p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XXXi (lX) rok 2016 zeszyt 1
s t U d i a i r o z p r a W y
Anna Waśko Uniwersytet Jagielloński
„o
chłopSkich wojnach nie śpiewa Się pieśni”.
w
izerunek chłopa w Szwedzkich źródłach narracyjnychXiV i XV Stulecia
. z
aryS problemuSłowa kluczowe: wizerunek chłopów, średniowieczna Szwecja, źródła narracyjne Keywords: the image of peasants, Medieval Sweden, narrative sources
W literaturze średniowiecznej Europy przeważa negatywny wizerunek chłopa: jest on prymitywny, głupi, leniwy, o zwierzęcej prawie naturze, odrażający fi-zycznie, sprytny i tchórzliwy. Jego niską pozycję społeczną uzasadniają popu-larne teorie o genezie społeczeństwa, jak ta o przekleństwie Noego rzuconym na Chama (protoplastę chłopów), czy też uzasadniająca podział na szlachtę i lud tchórzostwem tej grupy „u zarania”, gdy odwagę i szlachetność okazali tylko przodkowie późniejszej szlachty. Tezy te odzwierciedlają przekonanie, że cechy charakteru i podporządkowana innym warstwom pozycja chłopów wynika z ich moralnej niższości, jest sprawiedliwą karą za okazaną u początków podziału spo-łecznego nikczemność i tchórzostwo, które ta grupa dziedziczy po przodkach1.
1 Zob. P.H. Freedman, Images of the Medieval Peasant, Stanford 1999, s. 59–132, a także G. Cherubini, Chłop i życie na wsi, w: Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Rado-żyńska-Paoletti, Warszawa 1996, s. 145–175; A. Guriewicz, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987, s. 262–312; W. Rösener, Bauer und Ritter. Aspekte ihrer Lebensform, Standesbildung und sozialen Differenzierung im 12. und 13. Jahrhundert, w: Institutionen, Kul-tur und Gesellschaft im Mittelalter, hrsg v. L. Fenske, W. Rösener, Th. Zotz, Sigmaringen 1984, s. 665–692; T. Lindkvist, The Peasantry and Peasant Communities, w: Campagnes Medievales. L’homme et son espace, ed. E. Mornet, Paris, s. 387–398.
Teoria, że chłop ze względu na swoją podłą naturę musi podlegać innym stanom, jest obecna w literaturze od czasów karolińskich po późne średniowiecze. Jednak od XI wieku wizerunek chłopów w średniowiecznym dyskursie o społeczeństwie zostaje lekko zniuansowany dzięki pojawieniu się teorii trzech stanów funkcyj-nych: duchownych, rycerzy i chłopów. Chłopi są oczywiście podlegli dwóm wyż-szym stanom, lecz ich praca jest równie niezbędna do prawidłowego rozwoju spo-łeczeństwa, jak walka i modlitwa2. Pewna aprecjacja chłopa zauważalna w tym
modelu nie oznacza jednak zmiany zasadniczych elementów jego wizerunku: praca fizyczna, którą wykonuje, jest niezbędna, lecz nadal godna pogardy, a mę-stwo, honor i szlachetność są wieśniakowi zupełnie obce. Tego ogólnego obrazu nie zmienia też, widoczne głównie w literaturze religijnej, przedstawienie chłopa jako uciskanego przez panów prostaczka, ubogiego, a przez to bliższego Bogu niż dumny rycerz czy skąpy i niesprawiedliwy biskup3.
Literackie wizerunki chłopa ideologizują i uzasadniają stosunki społeczne, w których chłopi nie posiadają praw politycznych, a niekiedy też własności i wol-ności, charakterystyczne dla (przede wszystkim) pokarolińskich królestw Europy. Różnice między położeniem (i wizerunkiem) chłopów w Europie i Skandynawii, w tym Szwecji, przynajmniej do XIII stulecia, obrazuje eddaiczna Pieśń o Rigu4.
Poemat ukazuje początki społecznego podziału jako efekt wędrówki boga Riga, który zatrzymuje się kolejno w trzech domostwach, płodząc synów Thralla, Kar-la i JarKar-la, którzy dali początek – odpowiednio – stanom niewolników, chłopów i przywódców (wodzów, jarlów). Chłop Karl jest silny, rumiany, gospodarny i za-sobny, orze ziemię, buduje wozy, stodoły i domy. Natomiast Thrall, przodek nie-wolników, ma grube palce, krzywe plecy, długie pięty i łajno na podeszwach, jest
2 O trójpodziale funkcyjnym zob. P.H. Friedman Images…, s. 59–80; O.G. Oexle, Die
funktio-nale Dreiteilung als Deutungsschema der sozialen Wirklichkeit in der ständischen Gesellschaft des Mittelalters, w: Ständische Gesellschaft und soziale Mobilität, hrsg. v. W. Schulze, München 1988, s. 19–51; tenże, Tria genera hominum. Zur Geschichte eines Deutungsschemas der sozialen Wirklichkeit in Antike und Mittelalter, w: Institutionen, Kultur und Gesellschaft..., s. 483–500; G. Duby, The Three Orders. Feudal Society Imagined, Chicago 1982, s. 157–205; W. Iwańczak, Ludzie modlitwy, miecza i pracy. Trójpodział społeczeństwa w średniowiecznej myśli czeskiej, Kielce 1995.
3 Zob. K. Bosl, Potens und Pauper. Begriffsgeschichtliche Studie zur gesellschaftlichen
Diffe-renzierung im frühen Mittelalter und zum „Pauperismus” des Hochmittelalters, w: Alteuropa und die moderne Gesellschaft, Festschrift für O. Brunner, Göttingen 1963, s. 60–87; F. Irsigler, Divites et pauperes in der Vita Meinverci, „Vierteljahrschrift für Sozial und Wirtschatfsgeschichte”, 57, 1970, s. 449–499.
4 Edda poetycka, tłum. i oprac. A. Załuska-Strömberg, Wrocław 1986, s. 148–150. Imię Karl oznacza mężczyznę.
zdeformowany fizycznie, ubogi i wykonuje najgorszą, poniżającą pracę: stawia płoty, rozrzuca gnój na polach, hoduje świnie i kozy, kopie torf. To on, nie Karl, skandynawski przodek chłopów, przypomina wizerunek chłopa z francuskiej czy niemieckiej literatury.
Ale też pozycja chłopów, bönder, była w średniowiecznej Skandynawii zu-pełnie odmienna od ich położenia w Europie „kontynentalnej”. Szwecja do XIV stulecia nie może poszczycić się tak wspaniałą tradycją literacką i historiogra-ficzną jak pozostałe kraje skandynawskie, ale obraz społeczeństwa ukazany np. w Heimskringla Snorriego Sturlusona (XIII-wieczna historia królów norweskich) zapewne odpowiada także stosunkom szwedzkim: jest to społeczeństwo dość homogeniczne, zwane w literaturze historycznej bondesamhället (społeczeństwo chłopskie, w odróżnieniu od ståndsamhället, społeczeństwa stanowego), składa-jące się z wolnych chłopów, nielicznej grupy chłopskiej arystokracji, urzędników ziemskich i królewskich oraz niewolników5.
Charakter bondesamhället ukazują XIII-wieczne zwody szwedzkich praw dzielnicowych. Głównym podmiotem prawa jest chłop (bonde). Christina Ekholst stwierdza, że the peasant was the average person in the law6. W prawach słowo bonde oznacza wolnego posiadacza ziemskiego; np. zapis, iż biskup ma być
sy-nem chłopa, oznacza wykluczenie z tego urzędu synów niewolników i dzierżaw-ców. Bonde jest więc synonimem wolnego człowieka posiadającego pełnię praw (politycznych i ekonomicznych), który jest przeciwstawiony grupie urzędników lokalnych i królewskich, jak lagmani czy sędziowie7. Bondesamhället prawa
zwyczajowe ukazują więc jako społeczeństwo dość egalitarne, a główszczyzna, której wysokość odzwierciedla społeczne podziały, jest wyższa jedynie w przy-padku człowieka posiadającego czterdziestu drużynników, kucharza i stajenne-go, a więc członka społecznej i wojskowej elity, lokalnego przywódcę8.
5 Snorri Sturluson, Heimskringla.Noregs konunga sögur, utg. F. Jonsson, Kobenhavn 1911. O społeczeństwie w Heimskringla zob. S. Bagge, Society and Politics in Snorri Sturluson’s Heim-skringla, Berkeley–Los Angeles–Oxford 1991. O społeczeństwie we wczesnośredniowiecznej Szwecji zob. Ph. Line, Kingship and State Formation in Sweden 1130–1290, Leiden–Boston 2007, s. 225–267; T. Lindkvist, Landborna i Norden, Uppsala 1979; D. Harrison, Jarlens sekel, Stock-holm 2002, s. 363–466.
6 C. Ekholst, A Punishment of Each Criminal. Gender and Crime in Swedish Medieval Law, Leiden–Boston 2014, s. 14. Podobnie podmiot praw dzielnicowych identyfikuje E. Sjöholm, Sveriges medeltidslagar, Lund 1988, s. 22, 50.
