Bia³orusi. Na tym tle mog³y byæ ju¿ przeprowadzone rozwa-¿ania genetyczne. Autor wnioskowa³, ¿e w wyniku dop³ywu krzemionki i potasu w trakcie metasomatozy ska³ maficz-nych i bogatych w ortopirokseny, stopniowo mo¿e dojœæ do powstania charnockitów, co zaobserwowano lokalnie na Podlasiu.
Wiêkszoœæ czynnych zawodowo geologów, a w szcze-gólnoœci petrografów, bardzo ceni sobie S³ownik petrogra-ficzny, wydany w 1982 r., którego wspó³autorem jest Prof. Wac³aw Ryka. S³ownik zawiera 5300 hase³ z zakresu petrografii oraz metod badañ petrograficznych i stosowa-nej aparatury oraz dane z dyscyplin pokrewnych, jak sedy-mentologia, geochemia, mineralogia, geologia z³o¿owa i geofizyka. S³ownik ten doczeka³ siê dwóch wydañ i t³uma-czenia na jêzyk rosyjski. Zebranie i opracowanie ogromne-go i ró¿norodneogromne-go materia³u by³o prac¹ zespo³ow¹. Has³a z zakresu petrografii ska³ osadowych opracowa³a prof. Anna Maliszewska, z petrografii wêgla Krystyna Kruszewska. Jednak ca³a czêœæ dotycz¹ca petrografii ska³ magmowych i metamorficznych by³a dzie³em Prof. Wac³awa Ryki. S¹ tu klasyfikacje ska³ i nazewnictwo, podstawowe i regionalne, bogato ilustrowane typy tekstur ska³ krystalicznych, defi-nicje procesów magmowych i metamorficznych.
Wczesne lata 1990. przynios³y podsumowanie zapo-cz¹tkowanych ju¿ w latach 1970., zespo³owych badañ na obszarze e³ckiej anomalii grawimetrycznej. W badaniach pe-trograficznych rozpoznanego tu masywu syenitowego w dzie-dzinie petrografii i geochemii z Profesorem Wac³awem Ryk¹ wspó³pracowali E. Krystkiewicz, E. Jackowicz, A. Dzie-dzic, O. Juskowiak, M. Juskowiak i J. Blusztajn. Pod kie-rownictwem Profesora zosta³a opracowana mineralogia i petrografia tej znacz¹cej paleozoicznej intruzji platformo-wej. Szczegó³owo opisano i udokumentowano wielkie bogactwo odmian litologicznych: od alkaliczno-skalenio-wych sjenitów po foidolity oraz mikrosyenity. To zró¿nico-wanie petrograficzne, maj¹ce ponadto odzwierciedlenie w obrazie geofizycznym, stanowi³o podstawê do wydzieleñ na zaproponowanej przez Profesora i opublikowanej w 1994 r. mapie geologicznej masywu e³ckiego. Sfor-mu³owane wówczas wnioski o poligenicznej i policyklicz-nej genezie intruzji s¹ do tej pory czêsto cytowane.
Nie mo¿na te¿ nie wspomnieæ o ulubionym dziele Pro-fesora Ryki, o petrograficznym rozpoznaniu karbonatytów z ultramaficzno-alkalicznego masywu Tajna, zdominowa-nego przez piroksenity i syenity. Dziêki Jego badaniom
wiadomo, ¿e karbonatyty tworz¹ cienkie ¿y³y w pirokseni-tach i w sjenipirokseni-tach, ale przede wszystkim cementuj¹ brekcjê kominow¹ diatremy, gdzie stanowi¹ nawet do 20% objêto-œciowych. Zalecone przez Prof. W. Rykê analizy stosunku inicjalnego strontu 87
Sr/86
Sr wskaza³y na p³aszczowe pochodzenie wiêkszoœci karbonatytów z Tajna. Profesor Ryka wraz z zespo³em opisa³ w karbonatytach ponad 70 minera³ów, z których g³ównymi s¹ kalcyt, fluoryt i burban-kit (podwójny wêglan, znacz¹cy noœnik pierwiastków ziem rzadkich), pobocznymi zaœ apatyt, kolofan, celestyn, baryt, flogopit i egiryn.
