Fundacja
Instytut Rozwoju Regionalnego
Dostępna
przestrzeń
publiczna
projekt współfinansowany ze środków Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Fundacja Instytut rozwoju regionalnego realizuje w 2009r. na terenie
całej Polski projekt „Samorząd równych szans”. nasze działania
adre-sujemy do samorządów, które mają do odegrania kluczową rolę w
two-rzeniu warunków dla trwałej integracji osób niepełnosprawnych.
Problem dotyczy około 4,5 mln osób niepełnosprawnych. Prawie 3 mln
z nich to osoby w wieku produkcyjnym, a zatrudnionych jest tylko 14%.
niedostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych komunikacja,
bariery architektoniczne i brak dostępu do informacji sprawia, że 2,5 mln
obywateli nie może podjąć zatrudnienia.
dodatkową barierę stanowi system edukacji, który skazuje około 200 tys.
niepełnosprawnych dzieci wyłącznie na szkoły specjalne.
Eksperci FIrr przekazują wiedzę zdobytą w ciągu kilku lat realizacji
pro-jektów dotyczących aktywizacji zawodowej i społecznej osób
niepełno-sprawnych. To bardzo specjalistyczna wiedza, której upowszechnienie
może dać szansę kilku milionom ludzi na godne życie (takie, jakie mogą
prowadzić osoby niepełnosprawne w innych krajach Unii Europejskiej).
Fundacja chce służyć samorządom informacją i wsparciem, pomagać
roz-wiązywać problemy i tworzyć programy działań sprzyjających włączaniu
osób niepełnosprawnych we wszystkie dziedziny życia.
najlepsze samorządy i ich działania będą promowane i otrzymają tytuł
„Samorząd równych szans”.
Fundacja
Instytut Rozwoju Regionalnego
Dostępna
przestrzeń
publiczna
Autor
Marek Wysocki Redakcja serii
Anna Maria Waszkielewicz 31-261 Kraków, ul. Wybickiego 3A, tel.: 012 629 85 14, faks: 012 629 85 15 e-mail: biuro@firr.org.pl
http://www.firr.org.pl
Organizacja Pożytku Publicznego KRS: 0000170802
Nr konta 77 2130 0004 2001 0255 9953 0005
Wydanie I bezpłatne, nie przeznaczone do sprzedaży.
Niniejsze wydanie ukazało się w ramach realizacji przez FIRR projektu „Samorząd równych szans” współfinansowanego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. ISBN
978-83-61170-68-6 Nakład
500 egzemplarzy
Nakład dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
© Kraków 2009
Opracowanie graficzne i skład Studio Graficzne 4DTP
Druk Drukmar
Przestrzeń publiczna to miejsce spotkań, pracy, rekreacji – to przestrzeń, w której ludzie przemieszczają się z domu do pracy i z powrotem. Plac, rynek, skwer, bulwar, ulica – to miejsca, w których przebywają mieszkańcy i turyści, to obszar, gdzie następują interakcje i działania sprzyjające integracji lokalnych społecz-ności. Przestrzeń publiczna jest „sercem miasta”, które powinno tętnić życiem, jednoczyć mieszkańców i tworzyć pole do inicjatyw, pobudzania wyobraźni i rozwoju. Przestrzeń, która będzie przyjazna wszystkim, czyli dostępna dla każdego i bez względu na jego sprawność ruchową lub poznawczą zapewni pełną integrację społeczną jej użytkowników, stanie się miejscem zacieśniania więzi międzyludzkich i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
W ostatnich latach coraz większą rolę odgrywa budownictwo prywatne lub kor-poracyjne, domy jednorodzinne, wygrodzone osiedla deweloperskie czy chro-nione biura i urzędy. Coraz mniej jest przestrzeni do wspólnej integracji. Współ-czesny człowiek coraz bardziej się zamyka, czasami jest to wybór świadomy, ale często ten wybór jest podyktowany niedostępnością przestrzeni z uwagi na ogra-niczenia mobilności człowieka, jak ma to miejsce w przypadku osób z niepełno-sprawnością. Wielu z nich pozbawia się podstawowych praw do uczestnictwa w życiu społecznym tylko z tego powodu, że przestrzeń publiczna nie jest dosto-sowana do ich potrzeb.
Czy realia przestrzeni publicznej w polskich miastach spełniają swoją rolę integra-cyjną, czy jednak wielu ludzi jest poza głównym nurtem życia społecznego? Czy osoby z niepełnosprawnością mogą korzystać ze swoich podstawowych praw: dostępu do nauki, kultury, rekreacji i czy mogą z nich korzystać samodzielnie? To, jak wygląda przestrzeń publiczna, w dużej mierze zależy od świadomości i odpowiedzialności zarządzających tą przestrzenią. Ale to nie tylko władze lokalne są odpowiedzialne za jakość tej przestrzeni, choć należy powiedzieć, że odgrywają w jej kształtowaniu największą rolę. Świadomość społeczna wszystkich operatorów działających w przestrzeni oraz samych użytkowników wpływa na to, jak dalece nasze otoczenie jest przyjazne osobom niepełno-sprawnym.
Należy zdać sobie sprawę, że kształtując przestrzeń spełniającą potrzeby osób niepełnosprawnych sprawiamy, że staje się ona bardziej przyjazna i bezpieczna dla innych członków społeczeństwa, osób starszych, kobiet w ciąży, podróżnych z dużym bagażem, osób z małymi dziećmi czy osób z ograniczeniami w poru-szaniu się w wyniku kontuzji. Często określa się ich jako osoby o ograniczonej mobilności, która w przypadku osób z niepełnosprawnością jest stała, a w innym
tylko czasowa. Tak więc dostępna przestrzeń publiczna jest przyjazna nam wszystkim, gdyż teoretycznie większość z nas doświadczyła w swoim życiu ogra-niczeń w mobilności i może ich doświadczyć w przyszłości.
Zważywszy na te tendencje, należy już teraz przygotować się do zaspokojenia potrzeb nie tylko obecnych, ale i przyszłych mieszkańców, którzy mogą mieć ogra-niczenia w mobilności. Należy już teraz tworzyć im warunki do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie, podejmowania nauki, pracy i korzystania z pełni praw obywatelskich, a jednym z elementów, które sprzyjają temu celowi jest dostępna przestrzeń publiczna.
Jednym z celów zbioru publikacji „Samorząd Równych Szans” jest ukazanie roli władz samorządowych w kształtowaniu warunków sprzyjających aktywnemu uczestnictwu osób z niepełnosprawnością w życiu publicznym. Do nich przede wszystkim należy budzenie świadomości wśród wszystkich operatorów dzia-łających w przestrzeni publicznej, tworzenie planów dostępności przestrzeni i przeprowadzanie audytów dla poszczególnych budynków lub określonych obszarów miast i wsi. Dostępna przestrzeń publiczna zwiększa jakość życia wszystkich mieszkańców, nie tylko tych, którzy są niepełnosprawni. Miejsco-wości, które są dostępne dla osób z niepełnosprawnością, stają się atrakcyjne dla ludzi starszych, którzy z chęcią się w nich osiedlają. Takie miejscowości są również chętnie odwiedzane przez turystów, szczególnie seniorów czy rodziny z małymi dziećmi.
Dostępna przestrzeń publiczna jest wyrazem szacunku dla jej mieszkańców i odwiedzających je gości, ale również może być szansą na rozwój gospodarczy regionu.
Przedmowa ...2
Wprowadzenie ...6
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej ...8
Postrzeganie osób niepełnosprawnych. ...8
Uwarunkowania prawne dostępności przestrzeni publicznych ... 10
Projektowanie dla wszystkich w świetle prawodawstwa międzynarodowego ..12
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej ... 19
Podnoszenie świadomości społecznej ... 19
Konsultacje społeczne jako element tworzenia równoprawnej dostępności ...20
Dostępność przestrzeni w procedurach przetargowych ... 23
Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych ... 25
Standardy projektowania dla wszystkich ... 30
Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistów ... 30
Ciągi komunikacyjne w mieście ... 31
Dostosowanie głównego wejścia do budynku ... 33
Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach ... 35
Dostosowanie pomieszczeń sanitarnych ... 38
Informacja w obiektach użyteczności publicznej...40
Podsumowanie ... 42
„Projektowanie dla wszystkich” to nie utrudnienie lecz wyzwanie. Jest strategią i filozofią, której celem jest zapewnienie wszystkim ludziom równych szans w ramach nowoczesnego społeczeństwa.
Przestrzeń publiczna koncentruje życie lokalnych społeczności. Od tego w jakim jest stanie, zależy jakość życia mieszkańców. Wspólna przestrzeń zwiększa szanse na integrację i rozwój więzi społecznych. Przyjazna przestrzeń publiczna to taka, gdzie chętnie przebywamy, gdzie możemy wypocząć i spotkać się z przyjaciółmi i gdzie czujemy się bezpiecznie. Dla osób niepełnosprawnych przestrzenią przy-jazną jest dodatkowo przestrzeń pozbawiona barier architektonicznych i gwa-rantująca bezpieczne poruszanie się.