7 C. Ekholst, A Punishment…, s. 10–15.
Zmiany społeczne i procesy „modernizacyjne”, które zachodziły w XIII wieku w całej Skandynawii, upodabniając północne królestwa do „modelu eu-ropejskiego”9, w Szwecji rozpoczęły się w II połowie stulecia dzięki działaniom
władców z nowej dynastii Folkungów. Dla interesującego nas kontekstu spo-łecznego największe znaczenie miał królewski statut z Alsnö (ok. 1280 r.), któ-ry wprowadzał zwolnienie od podatków tych, którzy służą konno w drużynach króla, książąt i biskupów, a więc grupę konnych wojowników, zwanych odtąd
frälse10. Tym samym została prawnie unormowana różnica, widoczna już
wcze-śniej, między masami wolnych chłopów a wojownikami, w tym „chłopską ary-stokracją”, elitą, która została zaprzęgnięta do służby królewskiej11. Przywilej
zapoczątkował kształtowanie się dwóch stanów, stanu frälse (rycerstwo) i ofrälse (płacący podatki chłopi, dzierżawcy, mieszczanie), stanów, które zaczęły zamy-kać się po około stuleciu. Należy jednak podkreślić, że pomimo rosnącej różni-cy w położeniu ekonomicznym i znaczeniu politycznym rycerstwa i chłopów, ci ostatni jeszcze na początku XVI wieku posiadali 45% ziemi uprawnej. Zachowali też wolność osobistą i prawa polityczne (udział w elekcji władców, w lokalnych wiecach)12.
Zmiany społeczne i towarzyszące im przemiany kulturowe13, przede
wszystkim rozkwit kultury rycerskiej, a także bliższe kontakty z europejską myślą teologiczną, filozoficzną i społeczną, wpłynęły znacząco na wizerunek chłopów w szwedzkiej literaturze XIV stulecia. Ich społeczna i kulturowa de-gradacja, choć nieporównanie mniejsza niż w Europie kontynentalnej, widoczna jest np. w najważniejszym XIV-wiecznym źródle narracyjnym, Erikskrönikan, powstałym ok. 1330 roku14. Jest to kronika rymowana, uważana za arcydzieło
9 Chodzi o kształtowanie się społeczeństwa stanowego, centralizację, reformę gregoriańską Kościoła, rozwój kultury dworskiej i rycerskiej, wpływ prawa rzymskiego itp.
10 Słowo to oznacza przywilej, zwolnienie, a także grupę społeczną obdarzoną tym przywi-lejem. O statucie z Alsnö zob. H. Strandberg, Alsnöstadgans relation till rusttjänsten, „Historisk tidskrift”, 63, 1943, s. 54–64; C.G. Andrae, Kyrka…, s. 80–84.
11 Lokalny przywódca, aby otrzymać przywilej, musiał „służyć konno” królowi.
12 Por. M. Cederholm, De värjde sin rätt: senmedeltida bondemotstånd i Skåne och Småland, Lund 2007, s. 51–56.
13 O Szwecji XIV w. zob. H. Bengtsson, Den höviska kulturen i Norden. En konsthistorisk
un-dersökning, Stockholm 1999; S. Bagge, Aims and Means in the Inter-Nordic Conflicts 1302–1319, „Scandinavian Journal of History” 32, 2007, s. 5–37; M. Nordberg, I kung Magnus tid, Stockholm 1995; B. Fritz, Hus, land och län. Förvaltningen i Swerige 1250–1434, Stockholm 1972.
14 Erikskrönikan enligt Cod. Holm. D2, utg. R. Pipping, Stockholm 1963. Kronika powsta-ła prawdopodobnie na zlecenie drotsa Mattsa Kettilmundssona, jednego z jej bohaterów, zob.
szwedzkiej literatury dworskiej, opiewająca czyny szwedzkich rycerzy, wedle jej autora nieustępujących sławą i walecznością Lancelotowi i Dietrichowi z Bern15.
Kronika, pomimo jej niepodważalnej wartości jako źródła historycznego, jest często zestawiana ze szwedzkimi tłumaczeniami francuskich romansów rycer-skich (Eufemiavisor)16. Wskazuje się, że zarówno romanse, jak i szwedzkie
kro-niki rymowane funkcjonowały jako ważne kulturowe narzędzie kształtowania i konsolidacji tożsamości elit, ukazując wzorce i zarazem odzwierciedlając posta-wy i wartości arystokracji, do której były skierowane17. Erikskrönikan opisuje
ży-cie dworskie, zabawy i turnieje, wojenne czyny bohaterów – rycerzy i giermków, świeżej daty elity, która także poprzez literaturę budowała swój prestiż. Ma także sławić księcia Eryka, ojca panującego w momencie powstania kroniki monarchy, Magnusa Erikssona (1319–1364) i uzasadniać jego prawo do tronu po obaleniu poprzedniego władcy.
Dla chłopów w tym obrazie nie ma miejsca; jeśli są wspomniani (kilkakrot-nie), to albo jako element konwencjonalnej pochwały dobrego władcy, który daje ludowi/chłopom sprawiedliwość i pokój (giffuer bondom godhan frid )18, albo
jako tłum, dodatek do barwnej rycerskiej armii, uczestniczący jako anonimowa masa w toczącej się na początku XIV wieku wojnie między tytułowym księciem Erykiem a jego bratem, królem Birgerem. Jedynie kilka epizodów ukazuje ich bliżej. W jednym z nich mowa jest o niechęci chłopów do wykorzystującego ich oddziału niemieckich najemników w służbie króla. Jeden z Niemców został przez nich pobity (wrócił do garnizonu z „czerwoną koroną”, tj. rozbitą głową), co było przyczyną ataku wojska na wieś i – w konsekwencji – porażki chłopów, którzy
B. Beckman, Matts Kettilmundsson och hans tid, Stockholm 1953, s. 20. O szwedzkich kronikach średniowiecznych zob. I. Andersson, Källstudier till Sveriges historia 1230–1436: Inhemska be-rättande källor jämte Libellus Magnipolensis, Lund 1928.
15 Erikskrönikan…, s.1.
16 Eufemiavisor to trzy francuskie romanse rycerskie (o Ivanie Rycerzu z Lwem, księciu Fryde-ryku z Normandii oraz o Floresie i Blanzeflor), przetłumaczone z jęz. norweskiego na szwedzki na początku XIV w. na zlecenie norweskiej królowej Eufemii, której córka poślubiła księcia Eryka, bohatera Erikskrönikan.
17 K. Bergqvist, Den medeltida riddaren som intertextuellt fenomen. Om hjältekonstruktioner
i Eufemiavisorna och Erikskrönikan, w: Hjälter och hjältinnor, red. T. Andersson, 2012, s. 44. O ideologii Erikskrönikan pisał także F. Ferrari, Literature as a Performative Act. Erikskrönikan and the Making of a Nation, w: Lärdomber och skämptan. Medieval Swedish Literature Reconsi-dered, ed. M. Bampi, F. Ferrari, Uppsala 2008, s. 55–80.
odtąd – jak pisze kronikarz – siedzieli cicho liżąc swoje rany19. Opisane zajście
wpisuje się w ideologię kroniki: ukazuje chłopów jako ofiary złych rządów Bir-gera i ich niechęć do obcych, kojarzonych przez kronikarza z przeciwnikami jego bohatera, księcia Eryka. Zwraca jednak uwagę lekko pogardliwy ton, którym autor kroniki komentuje porażkę chłopów: nie są jego zdaniem zdolni do prowa-dzenia równej walki z rycerzami, a po krótkim zrywie rezygnują i wycofują się do swoich zagród. Drugi epizod z udziałem chłopów to kończąca kronikę scena elekcji Magnusa Erikssona w 1319 roku. Są oni ukazani jako pełnoprawni uczest-nicy wiecu elekcyjnego w Mora. Chłopi, po czterech przedstawicieli z każdej
härad (gminy), zostają przywitani na wiecu wraz z hoffmen (rycerzami), po czym
uczestniczą w elekcji – aklamacji, wołając wraz z rycerzami „Amen”. Po elekcji panowie „oddają królowi swoje zamki i ziemie i stają się jego sługami”, a chłopi wracają do swoich gmin i zdają relację z wyboru władcy20. Podkreślenie roli ludu
w elekcji ma oczywiście legitymizować władzę nowego króla, który uzyskał ko-ronę w wyniku wojny domowej, po obaleniu poprzednika i straceniu jego syna. Oba przytoczone epizody wpisują się więc w ideologię kroniki, wykorzystując chłopów dla uzasadnienia jej głównego przekazu. Poza tym w świadomości au-tora kroniki i jego dworskiego otoczenia chłopi prawie nie istnieją, nie są ważni, zostają zdegradowani do biernych podmiotów gry politycznej, toczonej przez ry-cerzy. Nie są jednak także przedstawieni jako zdegenerowani czy dzicy „podlu-dzie”, tchórzliwi i godni pogardy.
Drugim ważnym XIV-wiecznym źródłem są Revelationes św. Brygidy szwedzkiej, które – choć w dużej mierze odnoszą się do stosunków szwedzkich – w swojej wymowie i obrazie społeczeństwa są uniwersalne21. Wizerunek chłopa
19 Tamże, s. 159: „Ok toko hwat them wart til radha / oc giordo them wald ok mykin vnade / bondomen took tha wider at ledhas / ok toko at stikna wider ok vredas / Ok slogho en titzskan swa vmsider / ath hine wordo alle oblidher / ey reedh han wt i bätre lunw / än ater kom han med rödhe krwnu”. Kronika wspomina jeszcze o paleniu wsi chłopskich w czasie walk (s. 157), o oporze zbrojnym chłopów na Gotlandii przeciw wojskom królewskim (s. 198–199) i starciach z nimi we wschodniej Szwecji (s. 234–235).
