacznym stopniu do ograniczenia możliwości rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Należy dodać, że budowa nowych kopalni, które należą do najbardziej energochłonnych dziedzin przemysłu, przyczyniła się także do zwiększenia nacisku na budowę nowych elektrowni. W związku z tym sektor paliwowo-energetyczny rozbudowywał się w szybkim tempie, co pogłębiało niewłaściwą strukturę gospodarki. W całym okresie powojennym w polskim przemyśle stosowano na ogół przestarzałe, a przede wszystkim energochłonne technologie. Nie istniał bowiem ukształtowany mechanizm usprawniania, rozwijania i dyfuzji technologii, a postęp naukowo-techniczny nie był istotnym czynnikiem decydującym o tempie rozwoju ekonomicznego. Stosowanie energochłonnych technologii związane było ponadto w dużym stopniu z dekapitalizacją majątku trwałego. Wieloletnia zaś eksploatacja urządzeń powodowała mniejszą sprawność ich działania. Duży wpływ na wysoki poziom energochłonności polskiej gospodarki miało w poprzednich latach ogromne marnotrawstwo energii, które związane było ze złą organizacją krajowego systemu energetycznego (nadmierna centralizacja, przesyłanie energii na duże odległości, sieć energetyczna powodująca duże straty przesyłu). W odniesieniu do Polski straty sięgające 5 mld kWh rocznie, tj. 14% przesyłanej energii netto, należały jeszcze do niedawna do największych na świecie6. Zarówno wymienione powyżej, jak i inne przyczyny techniczno-ekonomiczne miały wpływ na to, że, także gospodarka komunalno-bytowa w Polsce – oprócz przemysłu, budownictwa i usług – systematycznie oddziaływała na zwiększenie poboru energii. W krajach rozwiniętych zaś, szczególnie w latach 1972–1990, nastąpiło 2-krotne obniżenie poziomu zużycia energii na potrzeby gospodarstw domowych.. 4. Energochłonność produktu krajowego brutto w Polsce w okresie reform społeczno-gospodarczych Znaczny wpływ na poziom energochłonności polskiej gospodarki wywierały przez wiele lat bardzo niskie ceny wszystkich nośników energii. Powodowało to, że użytkownicy nie byli zainteresowani inwestowaniem w nowoczesne energooszczędne urządzenia i technologie. Dopiero w ostatnich latach ceny energii znacznie wzrosły, dochodząc do poziomu cen światowych. Znaczący spadek zużycia energii w Polsce nastąpił szczególnie po 1990 r. (rys. 1). Zjawisku temu towarzyszy zdecydowany wzrost zużycia energii elektrycznej w gospodarce polskiej zwłaszcza od końca lat 80. Można przypuszczać, że zaobserwowane tendencje będą się utrzymywać po 2000 r.. 6. Ibidem, s. 31..

(6) 30. Urszula Wąsikiewicz-Rusnak. Rys. 1. Tendencje zużycia energii ogółem oraz energii elektrycznej w gospodarce polskiej w latach 1970–2000 Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.. Analiza energochłonności i elektrochłonności PKB w Polsce wskazuje na znaczący spadek energochłonności począwszy od drugiej połowy lat 90., przy utrzymującej się w tym okresie pewnej stabilizacji zużycia energii elektrycznej na jednostkę PKB (rys. 2). Zjawisku temu towarzyszy znaczący spadek zarówno energo-, jak i elektrochłonności produkcji globalnej w Polsce dla tego samego okresu (rys. 3). Przyczyn pewnych rozbieżności pomiędzy energo- i elektrochłonnością PKB oraz produkcji globalnej w Polsce występujących pod koniec lat 90. można dopatrywać się w postępującej restrukturyzacji całej gospodarki. Zmienia się znacząco udział dziedzin nowoczesnych opartych głównie na zużyciu energii elektrycznej, mającej zastosowanie w nowoczesnych technologiach. Zmiany struktury gospodarki sprowadzają się przede wszystkim do zamykania nierentownych przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych, likwidacji najbardziej energochłonnych sektorów gospodarki (przemysł ciężki, górnictwo, hutnictwo). Rozbudowuje się natomiast sektor usług i inne nowoczesne dziedziny gospodarki, których działalność opiera się na zużyciu energii elektrycznej..

(7) Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto.... Rys. 2. Energochłonność i elektrochłonność PKB w Polsce w latach 1975–2000 (ceny z 2000 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.. Rys. 3. Energochłonność i elektrochłonność produkcji globalnej w Polsce w latach 1975–2000 (ceny z 2000 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.. 31.