Lata 1990. to tak¿e pocz¹tek powa¿nych zmian w spoj-rzeniu na ewolucjê platformy wschodnioeuropejskiej. Zastosowanie wyrafinowanych metod badawczych, w tym badañ geochemicznych pierwiastków œladowych i badañ izotopowych, ca³kowicie nowe wnioski petrogenetyczne oraz szersza wymiana informacji naukowych, szczególnie ze Skandynawi¹, wymuszaj¹ u nas powrót do realizowanej ju¿ wczeœniej tematyki i do badañ uzupe³niaj¹cych. Wspó³-dzia³aj¹c z miêdzynarodowym programem badawczym Euro-bridge i Europrobe oko³o 1995 r. Profesor Ryka rozpocz¹³ nowe analizy petrograficzne granitoidów z otoczenia suwal-skiego masywu anortozytowego. Zosta³y przygotowane p³ytki cienkie odkryte, wytypowane do szczegó³owych badañ sk³adu chemicznego minera³ów, ze starannymi i jak zawsze dok³adnymi, w³asnorêcznymi rysunkami obiektów przeznaczonych do analiz mikrosondowych z profilu Go³dap na Mazurach oraz z profilów Rodniowo i Nowa Koœcielna na Warmii. Jednak ta praca nie zosta³a przez Profesora ukoñ-czona. Wac³aw Ryka zmar³ niespodziewanie 20.05.1996 r. w Yellowstone, w trakcie podró¿y s³u¿bowej do USA.
Odchodz¹c tak nagle, w pe³ni si³ i pomys³ów badaw-czych nie doczeka³ wyników zaplanowanych przez siebie badañ wieku modelowego 10 próbek pochodz¹cych z ró¿-nych rejonów pod³o¿a krystalicznego NE Polski, reprezen-tuj¹cych ró¿ne elementy strukturalne. Krótkie sprawozdanie z rewelacyjnymi wnioskami zosta³o opublikowane ju¿ po œmierci Profesora.
Tym samym Profesor Ryka zapocz¹tkowa³ nowy rozdzia³ w badaniach petrogenetycznych ska³ krystalicznych NE Polski. Metody petrograficzne by³y dla Profesora kluczem do rozwi¹zywania konkretnych problemów geologicznych. W³aœnie dlatego zapewni³ sobie trwa³e miejsce w polskiej geologii, mimo up³ywu lat, ze znacz¹c¹ liczb¹ cytowañ.
Rola pól potencjalnych w rozpoznaniu platformy prekambryjskiej
Stanis³aw Wybraniec*
Przesuniêcie granic Polski po II woj-nie œwiatowej na zachód spowodowa³o, ¿e w obrêbie naszego kraju znalaz³a siê tylko skrajnie zachodnia czêœæ platformy wschodnioeuropejskiej, przykryta nadk³a-dem osadowym du¿ej mi¹¿szoœci. Oka-za³o siê, ¿e na terenie kraju znajduje siê tylko jeden otwór wiertniczy, w którym stwierdzono utwory krystaliczne platfor-my. By³ to otwór Wejsuny ko³o Pisza, wykonany w czasie wojny na obszarze dawnych Prus Wschodnich (Wiel¹dek,
1952; Kubicki & Ryka, 1982). Poniewa¿ rozpoznanie geo-fizyczne naszej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej by³o wtedy na niewiele wy¿szym poziomie, stanowi³a ona praktycznie bia³¹ plamê. Pañstwowy Instytut Geologiczny, którego zadaniem by³o rozpoznanie geologiczne platfor-my, przyj¹³ nastêpuj¹c¹ strategiê. Trzeba by³o zacz¹æ od regionalnego rozpoznania geofizycznego metodami grawi-metryczn¹ i magnetyczn¹. Prawie równolegle z pracami geofizycznymi i na ich podstawie sytuowano wiercenia parametryczne i poszukiwawcze. Jako przyk³ad mo¿na podaæ historiê rozpoznania e³ckiego masywu syenitowego. W efekcie regionalnych badañ grawimetrycznych, prze-prowadzonych przez PIG w latach 1948–1950 (Wiel¹dek, 1049 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; stanislaw.wybraniec@pgi.gov.pl
1952), w NE Polsce stwierdzono dwie du¿e anomalie gra-wimetryczne: dodatni¹ anomaliê Pisza i ujemn¹ anomaliê E³ku. ród³em anomalii dodatniej by³ masyw gabrowy, którego obecnoœæ potwierdzono po odwierceniu otworu Wejsuny (Brockamp, 1941 fide Wiel¹dek, 1952), nato-miast co do pochodzenia anomalii ujemnej wysuniêto dwie hipotezy — albo Ÿród³em s¹ ska³y krystaliczne o obni¿onej gêstoœci, albo wystêpuje tu du¿a depresja powierzchni plat-formy wschodnioeuropejskiej, wype³niona ska³ami osado-wymi (Wyniki…, 1964). Wyniki wykonanych w 1953 r. prac sejsmicznych potwierdzi³y pierwsz¹ z hipotez. W 1954 r. w otworze E³k IG-1 w obrêbie anomalii, na g³êbokoœci 804,6 m nawiercono ska³y syenitowe, co definitywnie zamknê³o sprawê depresji pod³o¿a.