20 Tamże, s. 254: „Fyre bönder skullo redho wara / j hwart herat ok skullo fara; s. 257: Hoffmen ok bönder alle saman / öpto ok sagdho alle Amen / wil gud jnnan hymmerike / han ma wel varda faders like / Tha waldo the konung magnus”; s. 257–258: „Herrane gingo honom alle A hand / ok lotho honom wp bade borger oc land / ok wordo alle ther hans men / ok tiänto honom som the göra oc än / Han war walder widh morasten / sidhan wändo bönderne ather i geen / Ok sagde huar for sino herade / huilke men sin herra swa ärade”.
21 O myśli społecznej Brygidy szwedzkiej zob. A. Waśko, Arystokraci ducha. Obraz
w pismach Brygidy jest więc dość typowy dla literatury tego okresu w Europie, szczególnie religijnej, lecz nie umniejsza to ich znaczenia dla kształtowania tego wizerunku w świadomości szwedzkich elit. Objawienia Brygidy bowiem, prze-tłumaczone na język szwedzki ok. 1385 roku, były w jej ojczyźnie niezmiernie popularne, oddziałując na postrzeganie chłopów i ich obraz w literaturze. Poza tym wizje Brygidy odzwierciedlają nie tylko europejską myśl społeczną (będąc świadectwem jej lektur i wykształcenia), ale także mentalność i poglądy jej ary-stokratycznego otoczenia na rolę i miejsce chłopstwa w społeczeństwie – podob-nie jak autor Erikskrönikan, Brygida uważa więc, że znaczepodob-nie i rola społeczna chłopów są znikome. Wizjonerka poświęca im bardzo niewiele uwagi, koncentru-jąc się na świeckich i duchowych elitach (rycerstwie i prałatach), od których, jej zdaniem, zależy postulowana przez nią odnowa i reforma christianitas. Brygida, podobnie jak autor Erikskrönikan, wywodziła się rodziny frälse (w przypadku Brygidy z elity tego stanu) i rycerstwu przypisuje i największą winę za upadek moralny chrześcijańskiego społeczeństwa, i najważniejszą rolę w jego koniecznej reformie.
Chłop w Revelationes jest więc traktowany jako niezbędny (utrzymuje wyż-sze warstwy swoją pracą), ale dość marginalny, jeśli chodzi o znaczenie, element społeczności. Jego wizerunek jest negatywny – chłopi są przedstawieni w na-wet gorszym świetle niż krytykowane przez wizjonerkę elity. Wprawdzie ciężko pracują, ale twierdzą, że wszystko zawdzięczają sobie i swojej pracy, nic Bogu. Są wiecznie niezadowoleni, chciwi, zmysłowi i brutalni „jak nieoswojone wie-prze”, uparci jak osły, zatracają się w obżarstwie i bezmyślnych zabawach; są związani z doczesnością w jej najbardziej prymitywnym, fizycznym wymiarze i nie dbają o nic więcej22. Widzimy więc, że obraz ten nie różni się wiele od
francuskich czy niemieckich stereotypowych wizerunków wieśniaka, podkre-ślających jego „zwierzęcą” niemal naturę, związek z fizycznością i niezdolność do pojęcia wartości wyższych. Jednak wbrew poglądowi, że chłop należy do ubogich, uciskanych prostaczków, pauperes, których potentes powinni chronić i otaczać opieką, bo są bezsilni i jako „ubodzy” bliżsi Bogu, Brygida nie zalicza
Birgitta och hennes värld, Stockholm 1971; A. Härdelin, Birgittas samhällsvision och klosteridé, w: tegoż, Kult, konst och kontemplation. Studier i medeltida svenskt kyrkoliv, Eslov 1998, s. 79–94.
22 Birgitta, Revelaciones Book I, with Magister Mathias Prologue, ed. C.-G. Undhagen, Upp-sala 1978, Revelatio 59; tamże, Revelaciones, Book II, ed. C.-G. Undhagen, B. Bergh, UppUpp-sala 2001, Revelatio 20; tamże, Revelaciones, Book IV, ed. H. Aili, Uppsala 2002, Revelatio 76; tamże, Reuelaciones Extravagantes, utg. L. Hollman, Uppsala 1956, Revelatio 83; Por. A. Waśko, Arys-tokraci ducha…, s. 142–143.
chłopa do tej grupy. Pauper w jej pismach to najemny robotnik, służący, prosty-tutka i żebrak, nie chłop, który żyje ze swojego gospodarstwa, może nie zasobnie, ale zgodnie ze swoim stanem23. Chłop jest więc pyszny, uparty i prymitywny,
a jedyne, co może go w oczach wizjonerki nieco usprawiedliwić to fakt, że nie jest to całkowicie jego wina. Winni tego stanu rzeczy są przede wszystkim pa-nowie, rycerze i biskupi, którzy powinni być dla chłopów wzorem, pouczać ich słowem i przykładem własnego życia. Elita jest odpowiedzialna za stan moralny stojących niżej od siebie; tymczasem panowie prowadzą niesprawiedliwe wojny, rujnujące lud, wymuszają nienależne daniny, ucztują i piją bez miary, są chciwi i egoistyczni. Trudno więc, by mając taki przykład chłopi mogli wznieść się na wyższy poziom moralny24.
Idee i poglądy Brygidy ukazują ścisły związek szwedzkiej elity intelektu-alnej XIV wieku z prądami epoki, z europejską myślą społeczną i teologiczną, co nie pozostaje bez wpływu na ukazany w Revelationes wizerunek chłopów. To samo można powiedzieć o innych XIV-wiecznych źródłach – teksty religijne i teologiczne (z których najciekawsze w kontekście omawianego tutaj wizerunku chłopów jest szwedzkie tłumaczenie Pięcioksięgu Mojżeszowego25), zwierciadło
książęce26 napisane dla króla Magnusa, wspomniane już tłumaczenia romansów
rycerskich powtarzają ten sam schemat: właściwie pomijają chłopów milczeniem, a jeśli odnoszą się do tej warstwy społecznej, ukazują ją konwencjonalnie, jako „lud”, któremu władca ma zapewnić pokój, czy jako „pracujących”, jeden z czło-nów trójdzielnego schematu funkcyjnego. Autor Pięcioksięgu wyjątkowo silnie (na tle innych tekstów) podkreśla wartość chłopskiej pracy, pisząc: „Powinnością wszystkich ludzi jest praca na ziemi dla jej owoców. Ale jedni uprawiają zie-mię sami, orząc i zbierając, inni czynią to mieczem i tarczą, by chronić tych, co zbierają i sieją, jeszcze inni przez służbę i wiedzę Bożą oraz modlitwy za tych, którzy bronią kraju i pracują w polu”27. Natomiast Konungastyrelsen powtarza
23 A. Waśko, Arystokraci ducha…, s. 140, 263–274. 24 Tamże, s. 131–142, 216–219.
25 Fem Moseböcker pa fornsvenska enligt Cod. Holm. A1, ed. O. Thornell, Uppsala 1959. 26 Konungastyrelsen (En nyttigh bok om konunga styrilse ok höfdinga), ed. L. Moberg, Uppsala 1984.
27 Fem Moseböcker I, s. 135: „At arwodha iordhina til födho / the är aldra manna skuld / Vtan some arwodha iordhina siälwa mz plogh oc harwo / Oc some mz swärdh oc skiold at wäria them som ploghia oc saa / Oc some i gudz thiänist oc hans kännedom oc godhom bonom / före them som landin wäria oc arwodha iordhina”.
negatywny osąd Brygidy: „jak dzikie zwierzęta żyją chłopi (lud), którzy chcą tylko jeść i pić, bawić się i spać, i ulegać wszelkim cielesnym żądzom”28. Ów na
ogół stereotypowy wizerunek i brak zainteresowania tą grupą ludności autorów piszących dla elity i o elitach w owej rycerskiej epoce, odzwierciedla znaczące zmiany w położeniu chłopów w XIV stuleciu. Nie stanowili już znaczącej siły politycznej, lokalne wiece straciły na znaczeniu, choć bönder zachowali część praw z dawnych czasów. Ich położenie ekonomiczne także uległo pogorszeniu (wskutek ucisku fiskalnego i ciągłych wojen w II połowie stulecia), chociaż bo-gatsi chłopi żyli na podobnym poziomie co drobne rycerstwo. Najbardziej jednak – i to odzwierciedla literatura – chłopi stracili w sensie społecznym. W XIII wie-ku słowo bonde było synonimem wolnego mieszkańca królestwa, sto lat później
bönder stali się warstwą niższą, o niewysokim prestiżu, niefunkcjonującą prawie
w świadomości i kulturze elit.
Sytuacja ta uległa zmianie w XV stuleciu, gdy chłopi ponownie ukazali się na szwedzkiej scenie politycznej jako znacząca siła: w okresie buntu przeciw Erykowi Pomorskiemu, zwanego powstaniem Engelbrekta (1434–1438), i pod-czas rewolt chłopskich armii pod wodzą arcybiskupa Jönsa Bengtssona Oxen-stierna i biskupa Kettila Karlssona Wazy przeciw królom Karlowi Knutssonowi Bonde (w roku 1457) i Chrystianowi I (1462–1464)29.
