Nowe dane na temat skamieniałości cyrtokrynidów (Crinoidea, Cyrtocrinida) w osadach mezozoiku Polski pozakarpackiej

Nowe dane na temat skamienia³oœci cyrtokrynidów (Crinoidea, Cyrtocrinida)

w osadach mezozoiku Polski pozakarpackiej

Przemys³aw Gorzelak*, Magdalena £ukowiak*, Mariusz A. Salamon*

Cyrtokrynidy s¹ niewielkimi ³odygowymi liliowcami mezo-kenozoicznymi. Jedyny wyj¹tek stanowi¹ tu repre-zentanci holopodidów (podrz¹d Holopodina), którzy do pod³o¿a byli przymocowani dyskowat¹ struktur¹ rozwi-niêt¹ w bazalnej czêœci kielicha (patrz np. Rasmussen, 1978, T837, fig. 561/1b, 4b). Kolumnalia, z których zbudo-wana jest ³odyga tych liliowców, by³y mniej lub bardziej cylindryczne do beczu³kowatych, czêsto wyd³u¿one, z wyraŸnymi krenulami na powierzchniach stawowych; brak wœród nich elementów nodalnych (maj¹cych blizny po bocznych wyrostkach — cirri). Krótkie ramiona cyrtokry-nidów ³¹czy³y siê z symetrycznym lub prawie symetrycz-nym kielichem, czêsto ornamentowanym lub zao-patrzonym w boczne wyrostki (por. np. Arendt, 1974).

Do niedawna masowe wyst¹pienia cyrtokrynidów by³y znane jedynie z osadów prowincji tetydzkiej po³udniowej Polski (Pieniny i Tatry). W osadach jurajsko-wczesnokre-dowych tych obszarów Pisera i Dzik (1979) oraz G³uchow-ski (1987 i literatura tam cytowana) opisali niemal 30 taksonów z tej grupy liliowców. Warto tak¿e przypomnieæ, ¿e szkar³upnie te notowano w równowiekowych osadach Czech i S³owacji (ítt & Michalík, 1984 i literatura tam cytowana). Z drugiej strony, do niedawna brak by³o infor-macji na temat cyrtokrynidów wystêpuj¹cych w juraj-sko-kredowych osadach Polski pozakarpackiej. Okazuje siê jednak, ¿e liliowce te masowo wystêpuj¹ w obrêbie oks-fordzkich bioherm g¹bkowych po³udniowej Polski (Sala-mon, 2006).

Celem niniejszego artyku³u jest zaprezentowanie naj-starszych (kelowejskich) i najm³odszych (kampañskich) cyrtokrynidów pochodz¹cych z obszaru Polski pozakar-packiej. Okazy kampañskie zaliczane do którejœ z jurajsko--wczesnokredowych rodzin Plicatocrinidae, Sclerocrini-dae lub PhyllocriniSclerocrini-dae, stanowi¹ jednoczeœnie najm³odsze mezozoiczne znalezisko tych liliowców.

Obszar badañ i materia³y

Prace terenowe przeprowadzono w kamienio³omie Zalas (po³udniowa Polska, Wy¿yna Krakowska; ryc. 1),

gdzie ods³aniaj¹ siê utwory keloweju i oksfordu (szczegó³y patrz Gi¿ejewska & Wieczorek, 1977; Radwañska, 2005). Próby badawcze (4 próby po 15 kg ka¿da) pobierano z piaszczystych osadów dolnego keloweju (poziom Macro-cephalus), gdzie poza je¿owcami (Radwañska, 2005) i cyr-tokrynidami (dwa okazy Dolichocrinus aberrans) stwierdzono obecnoœæ izokrynidów (Isocrinida; Balano-crinus hessi; Salamon & Zatoñ, 2006) oraz cyklokrynidów (Cyclocrinidae; Cyclocrinus).

Autorzy dysponowali tak¿e materia³em badawczym pochodz¹cym z kredowej kry glacjalnej, ods³aniaj¹cej siê w okolicach Kornicy na Podlasiu (ryc. 1; patrz te¿ £uko-wiak & Gorzelak, 2006, ryc. 1). W tamtejszych osadach kampañskich udokumentowano cztery kolumnalia cyrto-krynidów (wiêcej na temat metodyki badawczej w £uko-wiak & Gorzelak, 2006).