Regionalne badania magnetyczne zakoñczono w 1955 r., a grawimetryczne w 1959 r. Badania te prowadzi³ Pañ-stwowy Instytut Geologiczny, a póŸniej Przedsiêbiorstwo Poszukiwañ Geofizycznych, specjalnie powo³ane w tym celu w 1951 r. Zleceniodawc¹ pozosta³ Pañstwowy Instytut Geologiczny (przemianowany póŸniej na Instytut Geolo-giczny). Rezultatem regionalnych prac grawimetrycznych i magnetycznych by³o opracowanie przegl¹dowych map w skalach 1 : 300 000, 1 : 1 000 000 i 1 : 2 000 000 (D¹brow-ski, 1956; D¹browski & Karaczun, 1958).
Jeszcze w trakcie prac regionalnych ustalono tok prac póŸniejszych. Postanowiono skoncentrowaæ siê na obsza-rze p³ytszej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej, gdzie mo¿na by eksploatowaæ z³o¿a surowców. Obszar ten mia³ byæ pokryty pó³szczegó³owym zdjêciem magnetycznym i grawimetrycznym. Pó³szczegó³owe prace magnetyczne na platformie wschodnioeuropejskiej rozpoczêto ju¿ w 1953 r., a od 1960 r. zaczêto prowadziæ tam pó³szczegó³owe prace grawimetryczno-magnetyczne, w ramach których na tym samym obszarze prowadzono jednoczeœnie prace obiema metodami. Wynikiem tych prac by³y mapy grawimetryczne i magnetyczne w skali 1 : 50 000, 1 : 200 000 i 1 : 500 000 (Bronowska i in., 1972; Karaczun i in., 1978). Wyniki prac geofizycznych by³y podstaw¹ do oceny perspektywicznoœci z³o¿owej badanych obszarów i s³u¿y³y do lokalizacji wier-ceñ parametrycznych i poszukiwawczych, a w dalszej kolejnoœci — rozpoznawczych na obszarach z³o¿owych.
Du¿¹ rolê w rozpoznaniu budowy geologicznej platfor-my wschodnioeuropejskiej odegra³ prof. Wac³aw Ryka. Razem z K. Karaczunem i S. Kubickim sporz¹dzi³ mapê geologiczn¹ pod³o¿a krystalicznego platformy (Karaczun i in., 1975). W miarê postêpu prac geofizycznych i wierceñ pod jego kierownictwem wykonywano Mapê geologiczn¹ pod³o¿a krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce w skali 1 : 200 000 (32 arkusze). Sta³a siê ona podstaw¹ do opracowania Atlasu geologicznego pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuro-pejskiej (Kubicki & Ryka, 1982).
Profesor Ryka prowadzi³ te¿ prace nad rozpoznaniem dwóch masywów magmowych z karbonatytami: masywu e³ckiego i tajeñskiego. Pola potencjalne odgrywa³y w nich bardzo istotn¹ rolê (Ryka, 1992, 1994).
Oprócz pó³szczegó³owych badañ grawimetryczno-ma-gnetycznych na wybranych obiektach prowadzono tak¿e badania szczegó³owe w skali 1 : 10 000, m.in. na obszarze syenitowo-piroksenitowego masywu tajeñskiego, a zw³asz-cza suwalskiego masywu anortozytowego, gdzie odkryto z³o¿a ilmenitowo-magnetytowe z wanadem (Cieœla & Koso-budzka, 1992; Cieœla & Wybraniec, 1998).