(8) 32. Urszula Wąsikiewicz-Rusnak. Rys. 4. Energochłonność, elektrochłonność i zużycie węgla kamiennego na jednostkę produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce w latach 1985–2000 (ceny z 2000 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.. Pomimo istotnych zmian i przekształceń w strukturze zużywanych nośników energii, dominujący udział w tworzeniu PKB w całym analizowanym okresie, przy znaczącym spadku w latach 90., miało i można przypuszczać, że będzie miało nadal zużycie węgla kamiennego, kształtujące węglową strukturę zużycia energii pierwotnej w Polsce. Na decydujący wpływ węgla kamiennego na potrzeby tworzenia podstawowych wielkości w gospodarce wskazuje analiza rys. 4. Według danych zawartych na tym rysunku, węgiel kamienny od połowy lat 90., a także obecnie, ma decydujący udział w tworzeniu produkcji sprzedanej najważniejszego działu gospodarki, jakim jest przemysł. Również dla przemysłu można zaobserwować w latach 90. spadek energochłonności produkcji sprzedanej przy pewnej stabilizacji zużycia energii elektrycznej na potrzeby wytworzenia jednostki produkcji sprzedanej polskiego przemysłu.. 5. Podsumowanie Podsumowując można stwierdzić, że zestawione dane informują wyraźnie o postępującym procesie przeobrażeń struktury całej gospodarki oraz przemysłu w Polsce. Szczególnie w okresie przeobrażeń strukturalnych i ustrojowych gospodarki od początku lat 90. obserwuje się w Polsce zarówno tendencje spadku energochłonności PKB, jak i produkcji sprzedanej przemysłu. Zjawisku temu towarzy-.

(9) Zmiany i przeobrażenia poziomu energochłonności produktu krajowego brutto.... 33. szy ustabilizowanie się zużycia energii elektrycznej z niewielką tendencją wzrostową zarówno dla PKB w gospodarce, jak i produkcji sprzedanej przemysłu, co świadczy o rozwoju dziedzin opartych na wysokim poziomie techniki, rozwoju sektora usług, uwarunkowanych wdrażaniem zasad gospodarki rynkowej. Literatura Energochłonność skumulowana, red. nauk. Z. Bibrowski, PWN, Warszawa 1983. Hacele W., Energy Systems. Global Options and Strategies, IIASA Conference, 10–13, May 1978 (materiały powielone). Kumanowski M., Gilecki R., Filipkowska U., Analiza strukturalna gospodarki narodowej i zużycie paliw i energii w krajach rozwiniętych oraz kierunkowe prognozy dla Polski, Centrum Informatyki Energetyki w Warszawie, Warszawa 1991. Luka energetyczno-ekologiczna (na przykładzie gospodarki polskiej), S. Czaja, B. Fiedor, A. Graczyk, J. Jakóbczyk, PIN, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1996. Roczniki Statystyczne GUS za lata 1971–2001. Szalbierz Z., Rozwój produkcji elektrycznej w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Nauk Ekonomiczno-Społecznych Politechniki Wrocławskiej, Seria: Monografie 25, Wrocław 1989.. Changes and Transformation of the Level of Energy Requirements of Gross National Product in Poland in Times of Socio-Economic Reform The structure of the Polish Energy economy, which was formed from 1950–1980, is characterised by the still very prominent participation of fossil fuels, such as pit coal and brown coal. An economy based on coal is characterised by the costly obtainment of fuels, high energy requirements, and significant wastage in the process of converting the fossil fuels into their end products, and the high energy requirements of fuel transport. This observed tendency has continued throughout the entire socio-economic reform period in Poland, in spite of a significant decrease in the level of energy required to produce the Gross National Product, especially from the second half of the 1990s..

(10)

Cytaty

Powiązane dokumenty

W przypadku sfery innowacyjnej założeniem wyjściowym stała się teza o kluczowym znaczeniu: uruchomienia procesu tworzenia spójnej strategii, czyli takiego pobudzania proce-

[r]

[r]

Pieniny odpowiedniej ilości wody, a to ze wzglę- du na utrzymanie biologicznej równowagi i piękna przełomu pienińskiego oraz rozwija- nych w słowackim Pienińskim Parku Narodo-

Obecnie relacje inwestorskie zaczynają być postrzegane jako generator wartości firmy. Tworzą wartość dla akcjonariuszy poprzez wychodzenie ponad dwustron- ną komunikację firmy

In addition to the income methods, market (comparative) methods are quite commonly used, especially in the valua- tion of companies in initial and second- ary public offerings,

w żjwiradh albo otoczakach o wielkiej przepu- szczalności i bez osadów ilastych. Mierzono opory właściwe wód do- chodzące do 250 Q m. Znajomość oporu właściwego pozwala nam

Trzecia część jest cenna przede wszystkim dla praktyków – zarządzają- cych, menedżerów średniego szczebla, konsultantów, którzy na podstawie opi- sanych implementacji