Charakterystyka znaleziska i zwi¹zki filogenetyczne Dwa okazy pochodz¹ce z osadów keloweju Zalasu zaliczono do gatunku Dolichocrinus aberrans (de Loriol). Kielichy tych liliowców s¹ zbudowane z niezwykle wyso-kich p³ytek radialnych, które w najwy¿szej czêœci s¹ odchylone na zewn¹trz (ryc. 2C; patrz te¿ Rasmussen, 1978, fig. 616/2b). Jaekel (1891), dysponuj¹c jedynie kieli-chami z³o¿onymi z p³ytek radialnych, zaliczy³ badane for-my do rodzaju Dolichocrinus z rzêdu Cyrtocrinida. Nieco póŸniej ten sam badacz (Jaekel, 1907), na podstawie okó³ka bazalnego le¿¹cego poni¿ej radialiów, w³¹czy³ je do millerikrynidów (rz¹d Millericrinida). Z kolei Rasmussen (1978) opisywa³ Dolichocrinus jako rodzaj o nieznanej przynale¿noœci taksonomicznej. Jego zdaniem pewne ele-menty budowy morfologicznej (np. obecnoœæ bardzo wysokiego okó³ka bazalnego) przypominaj¹ cechy wspó³czesnych bathykrynidów (Bathycrinidae; Bourgueti-crinida sensu Rasmussen, 1978). Z drugiej strony, kielichy o bardzo wysokich p³ytkach radialnych by³y zespolone z jednym kolumnalium, które zaliczono do rodzaju Eugenia-crinites. Mo¿e to sugerowaæ, ¿e liliowce te winny byæ, zgodnie z tym co pierwotnie prezentowa³ Jaekel (1891), w³¹czane do cyrtokrynidów. Tak te¿ post¹pili Pisera i Dzik (1979), którzy opisuj¹c jednego osobnika podobnego do Dolichocrinus aberrans (Tetanocrinus cf. aberrans w Pise-ra & Dzik, 1979) tPise-raktowali go jako przedstawiciela cyrto-krynidów. Podobnie G³uchowski (1987), w³¹czaj¹cy ro-dzaj Dolichocrinus do rodziny Hemicrinidae. Ausich i in. (1999), podzielaj¹c w¹tpliwoœci Rasmussena (1978), stwierdzili, ¿e Dolichocrinus czêsto towarzysz¹cy znalezi-skom cyrtokrynidów jest rodzajem o nieznanej przynale¿-noœci taksonomicznej. Salamon i Gorzelak (2007) dysku-towany rodzaj w³¹czyli do rodziny Eudesicrinidae wchodz¹cej w sk³ad cyrtokrynidów.

Elementy znalezione w kampañskich osadach Kornicy nale¿y wi¹zaæ z ³odygowymi przedstawicielami rodzin Pli-catocrinidae, Sclerocrinidae lub Phyllocrinidae. Kolumna-lia wszystkich wymienianych tu rodzin mog³y byæ 222

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 3, 2007

M. £ukowiak

P. Gorzelak M.A. Salamon

*Katedra Paleontologii i Biostratygrafii, Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: paleo.crinoids@poczta.fm

beczu³kowate, wysokie i mieæ wyraŸne, grube krenule, podobnie jak okazy przedstawione na rycinie 2A, B i D. Nale¿y jednoczeœnie wykluczyæ ich przynale¿noœæ do rodzaju Pilocrinus (rodzina Eugeniacrinitidea), którego wyst¹pienia s¹ tak¿e znane z póŸnokredowych (kampañ-skich) osadów Europy. Kolumnalia rodzaju Pilocrinus s¹ co prawda beczu³kowate, ale pokryte wyraŸnymi, nieregu-larnymi granulami w marginalnych czêœciach powierzchni stawowych (patrz np. Hess, 1975, pl. 23, fig. 17, 18). Wydaje siê raczej, ¿e beczu³kowate kolumnalium o gru-bych krenulach prezentowane na rycinie 2A nale¿y wi¹zaæ z rodzinami Plicatocrinidae lub Sclerocrinidae. Trudno rozstrzygn¹æ przynale¿noœæ taksonomiczn¹ kolumnaliów pentagonalnych (ryc. 2B), ¿adne z dostêpnych danych lite-raturowych bowiem nie zawiera³y ilustracji elementów ³odygowych o takich kszta³tach. Mo¿na jedynie przypusz-czaæ, ¿e tego typu szcz¹tki pochodz¹ ze skrajnie proksy-malnych czêœci ³odyg liliowców. Pewne natomiast jest, ¿e bardzo wysokie kolumnalium o niewielkiej œrednicy i rela-tywnie du¿ym lumenie nale¿y do przedstawicieli rodziny Phyllocrinidae (ryc. 2D). Wed³ug Rasmussena (1978) ele-menty ³odygowe rodzaju Phyllocrinus by³y wysokie, raczej cienkie i cylindryczne w zarysie (por. Rasmussen, 1978, fig. 560/3a, 3b).