Powstanie Engelbrekta wywołali chłopi z najbardziej izolowanej północno- -zachodniej prowincji Szwecji, Dalarna, gdy król Eryk Pomorski zlekceważył ich prośby o odwołanie okrutnego duńskiego wójta Jösse Erikssona. Armia chłopska, do której przyłączali się chłopi z kolejnych dzielnic, ruszyła na zamki królewskie, zdobywając je i paląc. Gdy rebelia rozlała się na cały kraj, poparła ją szwedzka Rada Królestwa, a po śmierci przywódcy chłopów Engelbrekta Engelbrektsso-na (drobnego rycerza z DalarEngelbrektsso-na) i wyeliminowaniu jego Engelbrektsso-następcy, ludowego try-buna Eryka Puke, przejęła nad nią kontrolę. Chłopski bunt przeciw królewskim
28 Konungastyrelsen, cap. 3: „folk som änkte akta utan äta ok drikka leka ok sowa ok filghia allom sinom likama lusta”.
29 Podstawowa literatura dotycząca tego okresu w historii Szwecji to: L.-O. Larsson,
Kalmaru-nionens tid, Stockholm 1997, s. 265–338; J.E. Olesen, Unionskrige og Stændersamfund: bidrag til Nordens historie i Kristian I´s regeringstid 1450–1481, Aarhus 1983; D. Harrison, Karl Knutsson: en biografi, Lund 2002; E. Lönnroth, Sverige och Kalmarunionen 1397–1457, Göteborg 1934; Bi-drag till Skandinaviens historia ur utländska arkiver, Tredje delen: Sverige under Karl Knutsson och Kristiern af Oldenburg 1448–1470, utg. C.G. Styffe, Stockholm 1870; T. Riis, Skandinavien im Mittelalter. Zwei Königsreiche und eine halbe Republik, w: Europa im späten Mittelalter, Beiheft 40, hrsg. v. R.Ch. Schwinger, Ch. Hesse, s. 125–144; A.G. Christensen, Kalmarunionen og nordisk politik 1319–1439, Copenhagen 1980,s. 200–242.
urzędnikom przekształcił się w wojnę Szwedów z unijnym królem, zakończoną jego obaleniem w 1439 roku. Wzrost politycznego znaczenia chłopów obrazuje zapraszanie ich przedstawicieli na kolejne zjazdy Rady Królestwa od roku 143530.
Rosnącą siłę polityczną i militarną chłopów docenił arcybiskup Uppsali Jöns Bengtsson, wzywając ich pod swoje rozkazy, gdy podniósł bunt przeciw królowi Karlowi Knutssonowi w 1457 roku. Chłopska w przeważającej części armia doprowadziła do obalenia władcy i powołania na tron Chrystiana I. Jednak gdy ten kilka lat później uwięził arcybiskupa, chłopi spontanicznie ruszyli na Sztokholm, a potem pod sztandary siostrzeńca Jönsa, biskupa Linköping Kettila, żądając uwolnienia prałata. I ponownie chłopska armia odniosła sukces: arcybi-skup został zwolniony, a Chrystian musiał opuścić Szwecję31.
Jako jedni z głównych bohaterów opisywanych wydarzeń chłopi pojawili się na kartach XV-wiecznych kronik: w latach 50. powstały, prawdopodobnie w kancelarii króla Karla Knutssona, kroniki rymowane – Karlskrönikan (oma-wiająca okres od 1389 do 1452 roku)32, następnie w latach 1472–1490 jej
kon-tynuacja, Sturekrönikan33, oraz tzw. Förbindelsedikten34 (kronika łącząca Eriks-krönikan i KarlsEriks-krönikan, a więc obejmująca okres 1319–1389). Około 1470 roku
powstała także łacińska kronika Ericusa Olai35. Autorzy kronik rymowanych,
30 O powstaniach chłopskich w XV w. zob. P. Reinholdsson, Uppror eller resningar?
Sam-hällsorganisation och konflikt i senmedeltidens Sverige, Uppsala 1998; L.-O. Larsson, Engelbrekt
Engelbrektsson och 1430–talets svenska uppror, Stockholm 1984; D. Harrison, Uppror och
alli-anser. Politiskt våld i 1400-talets svenska bondesamhälle, Lund 1997. O chłopach w Radzie i
roz-woju parlamentaryzmu w średniowiecznej Szwecji zob. H. Schück, Rikets råd och män. Herredag och råd i Sverige 1280–1480, Stockholm 2005, s. 98–121.
31 Zob. H. Gillingstam, Ätterna Oxenstierna och Vasa under medeltiden: släkthistoriska
stu-dier, Stockholm 1952; Kettil Karlsson Vasa, Nordisk Familjebok, Stockholm 1926, s. 767–768;
H. Gillingstam, Jöns Bengtsson, w: Svenskt Biografiskt Lexikon, Vol. XXVIII (1992–1994), s. 496. 32 Karlskrönikan, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Andra delen, utg. G.E. Klemming, Stockholm 1866. Zob. E. Neuman, Karlskrönikans proveniens och sanningsvärde, „Samlaren” (1927).
33 Sturekrönikan, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Tredje delen, utg. G.E. Klemming, Stockholm 1867–1868, s. 1–190. Zob. M. Nordquist, „What You Hear is the Truth”. Authorisation Strategies in Late-Medieval Swedish Rhymed Chronicles, w: Authority and Gender in Medieval and Renaissance Chronickles, ed. J. Dresvina, N. Sparks, Newcastle 2012, s. 291–317.
34 Förbindelsedikten, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Forsta delen, utg. G.E.
Klem-ming, Stockholm 1865.
35 Ericus Olai, Chronica regni Gothorum, w: Scriptores rerum suecicarum medii aevi, tomi II, ed. E.M. Fant, E.G. Geijer. O genezie i ideologii kroniki Ericusa Olai zob. E. Lönnroth, Ericus Olai som politiker, w: tegoż, Från svensk medeltid, Stockholm 1961, s. 127–142; O. Ferm, När och för vem skrev Ericus Olai sin Chronica regni Gothorum?, „Lychnos. Årsbok för idé- och
związani z dworami Karla Knutssona i jego następcy, regenta Stena Sture, usiło-wali, z gorszym literackim efektem, naśladować rycerską Erikskrönikan. Jednak konwencjonalne opisy dworskich uroczystości musiały – pod naporem wydarzeń – ustąpić miejsca opisom bitew i buntów, w których dużą rolę odegrali chłopi. Kronika Ericusa Olai, powstała prawdopodobnie na zlecenie kapituły uppsalskiej i niezwiązana tak jak kroniki rymowane konwencją literatury dworskiej, ukazuje w wielu miejscach rosnące polityczne i militarne znaczenie bönder. Symboliczne znaczenie ma np. opisana przez kronikarza rywalizacja arcybiskupa Jönsa i kró-la Karkró-la o poparcie chłopów. Skonfliktowani ze sobą prałat i władca wysyłali do chłopów liczne listy, prosząc „drogich przyjaciół” o poparcie – listy te mieli odczytywać księża parafialni w kościołach. Według Ericusa biskup groził usu-nięciem z urzędu duchownych, którzy ogłaszali listy królewskie, a władca groził uznaniem za zdrajców tych, którzy odczytywali listy arcybiskupa36.
Kronikarze mają na ogół przychylny stosunek do powstania Engelbrekta i późniejszego buntu biskupa Kettila: pierwsze rozpoczęło polityczną karierę Karla Knutssona, marszałka podczas powstania, drugi skutkował przywołaniem go na tron szwedzki, a XV-wieczne kroniki rymowane są uważane za dzieła pro-pagandowe, stronnicze na korzyść tego władcy. Pomimo tego pozytywnego obra-zu chłopskich powstań wizerunek chłopów na kartach kronik nie jest bynajmniej jednoznacznie pozytywny. Autor Sturekrönikan ma do nich wyraźnie protekcjo-nalny, a niekiedy wręcz pogardliwy stosunek. Opisując zakończony klęską atak chłopów na Sztokholm (w obronie arcybiskupa Jönsa) stwierdza, że nie poda imie-nia bohaterskiego przywódcy chłopów, bo „o chłopskich wojnach nie śpiewa się pieśni”37. Chłopi są często ukazywani jako dziki i okrutny tłum, tłuszcza opętana
żądzą krwi i zniszczenia. Przywódcy chłopów (nieraz rycerskiego pochodzenia) grożą przeciwnikom, że wydadzą ich na pastwę rozwścieczonego tłumu bönder, co budzi przerażenie i natychmiast skutkuje38. Po zdobyciu królewskich twierdz
chłopi chcą palić i mordować i tylko z trudem można ich powstrzymać przed krwawym rozprawieniem się z ich załogami. Są gwałtowni w słowach i czynach, grożą wywlekaniem królewskich wójtów za włosy i krwawą rozprawą z nimi, co lärdomshistoria” 1993, s. 151–167; B. Tjällén, Church and nation: The discourse on authority in Ericus Olai’s Chronica regni Gothorum (c. 1471), Stockholm 2007.