W projektowaniu przestrzeni publicznych podstawową zasadą jest jej pełna dostępność, bez względu na rodzaj niepełnosprawności, ograniczenia mobil-ności czy percepcji. Zarówno osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, osoby niewidome i słabowidzące, jak i osoby starsze, kobiety w ciąży czy osoby z małymi dziećmi oczekują od przestrzeni publicznej, że będą mogły z niej korzystać w sposób samodzielny. Jest to podstawowy warunek pełnej dostęp-ności tej przestrzeni.
O przyjazności przestrzeni możemy mówić w kontekście bezpośredniego użytkownika, osoby poruszającej się pieszo lub na wózku inwalidzkim. Na tym poziomie zawiązują się odpowiednie interakcje i przestrzeń publiczna staje się tym, czym powinna być – miejscem integracji lokalnej społeczności. Pozostali użytkownicy, rowerzyści i kierowcy wykorzystują przestrzeń głównie do prze-mieszczania się pomiędzy konkretnymi miejscami. Gdy nie prowadzą swoich pojazdów, stają się również pieszymi. To stwierdzenie powinno uzmysłowić wszystkim, że ruch pieszy powinien mieć priorytet przy kształtowaniu układów komunikacyjnych. Nie chcę tutaj powiedzieć, że rower i samochód nie są ważnymi środkami lokomocji, ale one jedynie ułatwiają pieszym przemiesz-czanie się. Korzystający z nich mają ograniczony zakres personalnych kontaktów i wpływ na integrację społeczną.
Na jakość przestrzeni wpływa wiele elementów – sposób zagospodarowania, rodzaj zastosowanych urządzeń, elementy małej architektury, oświetlenie oraz jej użytkowanie. Wiele ładnie wykonanych placów, skwerów i deptaków niestety nie uwzględnia szerokiej gamy potencjalnych użytkowników, szczególnie tych, dla których, być może, ta przestrzeń interakcji jest najbardziej potrzebna – osobom niepełnosprawnym i starszym. Często projektanci i władze samorządowe nie
zauważają tego, projektując przestrzeń pełną barier architektonicznych, ogra-niczając tym samym możliwości wykorzystania potencjału osób niepełno-sprawnych i starszych. Wynika to przede wszystkim z braku świadomości potrzeb osób niepełnosprawnych i wiedzy jak należy projektować przyjazną przestrzeń publiczną. Czasami bywa tak, że uwzględnia się potrzeby jednej grupy osób niepełnosprawnych pomijając potrzeby innych, a czasami ruch samochodowy (rowerowy) wygrywa z potrzebami ruchu pieszego. Przykładem likwidacji barier dla jednej, a tworzeniem utrudnień dla drugiej grupy osób niepełnosprawnych jest obniżanie krawężników na całej szerokości przejścia dla pieszych. Dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich jest to ułatwienie, ale dla osób nie-widomych przy braku specjalnych płytek z wypustkami staje się utrudnieniem w samodzielnym poruszaniu się. Podobnie jest ze ścieżkami rowerowymi wyty-czanymi bezpośrednio na chodnikach. Gdy pas ruchu pieszych nie ma szerokości minimum 2 m i czytelnej granicy między ścieżką rowerową a ciągiem pieszym – może to spowodować niekontrolowane wejście osoby niewidomej lub innych pieszych pod nadjeżdżający rower. Tak więc, aby uzyskać dobrą jakość prze-strzeni publicznej należy brać pod uwagę potrzeby wszystkich użytkowników, bez względu na ich ograniczenia mobilności i percepcji czy sposób poruszania się. Projektowanie przestrzeni i jej zarządzanie oraz użytkowanie musi być nasta-wione na priorytet ruchu pieszego ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.
Dostosowanie przestrzeni nie jest łatwym zadaniem, gdyż w przestrzeni publicznej działają różne podmioty gospodarcze dbające o własne cele. Działalność tych podmiotów znajduje się często poza kontrolą samorządu lokalnego i zamiast wspólnego zintegrowanego środowiska mamy do czynienia ze zbiorem inte-resów poszczególnych prywatnych operatorów. W porządkowaniu przestrzeni jednak ważną rolę odgrywa samorząd lokalny, jako delegat interesów wszystkich mieszkańców, a szczególnie tych, którzy mają mniejsze szanse zaistnienia. Warto zastanowić się nad rolą samorządu lokalnego, który zarządza przestrzenią i często udostępnia ją prywatnym inwestorom. Czy przekazanie przestrzeni publicznej do celów czysto komercyjnych nie sprzyja degradacji tej przestrzeni? Prywatni inwestorzy w dużej mierze kierują się chęcią osiągnięcia jak największego zysku i często nie zwracają uwagi na potrzeby osób niepełnosprawnych. Innym zagad-nieniem jest, jakimi metodami chcą ten zysk osiągnąć. Czy są świadomi swoich działań, które mają wpływ na otaczającą nas przestrzeń? Niestety, partyku-larny interes nieraz bierze górę nad interesem społecznym i potrzebami miesz-kańców. Przeciwwagą dla tych działań powinna być funkcja kontrolna samorządu lokalnego, ale niestety w wielu polskich miastach kontrola nad przestrzenią publiczną jest ograniczona lub jej w ogóle brakuje, a tylko silny samorząd, słu-chający głosu lokalnej społeczności, a nie jedynie wąskiej grupy przedsiębiorców może uchronić miasto przed degradacją przestrzeni publicznych.
przestrzeni publicznej
Postrzeganie osób niepełnosprawnych
W Polsce, tak jak na całym świecie zwiększa się populacja osób starszych i osób mających problemy w poruszaniu się. Badania wskazują, że w 2030 r. około 20% populacji ludzi, będą stanowić osoby starsze, które przekroczą 60 lat. W Polsce około 5,5 mln obywateli to osoby uznane za niepełnosprawne, w tym 3,8 mln osób ma problemy w poruszaniu się 1. Problemy niepełnosprawności i starzenia się
społe-czeństwa będą coraz bardziej zauważalne. Coraz więcej osób będzie miało ograni-czenia fizyczne w poruszaniu się i stąd już teraz projektowanie przestrzeni uwzględ-niające potrzeby osób starszych i niepełnosprawnych staje się koniecznością. Wdrażana w Polsce koncepcja społeczeństwa obywatelskiego, opartego na rów-ności praw i obowiązków, powoli dostrzega również potrzebę włączenia w życie społeczne osób niepełnosprawnych jako pełnoprawnych członków tego społe-czeństwa. Lata doktryny komunistycznej, w których to osoby niepełnosprawne postrzegane były jako osoby żyjące jedynie na koszt społeczeństwa przeszły już do historii. Model wsparcia osób niepełnosprawnych oparty jedynie na niesieniu „pomocy poszkodowanym przez los”, skupiał się na ich potrzebach fizycznych i określany był jako tzw. model medyczny. Obecne podejście to prospołeczna
polityka wyrównywania szans, czyli postrzeganie osób niepełnosprawnych
jako pełnoprawnych obywateli, którzy mają te same prawa, jakie posiadają pozo-stali sprawni członkowie społeczności.
Podczas Europejskiego Kongresu na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, który odbył się w dniach 20-24 marca 2002 r. w Madrycie, przyjęto dokument nazwany Deklaracją Madrycką 2. Tym samym wyraźnie określono priorytety polityki
spo-łecznej z udziałem osób niepełnosprawnych. Zmiany w podejściu do niepełno-sprawności zawarte w Deklaracji Madryckiej przedstawia Tabela 1.
Polska po przemianach politycznych w latach 90-tych XX w. powoli zaczyna wpro-wadzać nowy sposób postrzegania osób niepełnosprawnych i stawia na wzrost ich aktywności, szczególnie aktywności zawodowej. Jednak aby ta aktywność
1 Główny Urząd Statystyczny, Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r., http://www.stat.gov.pl.
2 The Madrid Declaration “Non discrimination plus positive action results in social inclusion”, Europejski Kongres na rzecz Osób Niepełnosprawnych, Madryt 20-24 marca 2002 r., http://www.niepelnosprawni.pl/ ledge/x/1878.
mogła być realizowana, potrzebna jest przyjazna, dostosowana przestrzeń publiczna, która ułatwi wszystkim osobom z ograniczeniami mobilności
peł-noprawny dostęp do edukacji, pracy, wypoczynku i rozwoju swoich
zaintere-sowań. Pełna aktywność, czyli samodzielność w poruszaniu się i w podejmo-waniu decyzji o swoim życiu wymaga, aby szeroko pojęta przestrzeń publiczna była również dostępna dla osób niepełnosprawnych.