Autorzy dziêkuj¹ dr. Hansowi Hessowi (Muzeum Historii Naturalnej, Bazylea) za kilka cennych spostrze¿eñ dotycz¹cych cyrtokrynidów. Podziêkowania nale¿¹ siê równie¿ recenzentom, których uwagi pozwoli³y unikn¹æ wielu nieœcis³oœci.

Literatura

ARENDT Y.A. 1974 — Morskie lilii Tsirtokrinid [The sea lilies cyrto-crinids]: Akad. Nauk SSSR, Paleont. Inst. Trudy, 144: 1–251. AUSICH W.I., BRETT C.E., HESS H. & SIMMS M.J. 1999 — Crino-id form and function. [In:] Hess H., Ausich W.I., Brett C.E. & Simms

M.J. (eds) Fossil Crinoids. Cambridge University Press, Cambridge: 3–30.

GI¯EJEWSKA M. & WIECZOREK J. 1977 — Remarks o the Cal-lovian and Lower Oxfordian of the Zalas area (Cracow Upland, Southern Poland). Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre, 24, 3–4: 167–175.

G£UCHOWSKI E. 1987 — Geology of the Pieniny Klippen Belt, Car-pathians, Poland. Stud. Geol. Pol., 94: 7–102.

HESS H. 1975 — Die fossilen Echinodermen des Schweizer Juras. Nat. Hist. Mus., Basel.

JAEKEL O. 1891 — Über Holopocriniden mit besonderer Berücks-ichtigung der Stramberger Formen. Zeit. Deutschen Geol. Gesell., 43: 557–670.

JAEKEL O. 1907 — Über die Körperform der Holopocriniten. Neues Jahrb. Mineral. Geol. Palaont.: 272–309.

£UKOWIAK M. & GORZELAK P. 2006 — Marsupites (Crinoidea, Uintacrinida) jako narzêdzie datowania ska³ górnosantoñskich w krach glacjalnych wschodniej Polski. Prz. Geol., 54, 9: 784–786.

PISERA A. & DZIK J. 1979 — Tithonian crinoids from RogoŸnik (Pie-niny Klippen Belt, Poland) and their evolutionary relationships. Eclo-gae geol. Helv., 72, 3: 805–849.

RADWAÑSKA U. 2005 — Callovian and Oxfordian echinoids of Zalas. Tomy Jurajskie, 3: 63–74.

RASMUSSEN H.W. 1978 — Articulata. [In:] Moore R.C. & Teichert C. (eds), Treatise On Invertebrate Paleontology, Part T, Echinodermata 2, Crinoidea 3. Geological Society of America, Boulder, and University of Kansas Press, Lawrence: T 813–T928, T938–T1027.

SALAMON M.A. 2006 — Remisovicrinus polonicus n.sp. (Crinoidea, Cyrtocrinida) from the late Middle Oxfordian of the Cracow-Czêsto-chowa Upland (southern Poland). Neues Jahrb. Geol. Paläont. Monatsh., 8: 462–470.

SALAMON M.A. & GORZELAK P. 2007 — Evidence of

shallow-water cyrtocrinids (Crinoidea) from the Callovian of Poland. Neues Jahrb. Geol. Palaeont., Mh. (In Press).

SALAMON M.A. & ZATOÑ M. 2006 — Balanocrinus hessi n.sp., a new crinoid (Echinodermata) from the Callovian (Middle Jurassic) of southern Poland. Neues Jahrb. Geol. Paläont., Abh., 240, 1: 1–17. ÍTT J. & MICHALÍK J. 1984 — Upper Jurassic crinoids in the West Carpathian Klippen Belt. Geol. Carpath., 35, 5: 601–629.

Praca wp³ynê³a do redakcji 5.10.2006 r. Akceptacja do druku 13.11.2006 r.

223

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 3, 2007

A

B

C

D1

D2

POLSKA

ZALAS

Ryc. 1. Obszar badañ

Ryc. 2. Szcz¹tki cyrtokrynidów. Skala 1 mm.

(Muzeum Wydzia³u Nauk o Ziemi UŒl, nr kat. GIUS 8-2850Da, 9-2572/Kr). A, B — kolum-nalium, powierzchnia stawowa, Kornica, kam-pan; C — widok lateralny kielicha

Dolicho-crinus aberrans, Zalas, kelowej; D —

kolum-nalium, powierzchnia lateralna (D1) i