36 Ericus Olai, Chronica… s. 191.
37 Sturekrönikan…, s. 28: „bondha örligh kan man ekke priisa / ekke aff there striidh qwädha stora wiisa”.
kronikarz uważa za oznakę dzikości i nieucywilizowania39. Jego całkowitą
apro-batę zyskuje natomiast postępowanie Karla Knutssona, który po pokonaniu zbun-towanych chłopów jednej ze szwedzkich prowincji kazał spalić ich przywódców, mówiąc: „Jeśli ich się nie nastraszy, nigdy nie będą nas słuchać”40. Brzmi w tym
zdaniu przeświadczenie o nierównowadze stanów i konieczności utrzymania niż-szego w podległości, nawet używając siły, a także pewna obawa przed radykali-zacją chłopów i groźbą wystąpień rewolucyjnie antystanowych. Kronikarz zdaje się sądzić, że taką groźbę stanowili przywódcy chłopscy po śmierci Engelbrekta, przede wszystkim Eryk Puke, którego oskarża o plany zajęcia zamku w Örebro i przekształcenia go w klasztor – mauzoleum Engelbrekta, oraz o dążenie do wy-wołania chłopskiej rewolucji, po której podatki miały zostać zniesione (co rów-nało się zniesieniu różnic stanowych). Sam Eryk według kronikarza chciał zostać „chłopskim królem”41. Autor Karlskrönikan opisuje naradę Eryka Puke z innym
przywódcą chłopskim, Hansem Martenssonem, która miała odbyć się po uznaniu przez chłopów władzy marszałka Karla Knutssona. „Wszyscy myślą, że już po sprawie, ale nie my chłopi” – mówi Hans – „gdy ludzie z Dalarna i Helsinglandu się zbiorą, to wtedy inaczej zagramy”. Obaj przywódcy knuli więc wedle kroni-karza spisek, który miał na celu obalenie marszałka, słusznie zatem zostali ujęci i skazani na śmierć. Eryk Puke został ścięty, a Hans Martensson włóczony końmi na ulicach Västerås. Chłopi z Dalarna zabili w odpowiedzi wójtów Karla Knuts-sona i odmówili płacenia podatków: „Chłopi chcą być swoimi własnymi panami”, pisze autor Karlskrönikan, „takie szaleństwo wymyślili”42.
Pomimo tych obaw przed chłopskim radykalizmem w kronikach przewa-ża jednak pozytywny obraz chłopów. Ich okrucieństwo jest usprawiedliwiane uciskiem podatkowym królów unijnych i nadużyciami cudzoziemskich wójtów, które kronikarze ze szczegółami opisują. Autor Karlskrönikan pisze, że żołdacy wójtów zabierają z chłopskich chat żywność, ubrania, rogi do picia, nawet ostat-nią gęś, a chłopi, by zapłacić podatek, pozbywają się siekier, kotłów, garnków
39 Tamże, s. 44.
40 Tamże, s. 141–142, 159: „thy wtan almoghen faar naghan agha / the lydha oss aldrey j wara dagha”.
41 Tamże, s.132, 144 (bondakonung). O kulcie Engelbrekta zob. G. Carlsson, Engelbrekt som
Helgon, „Kyrkohistorisk årsskrift”, 21, 1921, s. 236–243.
42 Karlskrönikan…, s. 151–152: „man menar thz är nw alt slet / wj böndher menom ey alle thz / ner dalakarla och helsinga koma saman / wj fa än tha eth annath gaman”; s. 156: „Alla bönder mente egna herre wara tha / th slogho the tolkan darskaap oppa”.
i krów. Opornych wójt każe porywać z gospodarstw, z dróg wiodących na wiec i do kościoła43, wiesza ich w dymie, ich żony więzi i każe im pracować tak ciężko,
że rodzą martwe dzieci44. Zwraca uwagę niekonwencjonalne, wręcz emocjonalne
przedstawienie chłopów jako cierpiących ludzi, którzy tracą „przyjaciół i krew-nych”45. Kronikarze oddają im też kilkakrotnie głos, przytaczając słowa
chłop-skich przywódców i wojowników i podając ich imiona46.
Największe uznanie autorów kronik budzi sprawność bojowa chłopów, szczególnie ludzi z Dalarna (dalakarlar), których autor Diariusza z Vadstena określa jako feroces et bellicosi47. W ataku na zamek Agnaholm (w 1434 r.) idą
mężnie (manlika) na mury, wielokrotnie ponawiają szturm, woląc umrzeć niż odstąpić48. Ich siła militarna budzi strach: gdy odmówili płacenia podatków
Kar-lowi Knutssonowi i odrzucili jego list z wezwaniem do podporządkowania się, Karl chciał wysłać przeciw nim wojsko, ale część Rady Królestwa sprzeciwiła się temu, obawiając się klęski49. Szczególny podziw wzbudziła postawa chłopów
w bitwie na Helgeandsholmen (Wyspa św. Ducha, na której znajdował się szpi-tal) pod Sztokholmem, opisywana szeroko przez wszystkich kronikarzy. Trzystu chłopów idących na pomoc uwięzionemu arcybiskupowi Jönsowi Bengtssonowi zostało tam odciętych od swoich głównych sił. Po całym dniu zaciętej obrony, w walce z żołnierzami króla Chrystiana, większość z nich zginęła lub została pojmana; trzydziestu trzech ocalałych broniło się do końca w kościele św. Ducha (Helgeandskyrkan). Ericus Olai pisze, że obiecano im życie, jeśli się poddadzą, ale każdy, który złożył broń, był natychmiast zabijany. Ostatnich ośmiu (w tym ich przywódcę Johana Lindorma) pojmano i stracono później w Sztokholmie. 43 Tamże, s. 23. Miejsca te były od XIII w. objęte mirem królewskim; autor wskazuje więc na bezprawie czynione przez wójtów.
44 Tamże, s. 24: vinir ok frandhir. 45 Tamże, s. 35.
46 Karlskrönikan wymienia Elefa Djäkn, Joana Folkessona (s. 33), Hermana Bermana (s. 44), Petera Ulfssona (s. 46), Joana Karlssona (s. 81) i innych; wszyscy dowodzili chłopskimi armiami w czasie powstania Engelbrekta, a niektórzy z nich byli chłopami. Hans Martensson (pochodzenia chłopskiego), wymieniony w Karlskrönikan (s. 151) był jednym z wodzów w chłopskiej armii Ery-ka Puke, a Johan Lindorm (którego imię podaje Ericus Olai, s. 190) dowodził oddziałem chłopów, walczących w Sztokholmie w obronie arcybiskupa Jönsa.
47 Vadstenadiariet. Latinsk text med översatting och kommentar, utg. C. Gejrot, Stockholm 1996, cap. 753.
48 Karlskrönikan…, s. 47.
49 Tamże, s. 157–165. Ostatecznie chłopi zgodzili się na rokowania pod groźbą armii Karla Knutssona.
Złamanie słowa danego chłopom, którzy chcieli się poddać (choć w zgodzie z ówczesną praktyką, iż pospólstwo nie ma honoru, więc dane im słowo nie obo-wiązuje) kronikarz ocenia surowo, jako hańbę. Dowódca wojsk królewskich Ture Tureson, zwany odtąd „chłopskim rzeźnikiem”, zdaniem Ericusa źle się przy-służył królowi, bo po tym wydarzeniu chłopi masowo przyłączali się do wojsk biskupa Kettila, który wzniecił bunt, by uwolnić arcybiskupa50. Pod dowództwem
tegoż biskupa chłopi z Dalarna ponownie odznaczyli się odwagą, pokonując pod Haraker duńskich rycerzy i knechtów (1464 r.). Bitwa ta była ważnym etapem w rozwoju szwedzkiej świadomości narodowej i przedstawiano ją jako wielkie zwycięstwo Szwedów nad Duńczykami51.
Chłopi wprawdzie czasem „rzucając dzidy i kusze zmykali do lasu”52,
roz-chodzili się do domów, gdy oblężenie trwało zbyt długo, ale na ogół byli nie-ustępliwi i zawzięci. Nie brali jeńców, kierując się nie tylko żądzą zemsty, ale też zimną kalkulacją zysków i strat. „Nie dam ci pokoju” – powiedział jeden z chłopów do duńskiego żołnierza, gdy oddział Duńczyków został otoczony na Käpplingeholmen w Sztokholmie. „Jeśli wezmę cię do niewoli, wrócisz tu. Je-śli umrzesz, więcej nam nie zaszkodzisz”. Kronikarz dodaje, że duński żołnierz wnet poczuł chłopski topór na karku53.
Chłopska armia w powstaniu Engelbrekta miała swoich wodzów i walczy-ła pod wwalczy-łasnymi sztandarami (wspomniany jest np. Dalabaner, sztandar Dalar-na54). Chłopi byli też nieźle uzbrojeni i wyszkoleni. Autor Karlskrönikan opisuje
chłopów ciągnących z Karlem Knutssonem na Skanię: „Wielu miało zbroje i ko-nie, byli gotowi na bój jak najlepsi rycerze. Nikt nie wątpił, że nie ustąpią przed duńskimi zbrojnymi. Świetnie strzelali i naciągali kusze z koni nie gorzej niż rycerze. Ich dalekarlijskie strzały były tak ostre, że przeszywały i człowieka i ko-nia”55. Kronikarze wielokrotnie wspominają, że chłopi szli do ataku konno, mieli
50 Ericus Olai, Chronica…, s. 190; Olaus Petri, Svenska krönika, utg. G.E. Klemming, Stock-holm 1860, s. 229.
51 Vadstenadiariet…, cap. 755; Sturekrönikan..., s. 37. 52 Karlskrönikan…, s. 133–134, a także s. 138–139, 168.
53 Tamże, s. 307: „dänen ropade stat mic for liif oc sund / bonden swor iac gör thz engen lundh / worder tw fangen tw komber igen / dör tw nw thw gör mic aldre meen”.