Tabela 1. Zmiany w podejściu do niepełnosprawności przedstawione w Dekla-racji Madryckiej 3
OD
modelu medycznego modelu społecznegoDO
Traktowania osób
niepełnosprawnych jako przedmiotu działań charytatywnych
Postrzegania ich jako osób obdarzonych prawami Traktowania osób
niepełnosprawnych jako pacjentów Postrzegania ich jako konsumentów i niezależnych obywateli Sytuacji, w której profesjonaliści
podejmują decyzje w imieniu osób niepełnosprawnych
Sytuacji, w której osoby niepełnosprawne podejmują niezależne decyzje
Koncentrowania się
na indywidualnych uszkodzeniach i zaburzeniach
Usuwania barier oraz promowania wspierającego i dostępnego środowiska
Określania ludzi mianem zależnych
lub nie nadających się do pracy Podkreślania ich uzdolnień i tworzenia aktywnych form wspierania
Tworzenia warunków
ekonomicznych i społecznych dla niewielkiej grupy
Kreowania przyjaznego,
elastycznego świata dla wszystkich Niepotrzebnej segregacji w edukacji,
zatrudnieniu i innych sferach życia Włączenia osób niepełnosprawnych w normalny nurt życia Ograniczenia polityki wobec osób
niepełnosprawnych do kompetencji specjalnych ministerstw
Włączenia polityki wobec osób niepełnosprawnych w całokształt zadań, za które odpowiedzialność ponosi cały rząd
Uwarunkowania prawne dostępności przestrzeni publicznych
Coraz większa liczba osób niepełnosprawnych oraz zwiększająca się popu-lacja osób starszych wymaga uwzględnienia potrzeb tych grup społecznych w prawnych zapisach, zarówno w krajowym i międzynarodowym ustawodawstwie. Ma to zapewnić pełnoprawny dostęp do środowiska przestrzennego i ograniczenie wykluczenia społecznego. Przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu poświęcona była rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych z 1993 r. „Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych”, która wskazuje na konieczność opracowania kierunków polityki państw wobec osób niepełnosprawnych.
Konstytucja RP i Karta Praw Osób Niepełnosprawnych
W polskim Prawie dobre podstawy daje Konstytucja RP 4 oraz uchwała Sejmu
RP – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Obydwa akty odnoszą się w swoich zapisach do przeciwdziałania dyskryminacji w dostępie do życia publicznego. Zapis Konstytucji, iż „wszyscy obywatele mają równe prawa”, jest zwięzły i jedno-znaczny, nie pomija nikogo i nie daje podstaw do dyskryminacji kogokolwiek. W 1997 r. w Sejmie przyjęto Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych, która jasno podkreśla, że osoby niepełnosprawne „mają prawo do niezależnego,
samo-dzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji” 5.
Prawo polskie ogranicza się do pojęcia likwidacji barier w dostępie do przestrzeni i budynków, nie mówiąc nic o projektowaniu przyjaznym czy tzw. projektowaniu włączającym, którego celem jest takie kształtowanie przestrzeni, aby umożliwić pełnoprawne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym.
Polskie Prawo budowlane
Podstawowym dokumentem w zakresie kształtowania przestrzeni wolnej od barier jest Prawo budowlane 6, w którym art. 5 pkt 4 formułuje wymóg
zapew-nienia warunków do korzystania z obiektów przez osoby niepełnosprawne. Przepis ten określa, że każdy obiekt budowlany powinien zapewnić „niezbędne
warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poru-szające się na wózkach inwalidzkich”.
Niestety ustawa nie precyzuje, o jakie wymagania i jakich zakresów niepełno-sprawności dotyczy zapewnienie dostępności. Interpretacja tego zapisu odnosi się często jedynie do zapewnienia fizycznego dostępu, bez zapewnienia tzw. dostępu równoprawnego. W wyniku tak ujętego zapisu, choć w swoich
zało-4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – art. 30, 32, 69 (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. zało-483).
5 Karta Praw Osób Niepełnosprawnych z dnia 1 sierpnia 1997 r. – § 1 (M.P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475). 6 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity – Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118).
żeniach bardzo słusznego, powstają obiekty i przestrzenie, które nie spełniają warunków pełnej dostępności. Główną przyczyną tego stanu jest niska świa-domość potrzeb poszczególnych grup niepełnosprawności i brak standardów (norm) rozwiązań szczegółowych, które byłyby umocowane prawnie.
Zapis art. 5 Prawa budowlanego jest uszczegółowiony w przepisach wykonaw-czych Rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie 7,8. Istotne jest także
Rozpo-rządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków tech-nicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie 9. Jednak
fragmentaryczność tych rozporządzeń w sprawach dostępności powoduje, że pomimo dość dobrego prawa powstają obiekty, które ograniczają aktywność osób niepełnosprawnych z powodu wielu barier w przestrzeniach publicznych. Aby zrozumieć przyczyny niskiego poziomu dostosowania obiektów i prze-strzeni, należy szukać w interpretacji zapisu prawa mówiącego o konieczności dostosowania jedynie obiektów nowych i modernizowanych po wejściu w życie ustawy Prawo budowlane (po 1 stycznia 1995 r.). Ten zapis uniemożliwia sku-tecznie egzekwowanie wymogów dostępności. Nie ma możliwości prawnych zmuszenia zarządców i właścicieli budynków wybudowanych przed 1995 r. do likwidacji barier w dostępie do budynków osobom niepełnosprawnym. W takich sytuacjach, jeżeli dotyczy to podmiotów prywatnych, pozostaje odwoływać się do wrażliwości i odpowiedzialności społecznej zarządza-jących obiektami. Jednak jeśli mówimy o obiektach, których właścicielem są podmioty publiczne, to dostosowanie przestrzeni do potrzeb osób
niepełnosprawnych staje się moralnym obowiązkiem zarządzającego.
Każdy obywatel ma prawo do korzystania z usług publicznych, które opłacane ze wspólnych podatków lokalnej społeczności. Tak więc politykę zarządzania przestrzenią należy kształtować w taki sposób, aby konsekwentnie ogra-niczać bariery w dostępie osób niepełnosprawnych do środowiska zabudo-wanego. Racjonalne wydawanie środków publicznych wymaga, aby służyły one wszystkim mieszkańcom, w tym także osobom niepełnosprawnym. W zapisach polskiego Prawa brakuje jeszcze określeń związanych z ideologią projektowania dla wszystkich 10 (ang. design for all), które określa konieczność
7 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690).
8 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2004 r. Nr 109, poz. 1155).
9 Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków tech-nicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43, poz. 430). 10 Inne określenia to projektowanie uniwersalne (ang. universal design) oraz projektowanie włączające (ang.
projektowania uwzględniającego potrzeby jak największej liczby użytkow-ników, bez względu na ich ograniczenia w mobilności. W ostatnich latach euro-pejscy planiści, projektanci i rzecznicy dostępności kładą szczególny nacisk na praktykę projektowania dla wszystkich jako podejście do projektowania i budowy przestrzeni publicznej ograniczającej zjawisko wykluczenia spo-łecznego z uwagi na ograniczenia w mobilności.
Według Basa Treffersa “Projektowanie dla wszystkich oznacza projektowanie,
rozwój i marketing głównych produktów, usług, systemów i środowisk tak, by były one dostępne i możliwe do wykorzystania przez jak najszerszą rzeszę użytkowników.” 11
Stan pełnej dostępności można osiągnąć poprzez:
I projektowanie produktów, usług i aplikacji, które są gotowe do użytku dla większości potencjalnych użytkowników bez żadnych modyfikacji,
I projektowanie produktów dających się bez trudu adaptować dla potrzeb różnych użytkowników (np. przez adaptowanie interfejsów użytkownika) oraz
I standaryzację interfejsów produktów, tak by były kompatybilne z wyspe-cjalizowanym sprzętem (np. technologiczne środki pomocy dla osób nie-pełnosprawnych).
Dzięki wdrażaniu projektowania dla wszystkich we wszelkich obszarach życia – dom, edukacja, praca, rozrywka, transport itp., możliwe jest osiągnięcie znacznego postępu w dziedzinie likwidacji barier dostępu, które obecnie unie-możliwiają niepełnosprawnym obywatelom pełne i równoprawne uczestnictwo w życiu wraz z ludźmi pełnosprawnymi.” 12
Projektowanie dla wszystkich w świetle prawodawstwa
międzynarodowego
Prawodawstwo międzynarodowe kładzie szczególny nacisk na aspekty prze-ciwdziałania wykluczeniu społecznemu ze względu na niepełnosprawność oraz na wyrównywanie szans i równoprawne traktowanie osób niepełnosprawnych. Duże znaczenie dla upowszechnienia tych idei było przyjęcie w dniu 20 grudnia 1993 r. podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (ang. The Standard Rules on the
Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities), które zostały
opra-11 Treffers, B. (2004) Design for All: a history of discrimination by design, future cities for all”, Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents.
