Klucz do informacji
Dostępność informacji elektronicznej
Raport dotyczący dostępności aplikacji oferowanych przez administrację
publiczną oraz aplikacji podpisów cyfrowych powstały w wyniku
realizacji projektu „Klucz do informacji – badanie dostępu informacji
dla osób niewidomych”,
współfinansowanego przez Fundację im. Stefana Batorego.
Spis treści
Wprowadzenie...3
1. Tło projektu...4
2. Działania...5
3. Testowane programy i usługi...6
3.1 Generator Wniosków Aplikacyjnych PO KL...6
3.2 Płatnik...7
3.3 System Obsługi Dofinansowań...7
3.4 eDeklaracje podatkowe...8
3.5 ePUAP...9
3.6 eRZOZ...9
3.7 Generator wniosków MNiSW...9
3.8 Skrzynka podawcza UM Pruszków...10
3.9 Wyszukiwarka zamówień publicznych...10
3.10 Generator wniosków MKiDN...11
3.11 Generatory wniosków aplikacyjnych PARP...11
3.12 Formularze elektroniczne...12
3.13 Podpisy cyfrowe...12
Podsumowanie...16
Wprowadzenie
Od wielu lat Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego („FIRR”) działa na rzecz zwiększenia dostępności rynku pracy, administracji publicznej oraz instytucji edukacyjnych dla osób niepełnosprawnych. W tym celu realizuje różnorodne projekty, obejmujące bardzo szerokie spektrum działania, począwszy od szkoleń skierowanych bezpośrednio do osób niepełnosprawnych, poprzez bezpośrednią współpracę ze szkołami, uczelniami i instytucjami życia publicznego, a na podejmowaniu inicjatyw ustawodawczych skończywszy.
Celem projektu „Klucz do informacji” było zbadanie dostępności stron internetowych, usług i aplikacji oferowanych za pośrednictwem Internetu przez instytucje państwowe. Dla osób niepełnosprawnych, w szczególności niewidomych i słabowidzących, posługujących się czytnikami ekranu (programami screenreaders), jest to kwestia niezwykle istotna.
Niektóre instytucje publiczne narzucają obywatelom konkretną formę komunikacji ze sobą, określając specyficzne narzędzia, którymi obywatele powinni się posługiwać. FIRR postanowiła więc sprawdzić, czy zalecane, lub wręcz wymagane formy są w pełni dostępne. Obiektem analizy były także aplikacje związane z planem informatyzacji kraju na lata 2008-2012.
1. Tło projektu
W dobie cywilizacji informacyjnej dostęp do informacji i możliwość jej przetwarzania są kluczowe dla sprawnego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. Nowoczesne technologie dają osobom niepełnosprawnym możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym kraju i świata. Instytucje publiczne coraz chętniej sięgają po nowoczesne technologie, by za ich pośrednictwem uprościć i przyspieszyć komunikowanie się z obywatelami. Proces ten jest jednak narażony na zakłócenia, dotykające przede wszystkim niewidomych i słabowidzących uczestników komunikacji.
Większość firm i instytucji tworząc programy komputerowe, strony internetowe oraz udostępniając różnego rodzaju usługi internetowe, kieruje się przede wszystkim względami estetycznymi, skupiając się na atrakcyjnym wyglądzie graficznym aplikacji. Często nie idzie to w parze z ich dostępnością dla osób z dysfunkcją wzroku, posługujących się specjalistycznym oprogramowaniem udźwiękawiającym, co w zdecydowany sposób ogranicza, lub w skrajnych przypadkach uniemożliwia, dostęp do tych informacji. Zdarza się również, że o nieadekwatnej do specyficznych potrzeb osób z dysfunkcją wzroku formie materiałów dostępnych w sieci, decyduje pośpiech lub niewiedza w trakcie ich konstruowania i implementacji.
Międzynarodowe standardy, określające zasady tworzenia dostępnych stron internetowych, nie pozostawiają wątpliwości, w jaki sposób powinny one zostać przygotowane i jak funkcjonować, na co FIRR zwraca uwagę podczas realizacji kolejnych projektów, uświadamiając w tym zakresie osoby odpowiedzialne za przygotowywanie serwisów internetowych. Standardy te często nie są wykorzystywane przy tworzeniu aplikacji internetowych.
Jest to o tyle niepokojące, gdyż większość powszechnie stosowanych technologii informatycznych i narzędzi programistycznych (jeśli nie wszystkie) wspiera dostępność. Trzeba jedynie o niej pamiętać. Przykładowo należy przypisywać etykiety obiektom, a stosując zabezpieczenia typu CAPTCHA (najczęściej trzeba wpisać kod z graficznego obrazka, co ma chronić przed złośliwym przeciążaniem serwisów), należy wykorzystywać kody logiczne (na przykład wynik operacji dodawania), a nie graficzne.
Brak dostępności wynika z pomijania międzynarodowych standardów, tworzenia aplikacji niezgodnie ze sztuką, lenistwa (lub nawet niechlujstwa) wykonawcy, stosowania nietypowych bibliotek czy narzędzi. Co do zasady każdy z tych powodów jest godny krytyki.