54 Sturekrönikan…, s. 60.
55 Karlskrönikan…, s. 295: „the waro en dels mz harnisk oc häst / erdoge som hofmän bäst / man torfte a thom eyncte twika / for danska hofmän the ey wika / the kunna wäl skywta oc spänne til hest / som nogra hofmän aller bäst / Thera dalapila waro sa hwaas forsan / the gingo bade ginom häst oc man”.
topory, dzidy, łuki i kusze, oraz zbroje56. W XV wieku wielokrotnie i nadaremnie
zabraniano chłopom posiadania broni; szczególnie na obszarach pogranicznych (Småland przy granicy z Danią, Dalarna przy granicy norweskiej) różnica mię-dzy drobnym rycerstwem (lågfrälse) i chłopami (skattebönder) polegała tylko na tym, że ci drudzy płacili podatki, a i tego odmawiali, jeśli musieli brać udział w wyprawach wojennych. Podatki płacili przecież dlatego, że w zamian mieli otrzymać ochronę wojskową i pokój. Poza tym mieszkali w podobnych domo-stwach, mieli podobny status majątkowy, broń i służbę. Takich chłopów, trwa-jących przy starym wojowniczym etosie z czasów bondesamhället, nazywano
bondefrälse (chłopskim rycerstwem)57. Autor Karlskrönikan uznaje w pewnym
sensie ten etos, skoro bez komentarza cytuje słowa chłopów z Dalarna do człon-ków Rady Królestwa (w czasie Powstania Engelbrekta): obiecują oni posłuszeń-stwo Radzie „na swój honor i cześć”58. Podobne odwołania do honoru brzmią
w słowach chłopów upplandzkich, które miały paść na wieść o uwięzieniu arcybi-skupa Jönsa przez króla Chrystiana: „To hańba dla nas Szwedów, musimy ruszyć [by uwolnić biskupa], lepiej zginąć, niż żyć w pohańbieniu”59.
W Erikskrönikan powtarzają się stwierdzenia o władcy, który daje chłopom pokój i sprawiedliwość60. Kronikarze XV-wieczni zaświadczają, że nie jest to
jedynie konwencja literacka, wywodząca się z definiowanego przez np. zwier-ciadła książęce średniowiecznego ideału władcy, lecz idea żywa w świadomości szwedzkich chłopów. Według nich główną przyczyną chłopskich buntów w XV stuleciu były niesprawiedliwe rządy – bezprawnie nakładane podatki, samowola wójtów, łamanie przez nich miru itp. Eryk Pomorski obiecał kochać chłopów, zapewnić im bezpieczeństwo i poszanowanie prawa, a tymczasem toczył bez-ustanne wojny, a lud gnębił podatkami. Gdy chłopi udali się na jego dwór ze skargą na jego wójta, Eryk, wściekły, bił ich i ciągnął za włosy. Nie tak powinien
56 Np. gdy Engelbrekt wezwał chłopów z Västergötland do poparcia powstania, przybyli „odziani w zbroje i silnie uzbrojeni” („mz harnisk oc starka wäria”), Karlskrönikan…, s. 46.
57 Zob. M. Cederholm, De värjde..., s. 229–230. 58 Karlskrönikan…, s. 165: „vidh hedher och ära”.
59 Sturekrönikan…, s. 27–28: „wy motte man aff huse wth gaa bätre är oss döö än liffua mz skam”.
60 Zob. wyżej. O królu jako dawcy pokoju i sprawiedliwości w literaturze szwedzkiej pisała Kristin Drar w Konungens herravälde sasom rättvisans, fridens och frihetens beskydd. Medelti-dens fursteideal i svenskt hög- och senmedeltida källmaterial, Stockholm 1980.
postępować król ze „swoimi ubogimi”, mówi autor Karlskrönikan61. Ubogi (arm, fattig) oznacza tutaj nie ubogiego w dobra materialne, ale poddanego, słabego,
potrzebującego opieki władcy. Piszący na początku XVI wieku kronikarz Gusta-wa Wazy Olaus Petri zauGusta-waża, że dla każdego władcy lepiej mieć zadowolonych chłopów niż wiele zamków, o czym przekonał się boleśnie Eryk Pomorski. Brak sprawiedliwości prowadzi do buntu, a szwedzkiego chłopa nie jest łatwo zgnieść i poddać swojej władzy, gdyż kraj obfituje w bagna, puszcze i góry, gdzie trudno go dosięgnąć62. Autor Karlskrönikan cytuje słowa chłopskiego przywódcy, który
stwierdził, że chłopi powstali w obronie sprawiedliwości i prawa63. Dlatego też,
żądając przywrócenia sprawiedliwości, zabili i wygnali kilkunastu królewskich wójtów, lecz po zdobyciu Sztokholmu podziękowali tamtejszemu wójtowi Hanso-wi Krummedike za to, że zawsze przestrzegał prawa64.
Szczególnie dotkliwie chłopi odczuwali ucisk podatkowy: ściąganie no-wych, nadzwyczajnych, lub wyjątkowo wysokich podatków. Vadstenadiariet po-daje, że w 1460 roku król Chrystian nałożył podatek w wysokości jednej marki szwedzkiej od każdego dymu, contra leges patriae, a pieniądze wysłał do Danii65.
W roku następnym opodatkował szwedzkich chłopów ponownie: tym razem był to podatek pogłówny, wymagany nie tylko od chłopów-posiadaczy ziemskich, ale także od dzierżawców. Pieniądze te – „jak się mówi”, pisze kronikarz – Chry-stian przeznaczył na wykup ziemi w Holsztynie, co było jednoznaczne z wyzy-skiem królestwa szwedzkiego na cele niemające z jego interesem nic wspólne-go66. W roku 1463 Chrystian nałożył na chłopów podatek okrętowy (skeppsvist)
w wysokości 12 öre od chłopa-posiadacza ziemskiego i 6 öre od dzierżawców67.
Według Sturekrönikan chłopi rzekli wtedy, że „zanim to się stanie, raczej umrą i wolą umrzeć niźli żyć”, ale tym razem już nie zapłacą „bezprawnego podatku” (oolaghlighen skat)68.
61 Karlskrönikan…, s. 23–25.
62 Olaus Petri, Svenska..., s. 176. O kronice pisał np. G.T. Westin, Olaus Petri, Peder Svart och
Gustav Vasa. Religion, politik och historieskrivning i början av1500-talet, Stockholm 2002.
63 Karlskrönikan..., s. 31. 64 Tamże, s. 37.
65 Vadstenadiariet..., cap. 712. 66 Tamże, cap. 719
67 Tamże, cap. 720.
68 Sturekrönikan..., s. 26: „och alla sworo aff rätta nödh / thz the wylle förre bliffua dödh / och wille häller döö än liffua / än the sculo annan tiidh oolaghlighen skat wtgiffua”. Sprawa ta
Drugi element, obok sprawiedliwości, ważny w ideale średniowiecznego władcy, to zachowanie i obrona pokoju. Także tego obowiązku wobec ludu unijni królowie nie spełniali. Chłopi w kronikach to najpierw ciemiężony lud, potem zmuszeni do walki (łamaniem prawa) zaciekli i okrutni wojownicy. Wojna nie jest jednak ich żywiołem. Opuszczają armię, by wrócić do swoich gospodarstw, pragną sprawiedliwej władzy i pokoju. Jeden z kronikarzy przytacza charaktery-styczną opowieść: gdy konflikt między arcybiskupem Jönsem a królem Karlem Knutssonem przeciągał się, chłopi, zmęczeni wojną, usiłowali mediować między zwaśnionymi stronami i doprowadzić do pokoju69.
Z napomknień i sugestii kronikarzy można też wywnioskować, że prawo stanowiło ważny element w życiu wiejskiej wspólnoty. Ważne decyzje chłopi dejmowali na wiecach, wybierali przywódców, odbywali narady i wysyłali po-słów. Po fiasku interwencji ich posłów u Eryka Pomorskiego chłopi z Dalarna zebrali się na wiecu, gdzie wybrali przywódcę i – po rozmowach z przedstawicie-lami Rady Królewskiej – oznajmili, że odmawiają dalszego płacenia podatków, dopóki wójt Jösse Eriksson nie zostanie ukarany. Powstanie wzniecili dopiero wtedy, gdy uznali, że sami muszą wymierzyć mu sprawiedliwość, bo trudno jej oczekiwać od króla czy Rady70. Starali się działać zgodnie z prawem i obyczajem,
nadając swoim akcjom, także zbrojnym, znamię legalności. Już w trakcie powsta-nia porwali wprawdzie Jösse Erikssona z klasztoru w Vadstena, gdzie się schronił (łamiąc prawa klasztoru i prawo azylu), ale nie zabili go od razu. Zawieźli go, związanego jak świnię i bez kropli miodu czy wina – biada kronikarz – na wiec w Motala, gdzie stanął przez sądem, który skazał go na śmierć. Wyrok wykonano okrutnie, mówi autor Karlskrönikan, ścinając wójta toporem, bo żaden chłop nie posiadał miecza71.