12 Dokument podstawowy Europejskiej Konferencji „Dyskryminacja poprzez projekt” (“Discrimination by Design”), z dnia 3 grudnia 2001 r. w trakcie Europejskiego Dnia Osób Niepełnosprawnych, Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 8.
cowane na podstawie doświadczeń zdobytych w trakcie Dekady Osób Niepeł-nosprawnych, zorganizowanej pod egidą Narodów Zjednoczonych (1983-92) 13.
Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych
Standardowe Zasady ONZ 14 choć nie są prawnie wiążące, to stały się
podsta-wowym dokumentem, prawem zwyczajowym, wykorzystywanym przy two-rzeniu polityk wielu organizacji, państw i władz lokalnych w kwestii niepełno-sprawności. Zasady odnoszą się do podstawowych działań, jakie powinny podjąć władze na różnych szczeblach zarządzania w celu poprawy życia i aktywności osób niepełnosprawnych. Głównym założeniem Standardowych Zasad jest równość szans, jako podstawowe prawo człowieka. Jednak należy zauważyć, że osoby z niepełnosprawnością potrzebują niekiedy więcej wsparcia ze strony społeczeństwa, by móc osiągnąć te same cele w swoim życiu, co osoby w pełni sprawne. Tak więc wsparcie osób niepełnosprawnych nie powinno być odbierane jako przywilej, ale jako przysługujące człowiekowi prawo.
Standardowe Zasady składają się z 22 zasad 15, które formułują wytyczne
w zakresie polityki dotyczącej niepełnosprawności oraz propozycje konkretnych działań. Określono w nich ważne zasady dotyczące odpowiedzialności, podej-mowania działań i współpracy oraz wskazano obszary o decydującym znaczeniu dla jakości życia i osiągania pełnego uczestnictwa i równości.
Jako pierwsza wymieniona jest w dokumencie zasada mówiąca o konieczności budzenia świadomości w społeczeństwie na temat potrzeb, praw, mocnych stron osób niepełnosprawnych oraz ich możliwości wkładu w życie społeczne. Jest to ważne przesłanie skierowane do decydentów kształtujących lokalną politykę społeczną, aby w swoich działaniach propagowały idee integracji, zro-zumienia potrzeb i praw osób niepełnosprawnych i były odpowiedzialne za kształtowanie przestrzeni publicznej.
Podstawową zasadą odnoszącą się wprost do środowiska fizycznego, a w szcze-gólności przestrzeni publicznej jest zasada 5, mówiąca o dostępności, a która brzmi: „Państwa (organizacje, władze lokalne) powinny zdawać sobie sprawę
z ogromnego znaczenia problemu dostępności w procesie wyrównywania szans we
13 Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych nr 37/53 z dnia 3 grudnia 1982 r.
14 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych nr 48/96 z dnia 20 grudnia 1993 r., www.mps.gov.pl.
15 Poszczególne zasady to: 1. Budzenie świadomości, 2. Opieka medyczna, 3. Rehabilitacja, 4. Służby wspie-rające, 5. Dostępność, 6. Edukacja, 7. Zatrudnienie, 8. Środki utrzymania i zabezpieczenie socjalne, 9. Życie rodzinne i integralność osobista, 10. Kultura, 11. Sport i rekreacja, 12. Religia, 13. Informacja i badania naukowe, 14. Kreowanie polityki i planowanie, 15. Tworzenie prawa, 16. Polityka ekonomiczna, 17. Koordy-nacja działań, 18. Organizacje osób niepełnosprawnych, 19. Szkolenie personelu, 20. Monitoring krajowy i ocena programów dotyczących niepełnosprawności w zakresie wdrażania Zasad, 21. Współpraca tech-niczna i gospodarcza.
wszystkich sferach życia społecznego. Wobec osób dotkniętych jakąkolwiek formą niepełnosprawności, Państwa powinny:
(a) inicjować programy działania zmierzające do udostępnienia im środowiska fizycznego; i
(b) wprowadzić rozwiązania ułatwiające dostęp do informacji i środków komunikacji międzyludzkiej”.
Dostępna przestrzeń publiczna to warunek uzyskania przez osoby niepeł-nosprawne dostępu do opieki medycznej, którą opisuje druga spośród Standardowych Zasad, edukacji (zasada 6), zatrudnienia (zasada 7), kultury (zasada 10), sportu i rekreacji (zasada 11) czy życia religijnego (zasada 12). Nadrzędność dostępności wymaga od samorządów lokalnych i innych ope-ratorów przestrzeni podjęcia działań w celu likwidacji barier w dostępie osób niepełnosprawnych do przestrzeni publicznej i informacji na jej temat. Standardowe Zasady odnoszą się nie tylko do uwarunkowań na szczeblu krajowym. Są na tyle uniwersalne, że można je stosować do tworzenia lokalnych strategii zarządzania i w bezpośrednim zarządzaniu instytucjami i przedsiębiorstwami.
Deklaracja Barcelońska
Cenną inicjatywą bazującą na Standardowych Zasadach, było przyjęcie Dekla-racji Barcelońskiej przez 56 przedstawicieli miast europejskich podczas Konfe-rencji „Miasto i niepełnosprawni” w 1995 r. Na dzień dzisiejszy Deklarację pod-pisało już ponad 400 miast.
Deklaracja Barcelońska podobnie jak Standardowe Zasady jest dokumentem uniwersalnym wskazującym cele polityki władz lokalnych, a bazuje na podsta-wowych prawach człowieka, równoprawnym korzystaniu ze wszystkich aspektów życia publicznego, w tym również prawa do samodzielnego uczestnictwa we wszystkich wydarzeniach lokalnych społeczności.
Celem Deklaracji Barcelońskiej jest zachęcenie władz lokalnych do wdrażania w lokalnym prawodawstwie zapisów dotyczących integracji osób niepełno-sprawnych w społeczeństwie, które reprezentuje. Projekt ten stwarza okazję do tworzenia polityki rozwoju miejscowości przez przedstawicieli władz lokalnych w porozumieniu z organizacjami osób niepełnosprawnych.
W dużym skrócie zobowiązania władz lokalnych można określić jako aktywne pro-pagowanie zasady powszechnego dostępu w kształtowaniu polityki publicznej, opartej na równości szans osób niepełnosprawnych do uczestnictwa w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym danej miejscowości.
Agenda 22
Decyzje przestrzenne podejmowane przez władze lokalne mają wpływ na sytuację i życie codzienne osób niepełnosprawnych i dlatego też ważne jest, aby władze uwzględniały problemy osób niepełnosprawnych już na początku procesu decyzyjnego. Doskonałym narzędziem do tworzenia polityki wobec osób niepełnosprawnych jest metoda opracowana przez szwedzkie organizacje pozarządowe pod nazwą Local Autohorities 16. Dokument potocznie nazwany
Agendą 22 nakreśla sposób wdrażania polityki na rzecz osób niepełnosprawnych w społecznościach lokalnych. Agenda jest zbiorem pytań, bazujących na 22 Standardowych Zasadach ONZ, które mają ułatwić opracowanie planów polityki na rzecz osób niepełnosprawnych.
Część zasad Agendy 22 odnosi się do polityki społecznej, ale niektóre z nich dotyczą stricte spraw przestrzennych, w tym dostępności (zasada 5) i mogą pomóc w opracowywaniu polityki przestrzennej miasta. Agenda 22 podkreśla kluczowe znaczenie dostępu do środowiska fizycznego oraz do informacji i komunikacji w tworzeniu przyjaznych warunków do aktywizacji osób niepeł-nosprawnych.
W zakresie dostępności przestrzeni publicznej władze samorządowe powinny określić zadania w ramach polityki na rzecz osób niepełnosprawnych, do których należy:
I opracowanie planów dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych
zewnętrznego i wewnętrznego środowiska fizycznego;
I udostępnienie osobom profesjonalnie zajmującym się projektowaniem i budową środowiska fizycznego informacji nt. planu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych oraz rozwiązań zapewniających pełną dostępność;
I określenie wymagań co do dostępności dla różnych grup osób niepełno-sprawnych, aby były wykorzystywane przy projektowaniu i budowie śro-dowiska zewnętrznego od samego początku procesu projektowania;
I wdrożenie procedur konsultacji przez organizacje osób niepełno-sprawnych przy opracowywaniu standardów i norm dotyczących dostęp-ności oraz przy planowaniu nowych inwestycji i wykonywaniu projektów budowlanych.