W każdym przypadku oznacza to dyskryminowanie osób niepełnosprawnych starszych i innych zagrożonych wykluczeniem cyfrowym w dostępie do usług i treści elektronicznych. Oznacza to też zwykle wyższe koszty dla właściciela aplikacji wynikające ze stosowania nietypowych rozwiązań i konieczność późniejszego poprawiania aplikacji.
2. Działania
FIRR w trakcie realizacji projektu „Klucz do informacji” sprawdziła dostępność szeregu oferowanych przez instytucje państwowe usług i zgłaszała na bieżąco zdiagnozowane problemy jednostkom odpowiedzialnym za ich wdrażanie. Oferowano ponadto pomoc w rozwiązywaniu napotkanych problemów, jak i testowaniu poprawionych wersji. Zakładano, że tak kompleksowa oferta współpracy skłoni instytucje do dostosowania usług dla osób z dysfunkcją wzroku. Dalsza część raportu zawiera dane nt efektywności powyższego założenia.
Celem projektu było edukowanie i uświadamianie osób odpowiedzialnych za tworzenie rozwiązań informatycznych, że istnieje duża grupa osób, które - pomimo swojej niepełnosprawności - mają pełne prawa obywatelskie, w tym także do korzystania z usług i informacji oferowanych przez podmioty publiczne.
Od pewnego czasu wiele instytucji wymusza konkretne sposoby i formy komunikacji z zainteresowanymi, podczas gdy poziom ich dostępności całkowicie dyskwalifikuje osoby niewidome i słabowidzące jako grupę odbiorców. Poczynione przez FIRR obserwacje wskazują, że tendencją rozwoju aplikacji jest przede wszystkim ich poprawa wizualna, a atrakcyjna grafika bez zachowania pewnej staranności nie idzie w parze z dostępnością.
Wykorzystywanie niestandardowych bibliotek interfejsu graficznego przez programistów podczas tworzenia aplikacji jest jedną z przyczyn problemów, jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością wzrokową. Inną przyczyną jest brak możliwości obsługi aplikacji za pomocą klawiatury. Programiści często zakładają, że wszyscy użytkownicy korzystają z myszki komputerowej, co nie jest zgodne z rzeczywistością. Kolejnym bardzo częstym błędem, jaki jest popełniany przez programistów, to brak etykiet do obiektów, umieszczanych w aplikacjach. Dotyczy to również realizacji stron internetowych.
Prawie wszystkie serwisy, jakie FIRR diagnozowała w trakcie trwania projektu, miały tego typu niedopracowania. Dotyczyły one m.in. nieopisanych grafik, pól edycyjnych i wyboru. Znaczące utrudnienie stanowiły ponadto metody zabezpieczeń dostępu w postaci kodów CAPTHA. W przypadku tworzenia serwisów internetowych trudności te wynikają z braku wiedzy, świadomości lub oszczędności czasu webmasterów, gdyż standardy dostępności opublikowane przez światową organizację standaryzacyjną World Wide Web Consortium (http://www.w3.org) są omawiane w każdym podręczniku tworzenia stron internetowych.
3. Testowane programy i usługi
FIRR rozpoczęła działania od sporządzenia katalogu usług oferowanych przez instytucje publiczne, zwracając szczególną uwagę na te, z których korzystanie jest obowiązkowe dla obywatela podczas kontaktu z urzędem.
3.1 Generator Wniosków Aplikacyjnych PO KL
Pierwszą aplikacją, którą w ramach projektu zbadano, był generator wniosków aplikacyjnych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL). Umożliwia on przygotowywanie wniosków dotyczących projektów finansowanych z Europejskich Funduszy Strukturalnych.. Korzystanie z tej aplikacji jest obowiązkowe dla wszystkich wnioskodawców. Aplikacja ta ma dwie wersje:
online – dostępną w sieci Internet pod adresem
http://www.generatorwnioskow.efs.gov.pl/GeneratorWnioskow;
offline – dostępną jako aplikacja standalone do pobrania ze strony
http://www.kapitalludzki.gov.pl/generator-wnioskow-aplikacyjnych.
Wersja offline jest tylko pomocniczą, dzięki której można przygotować wersję roboczą wniosku, który należy następnie wczytać do wersji online, by móc wygenerować końcowe pliki XML i PDF.
Testy wykazały liczne problemy z dostępnością GWA:
1. Problemy z etykietami obiektów (brak lub nieprawidłowe nazwy). 2. Umieszczanie kontrolek w nagłówkach, co utrudnia ich odnajdowanie.
3. Problemy z interpretacją dynamicznie doładowywanych stron (technologia AJAX).
Problemy zgłoszono za pomocą specjalnego formularza zgłaszania błędów. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego („MRR”, http://www.mrr.gov.pl) zareagowało bardzo szybko, proponując spotkanie konsultacyjne. Problemy zostały dokładnie omówione zarówno z pracownikami MRR, jak też firmy realizującej aplikację na zamówienie Ministerstwa. Obecnie dostępna jest wersja generatora o numerze 3.2, w której część problemów została skutecznie rozwiązana, choć nadal nie jest ona w pełni dostępna. Te problemy także zgłoszono w oddzielnym raporcie do MRR i otrzymano zapewnienie o kontynuacji prac nad udoskonaleniem aplikacji.