Chłopskie rebelie miały mieć jeszcze jedną przyczynę: niechęć do ob-cych, wyzwolenie królestwa z ucisku, jakim były rządy duńskich królów unij-nych i ich urzędników. Według autora Karlskrönikan chłopi walczyli nie tylko stała się przyczyną konfliktu arcybiskupa Jönsa z Chrystianem I. O podatkach w XV-wiecznej Szwecji zob. T. Lindkvist, Medeltida bönder och skatter, „Historisk tidskrift”, 102, 1982, s. 31–55; M. Cederholm, De värjde..., s. 61–88. O stosunku do podatków w średniowieczu zob. np. E.A.R. Brown, Taxation and Morality in the XIIIth and XIVth Centuries, „French Historical Studies”, 7, 1973, s. 1–28.
69 Olaus Petri, Svenska…, s. 231. 70 Karlskrönikan…, s. 28–29. 71 Tamże, s. 154.
o sprawiedliwość dla siebie, ale o pomyślność całego królestwa Szwecji. Engel-brekt miał oznajmić Radzie w imieniu chłopów: „Chcemy pomóc królestwu w tej biedzie, albo wszyscy padniemy w bitwie; chcemy się cieszyć prawem królestwa, albo zginąć”72. W trakcie oblężenia duńskiego garnizonu w Sztokholmie przez
bi-skupa Kettila i stronników arcybibi-skupa, chłopi mieli zwrócić się do Rady z żąda-niem obalenia Chrystiana, motywując to tym, iż Chrystian nie jest prawowitym królem, bo w czasie jego elekcji nie zapytano ludu o zgodę. Poza tym Szwecja zawsze była królestwem, więc powinien nią rządzić król, nie regenci czy prałaci. Należy więc przywołać z wygnania Karla Knutssona73. Niezależnie od
wiary-godności tej informacji, której celem wydaje się przekonanie odbiorcy, że Karl Knutsson był prawowitym, wspieranym przez lud władcą, na uwagę zasługuje przekonanie kronikarza, że chłopi działali na rzecz poszanowania praw króle-stwa, stanowiąc jeden z elementów szwedzkiej wspólnoty politycznej.
W Karlskrönikan i Sturekrönikan coraz częściej mówi się o chłopach jako Szwedach (svenske): Chłopi pod dowództwem Eryka Puke oblegający Sztokholm określani są jako Szwedzi, w kontraście do duńskiej załogi zamku sztokholmskie-go. Po uwięzieniu arcybiskupa Jönsa przez Chrystiana autor Sturekrönikan mówi, iż ta wieść dotarła do chłopów i uznana została za wielką hańbę dla Szwedów; nie podobało się to chłopom, którzy zaczęli mówić między sobą: „Jakaż hańba nas Szwedów dotyka, dałby Bóg, by to nigdy więcej się nie zdarzyło”74. Chłopi są
więc jednoznacznie w tekście utożsamiani ze Szwedami. Kronikarz przedstawia też konsekwentnie walkę chłopskiej armii biskupa Kettila z wojskiem Chrystiana jako wojnę szwedzko-duńską75. Wspomniano już powyżej o znaczeniu bitwy pod
Haraker w szwedzkiej świadomości historycznej, choć bez wątpienia przyćmiło ją wspaniałe, ostateczne zwycięstwo regenta Stena Sture nad Chrystianem I pod Brunkeberg w 1471 roku. Kroniki ukazują chłopów jako warstwę świadomą
72 Tamże, s. 31: „wi wiliom hielpa riket aff nödh / eller alla bliffua slagna dödh / och wiliom niwta rikesens räth / eller och dräpas allas slät”.
73 Olaus Petri, Svenska…, s. 232.
74 Sturekrönikan…, s. 27: „Thetta ryktet kom för almoghen fram / och war swänskom mannom tiil stora skam / saa illa monde thz almoghenom beehagha / och hwar bögynner siik för annan klagha / twy hwat skam oss swänskom skeer / gud giffui thz aldrigh skedde meer”.
narodowo, patriotyczną i antyduńską, w przeciwieństwie do kosmopolitycznej, szwedzko-duńskiej arystokracji76.
Źródła XIV-wieczne nie dostrzegają chłopów, sto lat później sytuacja się zmienia. Chłopi pojawiają się w kronikach jako warstwa społeczna aktywna i świadoma, politycznie i narodowo, z własnym etosem, poczuciem honoru, przywiązaniem do prawa i tradycji. Źródła XV-wieczne świadczą też o istnieniu pewnej, często niedostrzeganej, wymianie idei między ludem a elitami, o braku poważniejszej bariery kulturowej. Ani chłopi nie byli tak pasywni jak myśla-no, ani elity tak przekonane o swojej wyższości. Nie zmienia to faktu, że chłopi wdzierają się na karty kronik jakby wbrew woli ich autorów, którzy woleliby opiewać czyny rycerzy, bo przecież o chłopskich nie śpiewa się pieśni.
Bibliografia Źródła
Birgitta, Revelaciones Book I, with Magister Mathias Prologue, ed. C.-G. Undhagen, Uppsala 1978.
Birgitta, Revelaciones, Book II, ed. C.-G. Undhagen, B. Bergh, Uppsala 2001. Birgitta, Revelaciones, Book IV, ed. H. Aili, Uppsala 2002.
Birgitta, Reuelaciones Extravagantes, utg. L. Hollman, Uppsala 1956.
Edda poetycka, tłum. i oprac. A. Załuska-Strömberg, Wrocław 1986. Erikskrönikan enligt Cod. Holm. D2, utg. R. Pipping, Stockholm 1963.
Ericus Olai, Chronica regni Gothorum, w: Scriptores rerum suecicarum medii aevi, tomi II, ed. E.M. Fant, E.G. Geijer, s. 1–166.
Fem Moseböcker på fornsvenska enligt Cod. Holm. A1, ed. O. Thornell, Uppsala 1959. Förbindelsedikten, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Forsta delen, utg. G.E.
Klem-ming, Stockholm 1865.
Olaus Petri, Svenska krönika, utg. G.E. Klemming, Stockholm 1860.
Karlskrönikan, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Andra delen, utg. G.E. Klemming,
Stockholm 1866.
Konungastyrelsen (En nyttigh bok om konunga styrilse ok höfdinga), ed. L. Moberg,
Uppsala 1984.
Snorri Sturluson, Heimskringla. Noregs konunga sögur, utg. F. Jonsson, Kobenhavn 1911.
76 E. Lönnroth, Sverige..., s. 185–199, 327–333; O. Ferm, State-formative tendencies,
po-litical struggle, and the rise of nationalism in late medieval Sweden, Stockholm 2002, s. 4–21; A.D. Smith, National identities: modern and medieval?, w: Concepts of national identity in the Middle Ages, ed. S. Forde, L. Johnson, V. Murray, Leeds 1995, s. 375–399.
Sturekrönikan, w: Svenska medeltidens Rim-Krönikor, Tredje delen, utg. G.E. Klemming,
Stockholm 1867–1868.
Vadstenadiariet. Latinsk text med översatting och kommentar, utg. C. Gejrot, Stockholm
1996.
Opracowania
Andersson I., Källstudier till Sveriges historia 1230–1436: Inhemska berättande källor
jämte Libellus Magnipolensis, Lund 1928.
Andrae C.G., Kyrka och frälse i Sverige under äldre medeltid, Uppsala 1960.
Bagge S., Aims and Means in the Inter-Nordic Conflicts 1302–1319, „Scandinavian Jour-nal of History”, 32, 2007, s. 5–37.
Bagge S., Society and Politics in Snorri Sturluson’s Heimskringla, Berkeley–Los Ange-les–Oxford 1991.
Beckman B., Matts Kettilmundsson och hans tid, Stockholm 1953.
Bengtsson H., Den höviska kulturen i Norden. En konsthistorisk undersökning, Stock-holm 1999.
Bergqvist K., Den medeltida riddaren som intertextuellt fenomen. Om
hjältekonstruktio-ner i Eufemiavisorna och Erikskrönikan, w: Hjälter och hjältinnor, red. T.
Anders-son, 2012, s. 41–73.
Bidrag till Skandinaviens historia ur utländska arkiver, Tredje delen: Sverige under Karl Knutsson och Kristiern af Oldenburg 1448–1470, utg. C.G. Styffe, Stockholm 1870.
Bosl K., Potens und Pauper. Begriffsgeschichtliche Studie zur gesellschaftlichen
Diffe-renzierung im frühen Mittelalter und zum „Pauperismus“ des Hochmittelalters,
w: Alteuropa und die moderne Gesellschaft, Festschrift für O. Brunner, Göttingen 1963, s. 60–87.
Brown E.A.R., Taxation and Morality in the XIIIth and XIVth Centuries, „French Histor-ical Studies”, 7, 1973, s. 1–28.
Carlsson G., Engelbrekt som Helgon, „Kyrkohistorisk årsskrift”, 21, 1921, s. 236–243. Cederholm M., De värjde sin rätt: senmedeltida bondemotstånd i Skåne och Småland,
Lund 2007.