16 W 1996 r. Szwedzka Federacja Niepełnosprawności (Handikappförbundens, HSO), rozpoczęła projekt mający na celu dostarczenie szwedzkiemu społeczeństwu wiedzy na temat Standardowych Zasad Wyrównywania szans Osób Niepełnosprawnych ONZ i drogi do spełnienia tych zasad w praktyce. Przy-gotowano instruktaż tworzenia polityki na rzecz osób niepełnosprawnych (Agenda 22) opublikowany w 2001 r. Polskie wydanie pt. „Agenda 22 – Lokalne Władze” zostało opracowane w 2002 r. przez Zarząd Główny Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, w ramach projektu Inclusion Europe pt. „Rozwój Praw Człowieka w odniesieniu do Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie w Społeczeństwie Cywilnym”, tłum. Anny Firkowskiej-Mankiewicz.
Wytyczne Agendy 22 zalecają, aby sprawy związane z dostępnością środowiska dla różnych grup osób niepełnosprawnych, uwzględniające ich potrzeby, możli-wości fizyczne oraz percepcję, były brane pod uwagę już od samego początku procesu inwestycyjnego. Zmiany i późniejsze adaptacje mogą wymagać zde-cydowanie większych nakładów finansowych niż te, które uwzględniane są już na początkowym etapie projektowania.
Władze lokalne powinny tworzyć programy dostosowania środowiska do potrzeb osób z niepełnosprawnością, aby w ten sposób zwiększać obszar dostępnej przestrzeni i ilości budynków, z których będą mogli samodzielnie korzystać wszyscy mieszkańcy bez względu na swoją sprawność fizyczną czy intelektualną. Zaleca się ustanowienie standardów i norm dostępności oraz konsultowania ich na etapie tworzenia z organizacjami osób niepełnosprawnych. Organizacje te powinny, również na własnym terenie, brać udział w początkowej fazie plano-wania obiektów użyteczności publicznej w celu zagwarantoplano-wania maksymalnie łatwego do nich dostępu.
Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych
Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych (Convention on the Rights of
Persons with Disabilities) jest jednym z ostatnich i chyba najważniejszych
dokumentów międzynarodowych, które mocno podnoszą konieczność
zagwarantowania równości praw i szans osób niepełnosprawnych 17.
Przy-jęcie Konwencji jest głównie zasługą przedstawicieli środowisk osób niepełno-sprawnych, którzy na arenie międzynarodowej walczyli o dokument całościowo dotyczący ich praw.
Konwencja podkreśla znaczenie projektowania uniwersalnego i konieczność wprowadzenia przez poszczególne państwa standaryzacji rozwiązań prze-strzennych, które zapewniłyby dostępność dla wszystkich użytkowników. W zapisach Konwencji pojawia się definicja komunikacji, a oznacza ona: „języki,
tekst wyświetlany, pismo Braille’a, komunikację dotykową, duży druk, dostępne mul-timedia, jak również środki przekazu: pisane, słuchowe, wyrażane prostym i zrozu-miałym językiem, czytane przez lektora oraz wspomagające i alternatywne sposoby komunikacji, środki i formaty, łącznie z dostępną technologią informacyjną i komu-nikacyjną”. Konwencja podkreśla znaczenie informacji w rozszerzaniu
dostęp-ności przestrzeni publicznej, która ma służyć lepszemu pozyskiwaniu informacji, w tym informacji o przestrzeni osobom o ograniczonej percepcji.
Dzięki rozwojowi technologii informatycznych zwiększa się możliwość pozyski-wania informacji, szczególnie przez osoby niewidome i słabowidzące. Informacja
17 Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych nr 61/106 z dnia 13 grudnia 2006 r.
jest integralną częścią dostępności, a informacja o przestrzeni może zwiększyć zakres dostępności. Należy dążyć więc do tworzenia informacji o obiektach i przestrzeniach już dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, aby mogły one z nich korzystać w sposób niezależny. Dostosowanie całej przestrzeni publicznej to długotrwały i kosztowny proces, dlatego warto zadbać o infor-mację o zakresie dostępności poszczególnych usług, budynków i przestrzeni. Promocja dostępnych obiektów może być przykładem dla innych zarządców i inwestorów i budować pozytywny wizerunek instytucji, firmy, organizacji jako odpowiedzialnej społecznie. W niektórych miastach są już organizowane kon-kursy na obiekt dostępny, jako promocja idei obiektu przyjaznego osobom nie-pełnosprawnym, choć trzeba podkreślić, że nie zawsze wybierane są obiekty, które spełniają wymogi pełnej dostępności przestrzennej.
Jakość przekazu informacji wymaga wprowadzenia standardów, aby można było w sposób jednoznaczny określać dostępność obiektów dla różnych grup osób niepełnosprawnych. Niestety niektóre firmy podają na wyrost infor-macje o swojej dostępności, które nie są weryfikowane przez niezależne grupy ekspertów. Jednolitość standardów jest bardzo istotna, szczególnie gdy chodzi o dostępność obiektów turystycznych. Wielu niepełnosprawnych zwraca uwagę na to, że często informacje turystyczne o dostępności hoteli i pensjonatów nie są adekwatne do rzeczywistości. Rzetelna informacja tury-styczna staje się ważna z uwagi na zwiększająca się mobilność osób niepeł-nosprawnych, wynikającą z jednej strony z większej zamożności tych osób, a z drugiej z rozwoju turystyki światowej i globalizacji gospodarki. Osoby nie-pełnosprawne oczekują więc rzetelnych, zweryfikowanych informacji, co ma gwarantować im bezpieczeństwo i niezależność w podróżowaniu. Władze samorządowe wspierając gospodarkę turystyczną regionu powinny zadbać o wypracowanie odpowiednich standardów dla przestrzeni publicznych, komunikacji oraz przekazu informacji, aby w ten sposób mobilizować osoby niepełnosprawne do korzystania z ich oferty turystycznej. Takie działanie może przysporzyć realne korzyści finansowe lokalnym społecznościom zważywszy, że przestrzeń przyjazna osobom niepełnosprawnym jest również atrakcyjna dla innych, np. seniorów i rodzin z małymi dziećmi.
Plan Działań Rady Europy 2006-2015
Komitet Ministrów Rady Europy przyjął w dniu 5 kwietnia 2006 r. „Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie na lata 2006-2015” 18.
18 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, Plan działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015, z dnia 5 kwietnia 2006 r.
Dostępne środowisko zabudowane odgrywa tutaj kluczową rolę jako przestrzeń do integracji społecznej i arena działań służących budowie społeczeństwa oby-watelskiego opartego na poszanowaniu praw jednostki. Środowisko dostępne, wolne od barier, przyjazne osobom niepełnosprawnym, bez względu na rodzaj niepełnosprawności, przynosi również korzyści innym członkom społeczeństwa. Staje się bardziej zrozumiałe, użyteczne i bezpieczne. Plan Działań zaleca uni-kanie tworzenia nowych barier poprzez stosowanie zasad uniwersalnego pro-jektowania w celu poprawy i zwiększenia dostępności środowiska fizycznego. Wiele miast europejskich bazując na Planie Działań przyjmuje deklaracje, że do 2015 r. dostosują swoją przestrzeń do potrzeb osób niepełnosprawnych. Do najbardziej znanych deklaracji należy zobowiązanie władz Sztokholmu stano-wiące, że miasto będzie pierwszą europejską stolicą w pełni dostępną dla osób niepełnosprawnych już w 2010 r. W ślad za Sztokholmem idą inne stolice euro-pejskie w tym Londyn, który deklaruje, że na Olimpiadę w 2012 r. będzie miastem dostępnym. Pozostałe miasta w ramach Planu Działania ustalają datę 2015 r., jako tą, która jest granicznym terminem na dostosowanie przestrzeni. Oprócz deklaracji i uchwalania planów działania na rzecz osób niepełnosprawnych, poszczególne miasta uchwalają budżety na likwidację barier architektonicznych i realizację inwestycji poprawiających dostępność przestrzeni. Środki te mają gwarantować realizację zadań w ramach dostosowywania przestrzeni publicznej, która – jak już wcześniej wspomniano – dobrze służy wszystkim mieszkańcom.
do przestrzeni publicznej
Odpowiedzialność za jakość przestrzeni spoczywa przede wszystkim na samorządzie lokalnym, który ma narzędzia w postaci uchwalania miejscowych planów zagospo-darowania przestrzennego czy kontroli wydawania pozwoleń na budowę. Samorząd lokalny może regulacjami prawnymi ograniczyć powstawanie nowych barier poprzez odpowiednie zapisy w umowach na dzierżawę przestrzeni i wynajmu obiektów usłu-gowych. Sam może ustanawiać odpowiednie standardy przestrzenne w swoich miej-scowościach. Polska jako jedno z czterech państw Unii Europejskiej nie wypracowała pełnego zakresu standardowych rozwiązań, które uwzględniałyby wszystkie potrzeby osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Choć Plan Działań Rady Europy zaleca ich tworzenie, to Polska nie wypracowała pełnych standardów dostępności, które obowiązywałyby na terenie całego kraju. Miasta, które poważnie traktują sprawę dostępności, same wydają odpowiednie zarządzenia i standardy. Niestety grozi to tym, że proponowane rozwiązania nie będą spójne na obszarze całego kraju. W gestii samorządu lokalnego znajduje się również dbałość o współpracę z orga-nizacjami osób niepełnosprawnych i wykorzystanie ich potencjału do realizacji dostępności przestrzeni publicznych. Konsultacje z organizacjami osób nie-pełnosprawnych powinny odbywać się od samego początku tworzenia planu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych, aby już na samym początku procesu decyzyjnego czy inwestycji, uwzględnić wszystkie potrzeby osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Plan ten – oprócz pomocy materialnej – powinien również określać szczegółowe zadania w zakresie dostosowania przestrzeni publicznych. W tym celu każdy z samorządów powinien zadbać o:
I podniesienie świadomości o możliwościach i potrzebach osób z niepełno-sprawnością, aby maksymalnie wykorzystać ich potencjał społeczny,
I wykonanie planów dostępności, opartych na audycie przestrzeni i dostępu do usług, przy ścisłej współpracy z organizacjami osób niepełnosprawnych oraz specjalistami z zakresu projektowania uniwersalnego, a także
I monitorowanie i ocenę działań na każdym szczeblu decyzyjnym w obrębie administracji publicznej oraz podmiotów usług powszechnych.