3.2 Płatnik
Zakład Ubezpieczeń Społecznych („ZUS”, http://www.zus.pl) jest państwową jednostką organizacyjną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne obywateli oraz dystrybucją świadczeń – emerytur, rent, zasiłków chorobowych i macierzyńskich, których zasady przyznawania, wypłacania oraz wysokość określają obowiązujące przepisy. Płatnicy składek ZUS zatrudniający więcej niż 5 pracowników mają obowiązek przesyłania dokumentów do ZUS w postaci elektronicznej. Został stworzony program Płatnik, mający na celu zarówno przygotowywanie niezbędnych dokumentów, jak i późniejsze ich przesyłanie do ZUS. Pracodawcy są zobowiązani do używania programu Płatnik. FIRR otrzymywała liczne sygnały od osób niewidomych, że aplikacja ta jest niezwykle trudna do obsługi za pomocą oprogramowania dostępowego.
Testy wykazały, że obsługa programu przez osoby z dysfunkcją wzroku faktycznie jest bardzo trudna, ponieważ:
1. Menu programu zostało wykonane z wykorzystaniem niestandardowych bibliotek graficznych, co uniemożliwia ich odczytywanie przez oprogramowanie dostępowe.
2. Wiele obiektów zastosowanych w aplikacji wykorzystuje niestandardowe kontrolki, co utrudnia rozpoznawanie ich przez oprogramowanie dostępowe.
3. Zastosowane obiekty nie mają przypisanych słownych etykiet, co utrudnia ich rozpoznawanie.
4. W polu edycyjnym do wprowadzania hasła wypowiadane są wprowadzane znaki.
Przesłano do ZUS raport opisujący wykryte problemy, co spotkało się z dużym zainteresowaniem ze strony jego przedstawicieli. Podczas spotkania pracowników Fundacji z zespołem osób odpowiedzialnych za program Płatnik stwierdzono, że wprowadzenie zmian do testowanego programu nie będzie możliwe w najbliższym czasie ze względu na ogromne koszty takiej operacji. ZUS zadeklarował, iż ma na uwadze zgłoszone problemy z dostępnością i niedawna modernizacja serwisu internetowego sprawiła, że jest w pełni dostępny, a powstający nowy system przesyłania dokumentów do ZUS będzie robiony z myślą o pełnej dostępności. Ma on zastąpić dotychczasowego Płatnika, co jednocześnie pozwoli na całkowitą likwidację problemów z dostępnością.
3.3 System Obsługi Dofinansowań
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych („PFRON”,
http://www.pfron.org.pl) jest funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przychodami funduszu są głównie środki pochodzące z obowiązkowych miesięcznych wpłat, których dokonują pracodawcy, zatrudniający co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, u których wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest niższy niż 6%. Firmy zatrudniające osoby niepełnosprawne mogą otrzymać dofinansowanie ze środków Funduszu, między innymi na
wyposażenie stanowiska pracy zatrudnianej osoby niepełnosprawnej lub rekompensatę podwyższonych kosztów jej zatrudnienia.
Pracodawca, chcąc otrzymać refundację podwyższonych kosztów zatrudnienia pracownika niepełnosprawnego, powinien przesłać niezbędne dokumenty do funduszu za pośrednictwem aplikacji System Obsługi Dofinansowań (SOD), dostępnej pod adresem
https://www.sod.pfron.org.pl. Badanie dostępności tej aplikacji było kolejnym punktem projektu.
Testy zwróciły uwagę na pojawiające się problemy z dostępnością na komputerach, na których nie zainstalowano certyfikatu elektronicznego dla użytkowników aplikacji, m.in.: 1. Generacja certyfikatu wymaga posłużenia się myszką.
2. Wyskakującego okna ostrzeżenia o braku certyfikatu nie można zamknąć za pomocą klawiatury.
3. Wersja offline aplikacji jest zupełnie niedostępna dla oprogramowania dostępowego. 4. Aplikacja prezentująca możliwości SOD, wykonana w technologii Flash, jest zupełnie
niedostępna.
Przesłano do PFRON dwa pisma dotyczące aplikacji SOD oraz jedno opisujące dostępność powstającej aplikacji SODiR (System Obsługi Dofinansowań i Refundacji). PFRON zadeklarował przekazanie informacji do firmy implementującej oba systemy i skontaktowanie się jej przedstawiciela z FIRR. Wykonawca zaproponował sposoby rozwiązania napotkanych problemów – w ocenie ekspertów FIRR w znaczący sposób wpłyną one na poprawę dostępności. Informacja ta została przekazana przez wykonawcę do PFRON, na dzień złożenia raportu oczekiwana jest decyzja w tej sprawie.