Cherubini G., Chłop i życie na wsi, w: Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożyńska-Paoletti, Warszawa 1996, s. 145–175.
Christensen A.G., Kalmarunionen og nordisk politik 1319–1439, Copenhagen 1980. Drar K., Konungens herravälde såsom rättvisans, fridens och frihetens beskydd.
Med-eltidens fursteideal i svenskt hög- och senmedeltida källmaterial, Stockholm 1980.
Duby G., The Three Orders. Feudal Society Imagined, Chicago 1982.
Ekholst C., A Punishment of Each Criminal. Gender and Crime in Swedish Medieval
Law, Leiden–Boston 2014.
Ferm O., State-formative tendencies, political struggle, and the rise of nationalism in late
Ferm O., När och för vem skrev Ericus Olai sin Chronica regni Gothorum?, „Lychnos. Årsbok för idé- och lärdomshistoria” 1993, s. 151–167.
Ferrari F., Literature as a Performative Act. Erikskrönikan and the Making of a
Na-tion, w: Lärdomber och skämptan. Medieval Swedish Literature Reconsidered, ed.
M. Bampi, F. Ferrari, Uppsala 2008, s. 55–80.
Freedman P.H., Images of the Medieval Peasant, Stanford 1999.
Fritz B., Hus, land och län. Förvaltningen i Swerige 1250–1434, Stockholm 1972. Gillingstam H., Jöns Bengtsson, w: Svenskt Biografiskt Lexikon, Vol. XXVIII (1992–
1994), s. 496.
Gillingstam H., Ätterna Oxenstierna och Vasa under medeltiden: släkthistoriska studier, Stockholm 1952.
Guriewicz A., Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987.
Härdelin A., Birgittas samhällsvision och klosteridé, w: tegoż, Kult, konst och
kontemp-lation. Studier i medeltida svenskt kyrkoliv, Eslov 1998, s. 79–94.
Harrison D., Jarlens sekel, Stockholm 2002.
Harrison D., Karl Knutsson: en biografi, Lund 2002.
Harrison D., Uppror och allianser. Politiskt våld i 1400-talets svenska bondesamhälle, Lund 1997.
Irsigler F., Divites et pauperes in der Vita Meinverci, „Vierteljahrschrift für Sozial und Wirtschatfsgeschichte”, 57, 1970, s. 449–499.
Iwańczak W., Ludzie modlitwy, miecza i pracy. Trójpodział społeczeństwa w
średnio-wiecznej myśli czeskiej, Kielce 1995.
Kettil Karlsson Vasa, Nordisk Familjebok, Stockholm 1926.
Klockars B., Birgitta och hennes värld, Stockholm 1971.
Larsson L.-O., Engelbrekt Engelbrektsson och 1430-talets svenska uppror, Stockholm 1984.
Larsson L.-O., Kalmarunionens tid, Stockholm 1997. Lindkvist T., Landborna i Norden, Uppsala 1979.
Lindkvist T., Medeltida bönder och skatter, „Historisk tidskrift” ,102, 1982, s. 31–55. Lindkvist T., The Peasantry and Peasant Communities, w: Campagnes Medievales.
L’homme et son espace, ed. E. Mornet, Paris, s. 387–398.
Line Ph., Kingship and State Formation in Sweden 1130–1290, Leiden–Boston 2007. Lönnroth E., Ericus Olai som politiker, w: tegoż, Från svensk medeltid, Stockholm 1961,
s. 127–142.
Lönnroth E., Sverige och Kalmarunionen 1397–1457, Göteborg 1934.
Neuman E., Karlskrönikans proveniens och sanningsvärde, „Samlaren”, 8, 1927, s. 103– 182.
Nordquist M., „What You Hear is the Truth”. Authorisation Strategies in Late-Medieval
Swedish Rhymed Chronicles, w: Authority and Gender in Medieval and Renais-sance Chronickles, ed. J. Dresvina, N. Sparks, Newcastle 2012, s. 291–317.
Oexle O.G., Die funktionale Dreiteilung als Deutungsschema der sozialen Wirklichkeit
in der ständishchen Gesellschaft des Mittelalters, w: Ständische Gesellschaft und sociale Mobilität, hrsg. v. W. Schulze, München 1988, s. 19–51.
Oexle O.G., Tria genera hominum. Zur Geschichte eines Deutungsschemas der sozialen
Wirklichkeit in Antike und Mittelalter, w: Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Mittelalter, hrsg v. L. Fenske, W. Rösener, Th. Zotz, Sigmaringen 1984, s. 483–500.
Olesen J.E., Unionskrige og Stændersamfund: bidrag til Nordens historie i Kristian I´s
regeringstid 1450–1481, Aarhus 1983.
Reinholdsson P., Uppror eller resningar? Samhällsorganisation och konflikt i
senmedel-tidens Sverige, Uppsala 1998.
Riis T., Skandinavien im Mittelalter. Zwei Königsreiche und eine halbe Republik, w: Europa im späten Mittelalter, Issue 40, hrsg. v. R. Ch. Schwinger, Ch. Hesse, s. 125–144.
Rösener W., Bauer und Ritter. Aspekte ihrer Lebensform, Standesbildung und sozialen
Differenzierung im 12. und 13. Jahrhundert, w: Institutionen, Kultur und Gesell-schaft im Mittelalter, hrsg v. L. Fenske, W. Rösener, Th. Zotz, Sigmaringen 1984,
s. 665–692.
Schück H., Rikets råd och män. Herredag och råd i Sverige 1280–1480, Stockholm 2005. Sjöholm E., Sveriges medeltidslagar, Lund 1988.
Smith A.D., National identities: modern and medieval?, w: Concepts of national identity
in the Middle Ages, ed. S. Forde, L. Johnson, V. Murray, Leeds 1995, s. 375–399.
Strandberg H., Alsnöstadgans relation till rusttjänsten, „Historisk tidskrift”, 63, 1943, s. 54–64.
Tjällén B., Church and nation: The discourse on authority in Ericus Olai’s Chronica
regni Gothorum (c. 1471), Stockholm 2007.
Waśko A., Arystokraci ducha. Obraz społeczeństwa średniowiecznego w Revelationes
św. Brygidy szwedzkiej, Kraków 2009.
Westin G.T., Olaus Petri, Peder Svart och Gustav Vasa. Religion, politik och
historie-skrivning i början av1500-talet, Stockholm 2002.
StreSzczenie
Wizerunek chłopa w literaturze średniowiecznej był zdecydowanie krytyczny i dość ste-reotypowy: chłop to potomek Chama, o zwierzęcej naturze, prymitywny i leniwy. Teo-ria trójpodziału funkcyjnego nieco złagodziła ten obraz, ukazując chłopów jako część
społeczeństwa niezbędną dla jego prawidłowego funkcjonowania. Sytuacja chłopów szwedzkich różniła się jednak znacząco od pozycji chłopstwa w Europie „kontynental-nej” – posiadali ziemię i prawa polityczne. Czy jednak lepsza niż w innych krajach eu-ropejskich sytuacja chłopów w Szwecji miała wpływ na ich wizerunek w szwedzkich źródłach narracyjnych XIV i XV wieku? Analiza tekstów XIV-wiecznych wskazuje, że tworzenie się społeczeństwa stanowego w Szwecji i bliższy kontakt z europejską kulturą sprawił, iż chłopi utracili społeczny prestiż, którym cieszyli się jeszcze w XIII wieku i ich obraz nie odbiega od europejskiego wzorca. Natomiast w źródłach XV-wiecznych chłopi ukazani są jako warstwa społeczna o dużym znaczeniu politycznym i militarnym, z własnym etosem, świadomością narodową, jako część narodu politycznego. Źródła nie opisują ich jednoznacznie pozytywnie, ale świadczą o przełamaniu wcześniejszego ra-czej negatywnego przekazu, odzwierciedlając dużą rolę chłopów w walkach Szwedów z królami unii kalmarskiej.
‘there areno SongS on peaSant warS’. the imageof the peaSant in the SwediSh narratiVe SourceS ofthe 14thand 15th centurieS
abStract
The image of the peasant in the Medieval literature was decisively critical and rather stereotypical: the peasant was Ham’s descendant (Ham was one of the Noah’s sons), and he was animal, primitive and lazy in his character. The theory of the functional division into three social groups (estates) mitigated that image a bit presenting peasants as part of the society that was necessary for the whole to function properly. The situation of the Swedish peasants was actually different from the position of peasants in ‘continental’ Europe: they possessed land and political rights. But did a better situation of Swedish peasants influence their image in the Swedish narrative sources of the 14th and 15th centuries? The analysis of the 14th-century texts proves that the creation of a society based on estates in Sweden and a closer contact with the European culture were the rea-sons why Swedish peasants lost their social prestige, which they had enjoyed in the 13th century, and, as a consequence, their image in the Swedish 14th century literature does not differ much from European model. On the other hand, in the 15th-century sources Swedish peasants are presented as a social group that played a significant political and military role, with their own ethos, national consciousness, and as part of the body politic. The sources do not describe them explicitly in a positive way, but they bear testimony that the previous – rather negative – image was changed, and they show a significant role of Swedish peasants in the fights with the kings of the Kalmar Union.