Podnoszenie świadomości społecznej
Jakość przestrzeni publicznej w dużej mierze zależy od świadomości operatorów i użytkowników przestrzeni. Nie bez znaczenia temu zagadnieniu poświęcona
jest pierwsza zasada deklaracji ONZ 19. To, jak wygląda przestrzeń i jej dostępność,
decydują nie tylko władze samorządowe, ale również projektanci i sami użyt-kownicy. Powinni oni mieć pełną świadomość, że ich działania często warunkują o tym, w jaki sposób osoby niepełnosprawne funkcjonują w życiu społecznym. Źle zaprojektowane lub wykonane urządzenia i przestrzenie publiczne ogra-niczają osobom niepełnosprawnym dostęp do podstawowych praw obywa-telskich. Również użytkownicy przestrzeni mają swój znaczący wkład w to, czy osoby niepełnosprawne mogą brać udział w życiu lokalnych społeczności. Dewastacja elementów wyposażenia przestrzeni, która jest plagą polskich miast sprawia, że wielu osobom ogranicza się możliwości samodzielnego funkcjono-wania w społeczeństwie.
Władze lokalne, mając wpływ na jakość życia swoich mieszkańców, powinny brać odpowiedzialność za dostępność przestrzeni publicznej, która jest nie-zbędna do prawidłowego rozwoju osób z niepełnosprawnością. Nie można dopuścić do tego, że rachunek ekonomiczny będzie brał górę nad rachunkiem społecznym, który jest trudny do zdefiniowania i stąd ciężko jest określić jego korzyści. Można się spotkać z opiniami, że niepełnosprawnych w powiecie jest tak mało, że nie warto specjalnie przygotowywać dostosowania obiektów i prze-strzeni publicznych do ich potrzeb. Opinie te podpierane są argumentami ekono-micznymi, że taniej byłoby wynająć asystentów towarzyszących osobom niepeł-nosprawnym, aby mogli im załatwiać sprawy w urzędach. To podejście (zbliżone do modelu medycznego opisanego w rozdz. 2) zaprzecza ideom równoprawnego uczestnictwa w życiu społecznym. Trzeba jednak powiedzieć, że takie opinie spotyka się coraz rzadziej, a władze samorządowe widzą w dostępie przestrzeni publicznej wyższą jakość życia mieszkańców i realne korzyści finansowe wyni-kające z aktywności osób niepełnosprawnych. Prace dostosowawcze w ramach prowadzonych modernizacji lub bieżących remontów wcale nie muszą oznaczać dodatkowych nakładów finansowych. Koszty dostosowania zaplanowanego z wyprzedzeniem stają się znikomą częścią inwestycji, a mogą zdecydowanie poprawić sytuację osób niepełnosprawnych.
Konsultacje społeczne jako element tworzenia równoprawnej
dostępności
Strategie rozwoju samorządów lokalnych powinny obejmować zwiększenie świadomości mieszkańców i inwestorów działających w przestrzeni publicznej oraz podnosić ich wiedzę na temat potrzeb osób niepełnosprawnych i zasad
pro-19 Zasada 1 Standardowych Zasad ONZ brzmi: „Państwa powinny podjąć działania w celu podniesienia poziomu świadomości społeczeństwa na temat osób niepełnosprawnych, ich praw, potrzeb, możliwości i wkładu w życie społeczne”.
jektowania dla wszystkich. Propagowanie tej wiedzy powinno objąć wszystkie osoby decyzyjne oraz pracowników urzędów i działających na rynku lokalnym projektantów i wykonawców.
Czasami można zaobserwować, że obiekty, urządzenia czy wyposażenie prze-strzeni publicznej nie spełniają do końca zadania, do którego zostały przezna-czone. Niekiedy nowe inwestycje mają na celu poprawę dostępności przestrzeni, ale w wyniku braku konsekwencji dostępność ta jest iluzoryczna (fot. 3 i 4). Często wynika to jedynie z niefrasobliwości zarządzających przestrzenią lub braku ele-mentarnej wiedzy na temat potrzeb osób niepełnosprawnych, stąd też w działa-niach na rzecz poprawy dostępności przestrzeni publicznej ważne są konsultacje z organizacjami osób niepełnosprawnych lub specjalistami z zakresu projekto-wania uniwersalnego. W wielu miastach europejskich powołuje się osoby – eks-pertów dostępności (ang. access officer) lub specjalne jednostki organizacyjne, które zajmują się sprawdzaniem projektów pod kątem dostępności 20. Wskazanie
błędów na początku inwestycji pozwala na ograniczenie późniejszych działań adaptacyjnych inwestycji już zrealizowanych.
Podczas realizowanych od 2004 r. w województwie pomorskim warsztatów „Miasta bez barier” 21, w których biorą udział studenci Wydziału Architektury
Politechniki Gdańskiej oraz osoby niepełnosprawne – mieszkańcy pomorskich miast, wypracowano listę zaleceń dla samorządów lokalnych w celu poprawy dostępności przestrzeni publicznych. Są one na tyle uniwersalne, że warto je szerzej rozpropagować. Aby zwiększyć skuteczność dostosowywania przestrzeni publicznych, samorządy lokalne powinny podjąć następujące działania:
I uświadomienie służbom odpowiadającym za dostępność obiektów
publicznych o konieczności uwzględnienia potrzeb wszystkich grup nie-pełnosprawnych, w tym o potrzebie likwidacji barier przestrzennych dla osób z ograniczona mobilnością,
I wprowadzanie dodatkowych oznaczeń fakturowych oraz dźwiękowych
dla osób niewidomych i słabowidzących; zastosowanie dodatkowych oznaczeń wizualnych dla osób głuchoniemych,
I zapewnienie pełnej dostępności we wszystkich obiektach użyteczności publicznej, urzędach, placówkach kultury, obiektach oświatowych, obiektach
20 Np. Municipal Institute for People with Disabilities w Barcelonie http://w3.bcn.es/V43/Home/V43Home-LinkPl/0,3632,76462392__3,00.html.
21 Warsztaty „Miasta bez Barier” są przedsięwzięciem realizowanym od 2004 r. przez Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej wspólnie z miastami województwa pomorskiego. Podczas warsztatów studenci Wydziału Architektury poruszając się na wózkach inwalidzkich i w specjalnych goglach z pomocą nie-pełnosprawnych mieszkańców, sprawdzają dostępność przestrzeni publicznej. Na zakończenie części praktycznej odbywa się wspólna dyskusja z władzami samorządowymi nad zauważonymi barierami architektonicznymi, a następnie opracowywane są wnioski i koncepcje w sprawie poprawy dostępności przestrzeni publicznej.