3.4 eDeklaracje podatkowe
Ministerstwo Finansów („MF”, http://www.mf.gov.pl) na swoich stronach publikuje druki formularzy podatkowych (http://www.mf.gov.pl/index.php?const=3&dzial=151&wysw=5), stosowanych podczas rozliczeń z urzędami skarbowymi. Postanowiono sprawdzić ich dostępność dla osób z dysfunkcją wzroku, ponieważ dzięki formularzom tym możliwe jest zapoznanie się z treścią, wypełnienie i wydrukowanie odpowiedniego druku.
Wyniki testów pokazały, że:
1. Część formularzy nie posiada formy edytowalnej, która umożliwia wypełnienie ich przez użytkowników niewidomych.
2. W istniejących edytowalnych formularzach można napotkać niezaetykietowane obiekty, takie jak: pola edycyjne, pola wyboru, przyciski.
Na przesłany do ministerstwa raport z badania dostępności otrzymano odpowiedź z zapewnieniem, że MF stopniowo wprowadza wersje edytowalne badanych formularzy, a jednocześnie trwają prace nad wdrażaniem nowego portalu, spełniającego wymagania związane z e-dostępnością i e-integracją.
3.5 ePUAP
ePUAP (http://epuap.gov.pl) to główne przedsięwzięcie przewidziane w planie informatyzacji państwa na lata 2007-2010. Rezultatem projektu jest uruchomienie platformy, na której instytucje publiczne udostępnią usługi oparte na elektronicznych kanałach komunikacji poprzez pojedynczy punkt dostępowy w Internecie. System ten jako jedyny z wszystkich testowanych w ramach projektu nie sprawił żadnych problemów. Osoba testująca w pełni samodzielnie mogła zarejestrować się w systemie, logować się i korzystać z jego możliwości. Raport został przesłany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji („MSWiA”, http://www.mswia.gov.pl). Wkrótce potem, w ramach rozwoju systemu, wprowadzono w serwisie kody CAPTCHA (konieczność wprowadzania kodu z obrazka), uniemożliwiające korzystanie z niego osobom niewidomym. Konieczna jest korekta tej modyfikacji.
3.6 eRZOZ
Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia („CSIOZ”) (http://www.csioz.gov.pl) wychodząc naprzeciw potrzebom użytkowników systemów i rejestrów dotyczących ochrony zdrowia oraz działając zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi, jak również chcąc wspierać rozwój szeroko pojętego społeczeństwa informacyjnego, rozpoczęło realizację projektu eRZOZ. Jest to platforma udostępniania przedsiębiorcom Usług Rejestru Zakładów Opieki Zdrowotnej online. Sprawdzona została udostępniona już część powstającego systemu RZOZ, służącego do rejestracji zakładów opieki zdrowotnej, zamieszczona pod adresem http://www.rzoz.pl.
Zastosowanie kodów CAPTCHA w tej aplikacji, uniemożliwia korzystanie z niej przez osoby z dysfunkcją wzroku. Było to jedyne, choć bardzo dotkliwe utrudnienie na portalu, na jakie natrafiono podczas analizy. Pomimo ogólnej przejrzystości i funkcjonalności serwisu zastosowanie tego zabezpieczenia uniemożliwia korzystanie z serwisu przez osoby z dysfunkcją wzroku.
Na przesłany do CSIOZ raport otrzymano odpowiedź, że stwierdzony problem będzie brany pod uwagę podczas modernizacji systemu, lecz nie należy się spodziewać zmian w najbliższym czasie.
3.7 Generator wniosków MNiSW
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW, http://www.nauka.gov.pl) finansuje ze swoich środków między innymi projekty badawcze. O możliwości tej można przeczytać na stronie internetowej Ministerstwa. Na stronie można także znaleźć generator wniosków (https://osf.opi.org.pl/app/adm/start.do), którym należy się posłużyć w celu złożenia wniosku – ta forma jest obowiązkowa.
Zarówno sam Generator, jak i serwis internetowy mają poważne niedopracowania: 1. Na stronach Ministerstwa znaleźć można nieopisane grafiki.
2. W generatorze wniosków podczas wypełniania wniosku można napotkać problemy z niezaetykietowanymi obiektami takimi jak: pola edycyjne, rozwijane listy, pola wyboru i niektóre przyciski.
Sam proces rejestracji, logowania się na założone konto, jak i zarządzanie nim nie sprawiały problemów.
Na przesłany raport opisujący wykryte problemy wraz z miejscem ich wystąpienia odpowiedział Ośrodek Przetwarzania Informacji, który zajmuje się przygotowywaniem tego generatora. Wyrażono chęć spotkania w celu przeprowadzenia prezentacji dotyczącej wymogów dostępności systemów informatycznych dla osób z dysfunkcją wzroku.
3.8 Skrzynka podawcza UM Pruszków
Urząd Miasta Pruszków (http://www.pruszkow.pl) na swoich stronach internetowych publikuje wiele informacji przydatnych dla mieszkańców miasta zainteresowanych załatwieniem dowolnej sprawy w urzędzie. Na prośbę, jaką przesłał do FIRR mieszkaniec miasta, zajęto się zbadaniem także tego portalu. Informuje on obywateli o możliwościach i procedurach załatwiania spraw w urzędzie, a także umożliwia przesłanie zapytania do Prezydenta Miasta
(http://www.pruszkow.pl/index.php?option=com_akobook&Itemid=223&func=sign).