Ukoñczone w latach 1980. pó³szczegó³owe badania grawimetryczne objê³y ca³¹ platformê wschodnioeuro-pejsk¹, natomiast pó³szczegó³owe zdjêcie magnetyczne objê³o tylko p³ytsz¹ czêœæ platformy. Brze¿na (g³êbsza) czêœæ platformy zosta³a pokryta takim zdjêciem dopiero w latach 1998–2002. Umo¿liwi³o to podjêcie prac nad now¹ edycj¹ mapy magnetycznej Polski w skali 1 : 500 000. Pierwsza czêœæ tej mapy, obejmuj¹ca dwie pó³nocne æwiartki Polski, czyli lwi¹ czêœæ platformy, ju¿ siê ukaza³a (Petecki i in., 2003). Natomiast podsumowaniem pó³szcze-gó³owego zdjêcia grawimetrycznego Polski jest Atlas gra-wimetryczny Polski (Królikowski & Petecki, 1995).
Dotychczas w polskiej czêœci platformy wschodnioeu-ropejskiej (na l¹dzie i w polskiej czêœci Ba³tyku) w utwo-rach krystalicznych odwiercono przesz³o 280 otworów. Jeœli do tego dodamy dobre rozpoznanie geofizyczne i nowe dane geologiczne, to ³atwo dojœæ do wniosku, ¿e ist-nieje potrzeba wykonania nowej edycji mapy geologicznej polskiej czêœci platformy, w nawi¹zaniu do obszarów s¹siednich.
Literatura
BROCKAMP B. 1941 — Zum Bau des tieferen Untergrundes in Nordost Deutschland. J Reichstelle Bodenforsch, Band 61 (1940). BRONOWSKA E., BUJNOWSKI W. & GROBELNY A. 1972 — Mapa grawimetryczna Polski. Anomalie Bouguera, 1 : 500 000. Wyd. Geol.
CIEŒLA E. & KOSOBUDZKA I. 1992 — Geophysical studies of the Tajno massif. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 139: 15–18.
CIEŒLA E. & WYBRANIEC S. 1998 — Geophysical studies of the Suwa³ki Anorthosite Massif. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 141: 27–38. D¥BROWSKI A. 1956 — Carte gravimétrique de Pologne. Atlas géologique de Pologne, 1 : 2 000 000. Wyd. Geol.
D¥BROWSKI A. & KARACZUN K. 1958 — Mapa magnetyczna Pol-ski, 1 : 2 000 000. Biul. Inst. Geol., 137.
KARACZUN K., KARACZUN M., BILIÑSKA M. & UHRYNOWSKI A. 1978 — Mapa magnetyczna Polski. Anomalie sk³adowej Z magne-tyzmu ziemskiego, 1 : 500 000. Wyd. Geol.
KARACZUN K., KUBICKI S. & RYKA W. 1975 — Mapa geologicz-na pod³o¿a krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce, 1 : 500 000. Inst. Geol.
KUBICKI S. & RYKA W. (red.) 1982 — Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol.
KRÓLIKOWSKI C. & PETECKI Z. 1995 — Atlas grawimetryczny Polski. Pañstw. Inst. Geol.
PETECKI Z., POLECHOÑSKA O., CIEŒLA E. & WYBRANIEC S. 2003 — Mapa magnetyczna Polski, 1 : 500 000, CD-ROM. Pañstw. Inst. Geol.
RYKA W. (red.) 1992 — Geology of the Tajno massif (northeastern Poland). Pr. Pañstw. Inst. Geol., tom 139.
RYKA W. (red.) 1994 — Geology of the E³k syenite massif (northea-stern Poland). Pr. Pañstw. Inst. Geol., tom 144.
WIEL¥DEK R. 1952 — Pomiary grawimetrem Nörgaarda w pó³noc-no-wschodniej Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 83, seria geofizyczna nr 9, Warszawa.
Wyniki wiercenia E³k IG 1, 1964 — Biul. Inst. Geol., 176.
1050