służby zdrowia, lokalach gastronomicznych ze szczególnym uwzględnieniem obiektów, których właścicielem jest samorząd lokalny i Skarb Państwa,
I przeprowadzenie pełnej i wnikliwej inwentaryzacji ww. obiektów i pod-jęcie działań mających na celu wyeliminowanie istniejących barier,
I zaplanowanie analizy dostępności przestrzeni publicznych na terenie całej miejscowości i przygotowanie przez jednostki samorządowe optymalizacji prowadzenia remontów i modernizacji budynków, które uwzględnią likwi-dację barier w celu rozszerzenia listy obiektów o pełnej dostępności dla osób niepełnosprawnych,
I prowadzenie wnikliwej oceny zatwierdzanych projektów architektonicznych odnośnie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, z uwzględ-nieniem rozwiązań przeciwdziałających dyskryminacji w dostępie do obiektu oraz konsekwentna kontrola obiektów przy odbiorach technicznych,
I wprowadzanie mechanizmów prawnych systemu ulg dla właścicieli i zarządców budynków oraz lokali użytkowych za przeprowadzenie inwe-stycji mających na celu zapewnienie pełnej dostępności dla osób niepeł-nosprawnych,
I wprowadzenie zapisów prawnych o konieczności zapewnienia dostęp-ności dla osób niepełnosprawnych w umowach: na dzierżawę lokali użytkowych, w zezwoleniach na działalność handlową w miejscach publicznych, w umowach na dotację imprez ogólnodostępnych pokry-wanych ze środków publicznych i konsekwentna kontrola zapisów w tych umowach w czasie ich obowiązywania,
I stałe szkolenia w zakresie projektowania uniwersalnego służb odpowiada-jących za dostępność przestrzeni publicznej,
I ujednolicenie systemu oznakowania pionowego i poziomego przestrzeni miejskiej dla różnych grup niepełnosprawności, wypracowanie a następnie wdrożenie standardów projektowych w zakresie projektowania przyjaznego w ścisłej współpracy z lokalnymi organizacjami osób niepełnosprawnych,
I stworzenie systemu ewidencji przestrzennej miejsc dostępnych dla osób niepełnosprawnych (tzw. mapy dostępności) oraz ich promocja jako miejsc przyjaznych osobom niepełnosprawnym,
I zapewnienie w pełni dostępnego budownictwa mieszkaniowego dla osób
starszych i niepełnosprawnych, ocena oferty deweloperskiej pod kątem dostępności dla osób z ograniczeniami ruchowymi,
I wdrażanie zasad Agendy 22 uwzględniającej współpracę z organizacjami osób niepełnosprawnych w polityce samorządów lokalnych oraz przedsię-biorstw sektora publicznego.
Dostępność przestrzeni w procedurach przetargowych
Narzędziem do egzekwowania przez podmioty realizujące inwestycje miejskie mogą być umowy i procedury przetargowe, które powinny zawierać zapisy o konieczności stosowania udogodnień dla osób niepełnosprawnych. W 2006 r. w ramach projektu Unii Europejskiej wydano publikację „Budownictwo dla
wszystkich – Dobre intencje nie wystarczą” – jako przewodnik do
wprowa-dzenia dostępności w budownictwie poprzez zamówienia publiczne.
Projekt Budownictwo dla Wszystkich podaje wytyczne dotyczące trzech głównych obszarów:
1. Konieczności wyposażenia władz publicznych w wytyczne dotyczące utworzenia podstawowych kryteriów dostępności oraz metodyki wdra-żania, krok po kroku, dostępności zgodnie z Dyrektywami UE dotyczącymi zamówień publicznych.
2. Konieczności udzielania informacji sektorowi prywatnemu oraz zainte-resowanym stronom ze strefy zawodowej o tym, jak spełniać wymogi związane z kryterium dostępności.
3. Konieczności zintegrowania przedstawicieli organizacji osób niepełno-sprawnych oraz w podeszłym wieku na poziomie europejskim, ogólnokra-jowym jak i lokalnym z grupami zawodowymi i innymi zainteresowanymi, czyli władzami lokalnymi i regionalnymi, przemysłem budowlanym, pro-ducentami dźwigów osobowych oraz architektami w celu propagowania i stworzenia trwałego i perspektywicznego, konstruktywnego dialogu. Głównym celem projektu „Budownictwo dla Wszystkich” było obudzenie świadomości dotyczącej dostępności środowiska przestrzennego (budynki, przestrzeń zewnętrzna, pomieszczenia) oraz udzielenie praktycznych wska-zówek dla osób przygotowujących zamówienia publiczne związane z pracami projektowymi i budowlanymi zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej doty-czącymi zamówień publicznych 22, 23. Dyrektywy te tworzą ramy dla instytucji
zamawiających do propagowania pełnej dostępności środowiska
prze-strzennego dla wszystkich, łącznie z osobami niepełnosprawnymi, w
pode-szłym wieku i innymi, którzy mają czasowe ograniczenia mobilności – zarówno w kontekście budynków publicznych, jak i środowiska zewnętrznego, czyli ulic, chodników, dróg jak i wszelkich robót zamówionych przez sektor publiczny. Wdrażanie Dyrektyw koordynujących procedury udzielania kontraktów przy zamówieniach publicznych jest dopilnowanie, by pieniądze podatników były wydawane tak, by otrzymać „najkorzystniejszą relację jakości do ceny”,
22 Dyrektywa 2004/17/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r. 23 Dyrektywa 2004/18/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r.
szanując jednocześnie zasady równorzędnego traktowania, niedyskryminacji oraz przejrzystości 24.
Samorządy lokalne mogą włączyć kryteria społeczne do warunków zamówienia publicznego, a tymi kryteriami mogą być na przykład:
I zatrudnienie przy realizacji przedmiotu zamówienia osób niepełno-sprawnych,
I preferowanie szkolenia zawodowego „na placu budowy”,
I zatrudnianie ludzi mających poważne problemy z osiągnięciem integracji,
I zwalczanie bezrobocia,
I zatrudnianie ludzi długo pozostających bez pracy,
I szkolenie bezrobotnych i młodocianych,
I stosowanie się do postanowień podstawowych Konwencji Międzynaro-dowej Organizacji Pracy (MOP) przy założeniu, że takie postanowienia nie zostały uwzględnione w prawie państwowym.
Niniejsze warunki realizacji zamówienia mogą stać się częścią zamówienia, a zwycięzca przetargu musi je respektować w trakcie realizacji zamówienia 25.
Do specyfikacji przetargowej można również wprowadzić dodatkowe punkty za kryteria społeczne, np. wcześniejsze zatrudnianie osób niepełnosprawnych czy status zakładu pracy chronionej. Dokonując ostatecznego wyboru oferenta przy uwzględnieniu najbardziej korzystnej ekonomicznie oferty, władze publiczne mogą przyjąć dostępność i względy społeczne jako jedne z warunków.
Do specyfikacji przetargowej podmiot publiczny może wprowadzić zapis, który pozwoli również na wyłączenie, na etapie wyboru, tych kandydatów, którzy byli już skazani za naruszenie praw związanych ze sprawami społecznymi i zatrud-nieniem, łącznie ze sposobami zwalczania dyskryminacji w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zastosowanie tych zasad pozwoli instytucjom zamawia-jącym zdefiniować i przedstawić kryteria niedyskryminacyjne przy konsultacjach z osobami niepełnosprawnymi 26.
Autorzy podręcznika „Budownictwo dla wszystkich” uważają, że dzięki stoso-waniu zasad projektowania dla wszystkich i wprowadzenia ich do procedur przetargowych, zamówienia publiczne mogą przyczynić się do lepiej funkcjonu-jącego, wygodniejszego i bezpieczniejszego środowiska dla wszystkich członków społeczeństwa.
24 Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.14. 25 Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 17. 26 Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 21.
Istotną rolę w kształtowaniu dostępności odgrywa „społeczna odpowie-dzialność” podmiotów działających w przestrzeni publicznej. Komisja Europejska definiuje społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw jako „koncepcję, dzięki której przedsiębiorstwa włączają troskę o dobro społeczne i środowiskowe w działalność biznesową i ich interakcje na zasadzie dobrowolności z zaintereso-wanymi stronami” 27.
Dyrektywy unijne o zamówieniach publicznych nie obligują instytucji zama-wiających do umieszczenia kryterium dostępności w zaproszeniach do skła-dania ofert, jednak warto zauważyć, że przyjęcie takiej praktyki przynosi znaczne korzyści. W niektórych krajach prawodawstwo państwowe wymaga takiego obowiązku i jest gorąco popierane 28. Może to być dodatkową
moty-wacją do rozszerzenia dostępności i zwiększenia aktywności osób niepełno-sprawnych.
Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych
Trudnym zagadnieniem jest kwestia dostosowywania obiektów zabytkowych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Opór służb konserwatorskich jest bardzo silny i w wielu sytuacjach konserwatorzy zabytków nie dopuszczają jakich-kolwiek zmian w strukturach historycznych. Wszystkie bariery, związane z brakiem dostępności obiektów i przestrzeni zabytkowej „nie powinny jednak
eliminować możliwości dostępu do tych obiektów i użytkowania ich przez osoby niepełnosprawne, tym bardziej że większość z nich, z uwagi na swoją
architekturę, funkcję i zawarte w nich niekiedy unikatowe zbiory, przedstawiają dużą wartość dla kultury narodowej i światowej” 29.
Przygotowując dostosowanie obiektu lub przestrzeni zabytkowej, należy z bardzo dużą troską podejść do oryginalnej struktury historycznej. Każdy obiekt i przestrzeń wymaga od architekta bardzo dokładnej analizy oraz inwentary-zacji w celu znalezienia rozwiązania najbardziej satysfakcjonującego wszystkie strony procesu modernizacyjnego tj. użytkownika, konserwatora zabytków i inwestora (właściciela). Tylko rzeczowa dyskusja między tymi trzema uczest-nikami adaptacji przestrzeni historycznych może prowadzić do rozsądnych rozwiązań. Aby jednak do nich dojść, prof. Hanna Grabowska-Pałecka wskazuje na konieczność posiadania przez uczestników procesu projektowego, wiedzy i doświadczenia w zakresie:
27 Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.11. 28 Build for All – Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 24.