Możliwe jest także przesłanie dokumentów do urzędu poprzez elektroniczną skrzynkę podawczą (https://pruszkow.eurzad.org).
Podczas testów stwierdzono, że portal ten nie jest dostępny dla osób niepełnosprawnych wzrokowo, ponieważ:
1. Publikowane informacje często miały postać zeskanowanej grafiki, która nie jest dostępna dla oprogramowania dostępowego.
2. Na stronach stwierdzono występowanie niezaetykietowanej grafiki, co jest bardzo odczuwalne w przypadku linków.
3. Chcąc wysłać pytanie do Prezydenta Miasta konieczne jest wprowadzenie kodu z obrazka (CAPTCHA).
4. Elektroniczna skrzynka podawcza (Urząd) nie jest dostępna dla oprogramowania dostępowego ze względu na zastosowaną technologię.
Do Prezydenta Miasta został dwukrotnie wysłany raport z wynikami testów. W odpowiedzi otrzymano zapewnienie, że dzięki wskazaniu utrudnień problemy dostępności będą mogły być uwzględnione w czasie najbliższej modernizacji i rozbudowy strony miasta.
3.9 Wyszukiwarka zamówień publicznych
Urząd Zamówień Publicznych („UZP”, http://www.uzp.gov.pl) jest jednostką budżetową powołaną do obsługi Prezesa Urzędu, który jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach zamówień publicznych, w zakresie określonym ustawą Prawo zamówień publicznych. Na stronie UZP można znaleźć elektroniczną skrzynkę podawczą (http://esp.uzp.gov.pl/esp) oraz przeglądarkę Biuletynu Zamówień Publicznych (http://www.portal.uzp.gov.pl/pl/site). Właśnie te dwie usługi zainteresowały FIRR pod kątem dostępności.
z obrazka (CAPTCHA). Strony ogólnie zostały dość dobrze przygotowane i problemy te były jedynymi wykrytymi w serwisie.
Na przesłany raport Urząd bardzo szybko zareagował kontaktując się telefonicznie, a następnie pisemnie. Z otrzymanych informacji wynika, że na zmiany szczególnie uciążliwego zabezpieczenia (CAPTCHA) będzie trzeba poczekać do kolejnej modernizacji serwisu. Tymczasowo dodano możliwość powiększenia obrazka z kodem, co jednak może się przydać tylko osobom z lekkim niedowidzeniem.
3.10 Generator wniosków MKiDN
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (http://www.mk.gov.pl/) w ramach swojego budżetu finansuje wydarzenia i zakupy związane z działalnością kulturalną. Ministerstwo oferuje szereg programów, w ramach których możliwe jest staranie się o fundusze. Na stronach ministerstwa udostępniono generator (http://esp.mkidn.gov.pl) wniosków. Właśnie to narzędzie, a także elektroniczna skrzynka podawcza były kolejnymi obiektami badań.
Podczas testów wykryto typowe problemy, zarówno w samym serwisie internetowym, jak i podczas korzystania z oferowanych usług.
1. Grafiki bez tekstu alternatywnego.
2. Nieprawidłowo zaetykietowane pola edycyjne i przyciski w formularzach tworzenia wniosków.
Sam proces rejestracji był bardzo prosty i nie sprawił problemów. W związku z tym, że przesłany raport do Ministerstwa zaginął, po kontakcie telefonicznym został ponownie przesłany. Na dzień złożenia raportu FIRR oczekuje na odpowiedź z Ministerstwa.
3.11 Generatory wniosków aplikacyjnych PARP
Państwowa Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości („PARP”, http://www.parp.gov.pl) jest agencją rządową, podlegającą ministrowi właściwemu do spraw gospodarki. Zadaniem Agencji jest zarządzanie funduszami pochodzącymi z budżetu państwa i Unii Europejskiej, przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i rozwoju zasobów ludzkich, ze szczególnym uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw. Na stronach Agencji można znaleźć informacje o programach, w ramach których można ubiegać się o finansowanie projektów. Udostępniane są również generatory wniosków aplikacyjnych oraz płatniczych, za pomocą których konieczne jest przygotowywanie niezbędnych dokumentów.
Generatory te przetestowano pod kątem dostępności. Skupiono się na generatorach wniosków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Stwierdzono, że generatory te nie spełniają standardów dostępności. Do poszczególnych działań w ramach programu są udostępnione odpowiednie generatory, dostępne on-line, a także off-line.
Podsumowując, utrudnienia, na jakie napotkano, to::
2. Brak możliwości przełączania się pomiędzy etapami wypełniania wniosku za pomocą klawiatury.
Poniższe uwagi dotyczą również wersji on-line: 3. Niezaetykietowane pola edycyjne i rozwijane listy. 4. Niezaetykietowane przyciski i inne podobne obiekty. 5. Wyróżnianie kolorem obowiązkowych pól do wypełnienia.
Wyszczególnione problemy zostały zebrane ze wszystkich generatorów. Na przesłany raport otrzymano odpowiedź, że ze względu na rozproszony sposób budowy systemów na wyniki zmian w dostępności trzeba będzie poczekać, ale potrzeby użytkowników słabowidzących zostały zasygnalizowane osobom odpowiedzialnym za strony internetowe i udostępniane na nich aplikacje. Odbyło się spotkanie robocze specjalistów FIRR z programistami biorącymi udział w tworzeniu i utrzymaniu aplikacji i stron internetowych. Podczas spotkania przetestowano najnowszą wersję jednego z generatorów, co przyniosło informację, iż część zasygnalizowanych problemów została rozwiązana. Pozostałe niedociągnięcia mają zostać skorygowane w kolejnych wersjach systemu.
3.12 Formularze elektroniczne
W toku bieżącej pracy FIRR spotyka się dosyć często z formularzami wniosków o dofinansowanie projektów. Część z nich wykorzystywana jest jest przez niewidomych pracowników FIRR i ich dostępność ma kluczowe znaczenie. Dlatego w niniejszym raporcie odnotowano także te przykłady. W marcu 2009 r. niewidoma pracowniczka FIRR przygotowywała wniosek projektowy na formularzu dostarczonym przez firmę Ecorys (http://www.ecorys.pl), która jest operatorem niektórych programów w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Formularz zbudowany był na bazie aplikacji Microsoft Excel i był niemal całkowicie niedostępny. Osoby projektujące włożyły dużo pracy w stworzenie zautomatyzowanego formularza, co jest wygodne dla użytkowników, lecz całkowicie zaniedbały jego dostępność. Firma Ecorys zostanie poinformowana o wykrytych problemach i sugestiach sposobów ich uniknięcia w kolejnych wersjach arkusza.
3.13 Podpisy cyfrowe
Podczas spotkania w ZUS z zespołem odpowiedzialnym za realizację programu Płatnik zwrócono uwagę, że dla dostępności do wielu aplikacji internetowych ważna jest dostępność (aplikacji) podpisów cyfrowych. Z takich podpisów korzysta się, używając programu Płatnik, skrzynek podawczych i innych rozwiązań dostępnych w sieci. Dlatego postanowiono przetestować dostępne na rynku rozwiązania, oferowane przez:
Unizeto Technologies (http://www.unizeto.pl),
Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych (http://www.pwpw.pl), Krajową Izbę Rozliczeniową (http://www.kir.com.pl).
Wszystkie firmy zareagowały bardzo pozytywnie i w efekcie otrzymano: dwa podpisy kwalifikowane Certum od firmy Unizeto Technologies, podpis niekwalifikowany od Krajowej Izby Rozliczeniowej,
podpis kwalifikowany Sigillum od Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Dzięki gotowości w/w firm do współpracy możliwe było sporządzenie raportów o dostępności i zgłoszenie ich odpowiednim instytucjom. W tym miejscu FIRR pragnie wyrazić podziękowania dla wszystkich trzech firm, które zdecydowały się poddać ocenie.
a) Certum
Unizeto Technologies S. A. jest wieloprofilową firmą z sektora IT. Firma wydaje podpisy cyfrowe z kwalifikowanym certyfikatem. Właśnie takie podpisy – na mocy ustawy – są równoznaczne z podpisem odręcznym. Firma ta jako pierwsza udostępniła bezpłatnie do celów zbadania dostępności oferowany przez nich zestaw do podpisu cyfrowego (http://www.certum.pl). Podpis okazał się zupełnie niedostępny.
Problemy uniemożliwiające skorzystanie z niego stwierdzano na każdym etapie pracy – poczynając od zamówienia, poprzez procedurę pobrania umowy i certyfikatu, instalację zestawu, a także późniejsze z niego korzystanie. Wykryte problemy to:
1. Obrazkowe kody w czasie zamawiania i pobierania niezbędnych danych (CAPTCHA). 2. Zupełna niedostępność pewnych etapów zamawiania i pobierania dokumentów,
wynikająca z zastosowania technologii Java.
3. Niemożność obsłużenia dostarczonych aplikacji za pomocą klawiatury. 4. Nieczytelność treści dokumentów do podpisania w formacie PDF.
Dostępne było jedynie zarządzanie kartą kryptograficzną – dostarczona aplikacja nie sprawiała problemów. Korzystanie z podpisu było możliwe w programie Płatnik i na platformie ePUAP dzięki ich wewnętrznym mechanizmom.