29 Grabowska-Pałecka H., Niepełnosprawni w obszarach i obiektach zabytkowych. Problemy dostępności, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004, s. 162-163.
I praw osób niepełnosprawnych wynikających z obowiązujących, antydy-skryminacyjnych aktów prawnych (np. Konstytucja RP),
I wiedzy o możliwościach poruszania się i percepcji osób niepełnosprawnych,
I wiedzy o zrealizowanych na świecie podobnych adaptacjach oraz
I wiedzy o współczesnych możliwościach alternatywnego udostępniania obiektów z wykorzystaniem technicznych i informatycznych rozwiązań. Realizacje polskie i zagraniczne pokazują, że istnieje możliwość znalezienia kom-promisu w zakresie udostępnienia obiektów zabytkowych przy zachowaniu równoprawnego dostępu. Jako najbardziej spektakularne adaptacje obiektu o dużej wartości historycznej jest udostępnienie do zwiedzania osobom niepeł-nosprawnym Akropolu w Atenach. Bardzo trudny, leżący na wzgórzu zespół uni-katowych budowli został w 2004 r. przystosowany do zwiedzania przez osoby z ograniczoną mobilnością. Również inne bardzo znane zabytki jak: bazylika w Pizie (fot. 1), Koloseum w Rzymie, Luwr w Paryżu, katedra w Uppsali i Lionie (fot. 2), bazylika NMP w Gdańsku czy mosty w Wenecji zostały przystosowane do zwiedzania przez osoby niepełnosprawne. Często są to proste adaptacje w postaci metalowych lub drewnianych pochylni dla niwelacji progów, ale czasami jest to wprowadzenie dźwigów, aby pokonać większe wysokości. Istotną kwestią jest, aby adaptując obiekty zabytkowe udostępnić w miarę możliwości główne wejście.
Fot. 2. Nowoczesna winda w zabytkowej strukturze Katedry w Lionie (Francja), (zdj. M. Wysocki).
Przy adaptacji obiektów zabytkowych można kierować się zasadą stosowania rozwiązań ułatwiających poruszanie się osób niepełnosprawnych, które nie są na trwale związane z historyczną, autentyczną strukturą obiektu (fot. 1). Takie rozwiązanie zastosowano przy dostosowaniu tras turystycznych na Akropolu, gdzie wszystkie urządzenia dźwigowe i pochylnie w minimalnym stopniu ingerują w historyczną strukturę.
Brak dostępności do obiektów użyteczności publicznej z jednej strony jest wynikiem wieloletnich zaniedbań, ale z drugiej strony w dużej mierze zależy od świadomości społecznej i wiedzy na temat potrzeb osób niepełnosprawnych. W Polsce mamy dobre Prawo budowlane, ale egzekwowanie jego zapisów jest bardzo ograniczone. Odpowiedzialność za to ponoszą lokalne inspektoraty nadzoru budowlanego, które nie powinny dopuszczać do użytkowania obiektów nie spełniających wymogów dostępności dla osób niepełnosprawnych. Oczy-wiście odpowiedzialność za jakość przestrzeni publicznej ponoszą również pro-jektanci i wykonawcy oraz przyszli zarządcy i użytkownicy. Warto tutaj przytoczyć
przykład modernizacji Małego Rynku w Krakowie (fot. 3). Remont, który kosztował 12 mln zł sprawił, że wjazd wózkiem inwalidzkim na podwyższoną część Małego Rynku jest możliwy tylko z jednej strony, od ulicy Mikołajskiej. Po przejechaniu trzech pochylni osoba na wózku napotyka niestety schody, uniemożliwiające zjechanie mu w kierunku ul. Siennej 30. Obecnie rozważa się możliwość
zamon-towania platformy przyschodowej, która dodatkowo podniesie koszt inwestycji. W czasie tej modernizacji nie przewidziano również udostępnienia lokali użyt-kowych dla osób poruszających się na wózkach. Niepełnosprawny może jedynie skorzystać z letnich ogródków, a podczas zimy i złej pogody pozostaje mu omijać kawiarnie i restauracje przy rynku, nie wspominając już o możliwości podjęcia w nich pracy. Przykład ten ukazuje brak zrozumienia potrzeb osób niepełno-sprawnych oraz brak odpowiedzialności za wydatkowanie pieniędzy publicznych na realizację, z której nie mogą korzystać wszyscy użytkownicy.
Istnieje również wiele przykładów, gdzie prawidłowo zaprojektowany i wykonany podjazd dla osób poruszających się na wózkach jest zastawiany przez innych użyt-kowników przestrzeni, nieświadomych potrzeb osób niepełnosprawnych (fot. 5).
Fot. 3. Modernizacja Małego Rynku w Krakowie. Pochylnie prowadzą bezpośrednio na schody od ulicy Siennej (zdj. M. Wysocki).
30 Romanowski P.: Mały Rynek: blaszana pochylnia na schodkach?, Gazeta Wyborcza, dodatek Gazeta Kra-kowska z dnia 31 lipca 2007, www.gw.pl.
Fot. 4. Zdjęcie ukazuje bezsensowność wykonania pochylni dla niepełnosprawnych przed apteką w Gdańsku. Przed pochylnią znajdują się trzy stopnie, które są barierą nie do pokonania przez osobę poruszającą się na wózku (zdj. M. Wysocki).
Fot. 5. Wrocław. Przejazd wózkiem inwalidzkim jest niemożliwy z uwagi na zastawienie prawidłowo wykonanego podjazdu donicami z zielenią i reklamą ustawioną na chodniku (zdj. M. Wysocki).
Stworzenie społeczeństwa równych szans 31 polega na tym, że wszyscy mają
równe prawa i obowiązki i tych, którzy są dyskryminowani poprzez nieprzyjazne środowisko przestrzenne wspiera się poprzez tworzenie dostępnego im otoczenia. W tym celu propaguje się idee i standardy projektowania uniwersalnego.
Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistów
Przy projektowaniu nowych i modernizacji starych obiektów należy dążyć do tego, aby osoby niepełnosprawne na równi z pełnosprawnymi mogły z nich korzystać bez żadnych ograniczeń. Samodzielność fizyczna i psychiczna osób niepełnosprawnych zwiększa szanse na ich integrację w społeczeństwie. Im bar-dziej osoba niepełnosprawna może poruszać się samodzielnie, tym barbar-dziej jest niezależna od innych i łatwiej zostaje zaakceptowana przez środowisko.
Historyczne wzorce użytkownika, człowieka dla którego projektuje się budynki i ich otoczenie, propagowane w minionych wiekach m. in. przez Witruwiusza, Leonarda da Vinci 32 czy Le Corbusiera, zastępowane są ideą projektowania, uwzględniającego
różnorodność użytkowników. Istotą współczesnego projektowania jest poznanie odbiorcy, tak aby “(…) różnorodność wymiarów, percepcji, zdolności ruchowych
i poznawczych została uwzględniona przy kształtowaniu środowiska, ponieważ wszyscy mają pragnienie, potrzebę i prawo do bycia niezależnymi, wyboru własnego sposobu życia i do życia bez barier stawianych przez środowisko na ich drodze” 33.
Przestrzeń publiczna powinna być kształtowana z myślą o potrzebach wszystkich ludzi, zarówno sprawnych (mieszczących się w kanonach wzorca ergonomicznego), jak i osób, które mają trudności w poruszaniu się, ze szczególnym zwróceniem uwagi na osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, osoby niewidome czy słabowi-dzące. Projektowanie z myślą o wszystkich użytkownikach jest podstawową powin-nością architekta, gdyż poprzez dobre rozwiązania projektowe można zapewnić samodzielność i bezpieczeństwo szerokiemu gronu odbiorców 34.
Standardy projektowania dla wszystkich powinny objąć:
31 Komisja Europejska ogłosiła rok 2007 Europejskim Rokiem Równych Szans dla Wszystkich.
32 Homo quadratus według Witruwiusza – studia proporcji człowieka [w:] Ernst Ullmann, Leonardo da Vinci, Arkady, Warszawa 1984, str.93.
33 ECA – European Concept for Accessibility – Technical Assistance Manual, 2003.
34 Wysocki M.: Kształtowanie przestrzeni dostępnej jako element bezpieczeństwa i integracji osób niepeł-nosprawnych, Konferencja Naukowa Przestrzeń Bezpieczna – urbanistyczne i architektoniczne uwarunko-wania kształtouwarunko-wania przestrzeni miejskiej dla zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2005.