Firma okazała się bardzo otwarta na sugestie i po otrzymaniu raportu zaproponowała spotkanie, mające na celu omówienie problemów i możliwości ich szybkiego rozwiązania. Już po kilkunastu dniach od spotkania została przygotowana poprawiona wersja stosowanego oprogramowania do podpisu. Testy, jakie przeprowadzono, pozwalają stwierdzić znaczną poprawę dostępności podpisu elektronicznego. Dzięki wprowadzonym zmianom, aplikacja w oficjalnej wersji, planowanej wkrótce do publikacji, będzie w pełni dostępna dla programów czytających. Poprawiony będzie także instalator zestawów. Firma Unizeto, z myślą o niewidomych użytkownikach podpisu, planuje przeanalizować problem wypukłego oznakowania karty kryptograficznej (nośnika podpisu elektronicznego) oraz postara się w możliwie najkrótszym czasie zlikwidować wszelkie utrudnienia.
b) Szafir
Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. (http://www.kir.com.pl) została powołana z inicjatywy 16 największych banków. Od 2002 r. na mocy decyzji ministra gospodarki KIR S.A. jest kwalifikowanym podmiotem, świadczącym usługi certyfikacyjne w zakresie wydawania
certyfikatów oraz znaczników czasu. Firma ta przekazała do celów testowych zestaw z niekwalifikowanym certyfikatem elektronicznym. Dzięki temu możliwe było przetestowanie oprogramowania wykorzystywanego do podpisywania dokumentów. W związku z tym, że otrzymany certyfikat nie był kwalifikowany, FIRR nie była w stanie sprawdzić, czy niewidomy klient jest w stanie zamówić zupełnie samodzielnie taki podpis i gdzie w trakcie procedury napotka ewentualne problemy.
Stwierdzono występowanie problemów z dostępnością strony WWW umożliwiającą zamówienie zestawu z certyfikatem:
1. Na stronie internetowej konieczne jest posługiwanie się myszką (na przykład w celu wyszukania adresu najbliższej lokalizacji KIR).
2. Brak tekstów alternatywnych do umieszczanych grafik na stronie.
3. Obowiązkowe pola w formularzu zamówienia oznaczone są czerwoną kropką. 4. Zastosowanie zabezpieczenia w postaci kodu CAPTCHA.
5. W dokumentach w formacie PDF umieszczone obiekty nie są prawidłowo wypowiadane. 6. W instalatorze oprogramowania stwierdzono niedostępność z poziomu klawiatury jednego
z przycisków, niezbędnego do instalacji.
7. W aplikacji Szafir zastosowano graficzne przyciski bez słownej etykiety, stwierdzono także brak możliwości korzystania z informacji umieszczanych w głównym oknie aplikacji.
Pomimo stosunkowo dużej liczby błędów i niedostępnej formy zamówienia podpisu elektronicznego, korzystanie z samej aplikacji przy odpowiedniej wiedzy jest możliwe.
Na przesłany raport Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. bardzo szybko odpowiedziała, wyrażając chęć likwidacji wykrytych problemów i oferując nowy zestaw do testów, gdy tylko problemy zostaną usunięte.
c) Sigillum
Państwowa Wytwórnia papierów Wartościowych S.A. jest jednoosobową spółką skarbu państwa. Firma zajmuje się między innymi wydawaniem kwalifikowanych certyfikatów elektronicznych. FIRR otrzymała bezpłatnie zestaw z kwalifikowanym certyfikatem, co umożliwiło jego przetestowanie. Testy wykazały, że podpis elektroniczny, przygotowany przez PWPW był najbardziej dostępny spośród przetestowanych.
Wykryto problemy z dostępnością, lecz nie wpływały one na możliwość obsługi samej aplikacji:
1. Niezaetykietowane obrazki na stronie internetowej.
2. Brak przypisanych etykiet lub nieprawidłowo zaetykietowane pola edycyjne na stronie internetowej i w dołączonej aplikacji.
Dołączoną aplikacją do składania podpisów można łatwo posługiwać się poprzez menu kontekstowe. Pomysł weryfikacji podpisów w dokumentach we właściwościach pliku jest równie ciekawym, co i wygodnym rozwiązaniem. Podpis elektroniczny nie jest w pełni dostępny, lecz osoby z dysfunkcją wzroku, znające dobrze możliwości programów czytających są w stanie zamówić podpis i posługiwać się nim.
Podsumowanie
Dostępność jest jednym z kluczowych pojęć w tworzeniu spójnego, a jednocześnie otwartego społeczeństwa. Konieczne jest stosowanie „uniwersalnego projektowania”, które sprowadza się do takiego projektowania, by z danego produktu lub usługi mogła korzystać jak największa liczba użytkowników, bez konieczności późniejszego ich dostosowywania do indywidualnych potrzeb. Dlatego tak ważne jest, by dostępność była brana pod uwagę na etapie projektowania, a nie dopiero na etapie użytkowania. Taniej i łatwiej jest zbudować dostępny budynek, stronę internetową lub aplikację, niż później dostosowywać je z ogromnym nakładem pracy i kosztów.
Drugim elementem niezbędnym w budowaniu bardziej dostępnego świata jest podnoszenie świadomości – zarówno projektantów, jak i decydentów. Ludzie ci muszą zawsze pamiętać, że istnieją ogromne grupy społeczne, które korzystają ze środowisk fizycznego i wirtualnego w sposób inny, niż się powszechnie wydaje. Jeżeli ta świadomość stanie się pewną niezmienną i powszechną normą, budowanie dostępnego świata stanie się jedynie problemem technicznym.
Trzecim wreszcie elementem jest wiedza o tym, jak projektować w sposób uniwersalny. Nadal pokutuje błędne przekonanie, że należy tworzyć specjalne budynki, specjalne strony internetowe, czy też specjalne aplikacje, przeznaczone dla konkretnej grupy odbiorców, na przykład osób niewidomych. Ten nurt myślenia prowadzi do zadawania pytań w rodzaju „dla ilu osób mamy robić dostosowania?”. Takie pytania są z gruntu niesłuszne, ponieważ zakładają konkretną, minimalną liczbę osób, dla których warto to robić. Uniwersalne projektowanie pozwala uwzględnić potrzeby wszystkich, lub niemal wszystkich, użytkowników w jednym produkcie lub usłudze, co czyni pytanie o ich liczbę bezzasadnym. Dlatego też powstają specyfikacje, normy i materiały informacyjne, po które każdy projektant może sięgnąć.
Należy obalić także mit, że dostępność jest kosztowna. Zapewnienie dostępności wiąże się z drobnymi czynnościami technicznymi (etykietowanie obiektów, stosowanie odpowiednich kodów CAPTCHA itp.) i zasadniczo nie zwiększa kosztów. Co więcej, nacisk na stosowanie standardowych technologii i rozwiązań powinien nie tylko zwiększyć dostępność, ale także zmniejszyć koszty wytworzenia i utrzymania aplikacji, jak również ograniczyć zależność od wykonawcy.
Przykłady płynące z przeprowadzonego projektu wskazują, że zwykle nie trzeba zmieniać technologii, a wystarczy uzupełnić wiedzę na jej temat. Jak przedstawiono powyżej, nakłady na zapewnienie dostępności (nawet w już istniejącej aplikacji) są znikome. Wykonawcy często przedstawiają zaporowe ceny lub terminy dostosowania aplikacji pod względem dostępności, jednak trudno się z tym zgodzić. Może to być wynikiem obaw z powodu nieznajomości problematyki dostępności, nieetycznej postawy mającej na celu maksymalizację zysków z powodu uzależnienia od wykonawcy, wyboru nietypowych, niestandardowych rozwiązań (co i tak zwykle oznacza wyższe koszty dla zamawiającego) lub niewłaściwego zaprojektowania aplikacji czy niewłaściwego posługiwania się daną
Obraz wyłaniający się z raportu nie jest pozytywny. Żadna z testowanych aplikacji nie była w pełni dostępna, a najbardziej obiecująca (ePUAP) została niekorzystnie zmodyfikowana wkrótce po wysłaniu pozytywnego raportu. Oznacza to konieczność stałego monitorowania dostępności aplikacji instytucji publicznych i przypominania o tym, żeprojektanci stron tworzą je dla użytkowników, a nie dla siebie lub zleceniodawców.
Reakcje instytucji, które informowane były o problemach z stosowanymi przez nie aplikacjami, można podzielić na dwie główne kategorie:
1. Otwartość na problem i próba jak najszybszego jego rozwiązania. Tutaj na szczególne uznanie zasługuje Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz firmy oferujące podpis elektroniczny.
2. Zamknięcie na problem lub próba zignorowania go, często wymagająca powtórnego poinformowania instytucji o wykrytym problemie Tak zachowała się większość instytucji, które reagowały w sposób lakoniczny, przesuwając rozwiązanie problemu w nieokreśloną przyszłość, przy najbliższej modernizacji.
Rekomendacje
FIRR pragnie zaproponować pewne rozwiązania, których przyjęcie pozwoli na uniknięcie w przyszłości podobnych do prezentowanych w raporcie błędów i zachowań. Ich wdrożenie zależeć będzie wyłącznie od instytucji publicznych i prywatnych. Wydaje się jednak, że są one na tyle oczywiste i proste, że nikt nie odrzuci ich ze względu na obiektywne trudności. 1. Należy stosować zasadę projektowania dla wszystkich z uwzględnieniem zasady
dostępności na każdym etapie wdrażania dowolnego projektu, w tym projektów informatycznych. To pozwoli na oszczędzenie wydatków na późniejsze dostosowywanie gotowych rozwiązań.
2. Należy stosować ogólnie przyjęte standardy i specyfikacje, jak na przykład Web Content Accessibility Guidelines 2.0, wypracowaną przez Web Accessibility Initiative (http://www.w3.org/wai) oraz polskie i ogólnoświatowe normy. Należy stosować te technologie, które mają zaimplementowane interfejsy dostępowe.
3. Zlecając wykonanie projektów podmiotom zewnętrznym należy wymagać od zleceniobiorców przestrzegania powyższych. Ten instrument jest szczególnie efektywny w wypadku zlecania zamówień publicznych. Ten sam mechanizm można stosować wobec grantobiorców realizujących zadania ze środków publicznych.
4. Należy zdecydowanie dążyć do wyeliminowania istniejących barier w usługach i serwisach internetowych, w tym w szczególności zrezygnować ze stosowania technik typu CAPTCHA, uzupełnić opisy alternatywne do grafik oraz zastąpić technologie niedostępne dostępnymi. Należy to wykonać bezzwłocznie, ponieważ na przeszkodzie nie stoją tu bariery technologiczne, a jedynie nieudolność lub brak dobrej woli.
Raport został sporządzony w marcu 2009 r. przez pracowników Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego (http://www.firr.org.pl).
