MARTA WRÓBLEWSKA1, 3
ZASTOSOWANIE KLINDAMYCYNY W LECZENIU ZAKAŻEŃ JAMY
USTNEJ
USE OF CLINDAMYCIN IN THERAPY OF ORAL CAVITY INFECTIONS
STRESZCZENIE: Klindamycyna jest półsyntetycznym antybiotykiem z grupy linkozamidów. Stanowi pochodną linkomycyny, naturalnego antybiotyku wyizolowanego z grzyba Strepto-myces lincolnensis. Mechanizm działania klindamycyny polega na hamowaniu syntezy białek w komórce bakteryjnej poprzez wiązanie z podjednostką 50S rybosomu bakteryjnego. Lek ten wykazuje działanie bakteriostatyczne, a jego spektrum obejmuje: tlenowe lub fakultatywnie beztlenowe ziarenkowce Gram-dodatnie (gronkowce i paciorkowce), ściśle beztlenowe bak-terie Gram-dodatnie i Gram-ujemne oraz pałeczki mikroaerofilne. W stomatologii wskazaniem do stosowania klindamycyny w profilaktyce są zabiegi w obrębie miazgi zęba, okolicy korze-nia, a także naruszające ciągłość błony śluzowej jamy ustnej. Antybiotyk jest rekomendowa-ny w profilaktyce okołozabiegowej u pacjentów uczulorekomendowa-nych na antybiotyki β-laktamowe. Klin-damycyna jest również zalecana w okresach zaostrzeń chorób przyzębia u osób z zaburzenia-mi odporności.
SŁOWA KLUCZOWE: klindamycyna, leczenie, profilaktyka, zakażenia jamy ustnej
ABSTRACT: Clindamycin is a semisynthetic antibiotic classified in the group of lincosamides. It is a derivative of lincomycin – a natural antibiotic isolated from the fungus Streptomyces lin-colnensis. The mechanism of action of clindamycin relies on the inhibition of protein synthesis in a bacterial cell due to binding with a 50S subunit of the bacterial ribosome. The drug shows bacteriostatic activity, and its spectrum comprises facultatively anaerobic Gram-positive cocci (staphylococci and streptococci), and strictly anaerobic Gram-positive and negative Gram-ne-gative bacteria, as well as microaerophilic rods. In dentistry prophylactic use of clindamycin is indicated in procedures involving dental pulpa, root of the tooth, as well as disruption of the oral mucous membrane. This agent is also recommended for antibiotic surgical prophylaxis in patients allergic to β-lactam antibiotics. The use of clindamycin is also indicated during exacer-bations of periodontitis in immunocompromised patients.
KEY WORDS: clindamycin, infections of the oral cavity, prophylaxis, therapy
1 Zakład Mikrobiologii Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego w Warszawie
2 Zakład Stomatologii Zintegrowanej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 3 Zakład Mikrobiologii Stomatologicznej
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
} MARTA WRÓBLEWSKA
Zakład Mikrobiologii Stomatologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa, Tel.: (22) 599 17 77, Fax: (22) 599 17 78, e-mail: marta.wroblewska@wum.edu.pl Wpłynęło: 05.04.2016 Zaakceptowano: 20.04.2016 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2016015
WSTĘP
Antybiotyki stanowią istotny element terapii zakażeń bakteryjnych, jednak ich nadużywanie może spowodować wytworzenie przez drobnoustroje szeregu mechanizmów oporności. Wybór antybiotyku jest więc bardzo ważnym i złożonym problemem, wymagającym uwzględnienia wielu czynników. Podstawowym wskaźnikiem, który należy wziąć
pod uwagę w momencie wyboru tego typu leku, jest jego spektrum aktywności przeciwbakteryjnej [1, 2].
Jama ustna jest specyficznym miejscem w organizmie człowieka ze względu na wyjątkowo bogatą florę bakteryj-ną, obejmującą zarówno bakterie tlenowe, jak i beztlenowe. Klindamycyna, jako antybiotyk wykazujący szerokie spek-trum działania, znalazła zastosowanie również w stoma-tologii. Lek ten jest pochodną linkomycyny, naturalnego
antybiotyku wyizolowanego z grzybów Streptomyces
lin-colnensis w 1962 roku. Do lecznictwa został wprowadzony
w 1966 roku i ze względu na lepszą aktywność przeciwbak-teryjną i biodostępność zastąpił linkomycynę [3]. Mimo do-stępności tego antybiotyku przez ponad 50 lat, klindamy-cyna nadal charakteryzuje się dużą skutecznością kliniczną w terapii infekcji wywoływanych przez szerokie spektrum bakterii, szczególnie tych powodujących zakażenia w jamie ustnej [1, 3].
MECHANIZM I SPEKTRUM DZIAŁANIA
KLINDAMYCYNY
Klindamycyna wiąże się z podjednostką 50S rybosomu bakteryjnego i hamuje syntezę białek bakteryjnych, wykazu-jąc działanie bakteriostatyczne, a w wyższych dawkach może być bakteriobójcza wobec niektórych szczepów gronkow-ców, paciorkowców i beztlenowgronkow-ców, lecz zależy to od stęże-nia leku w danej lokalizacji anatomicznej, gatunku bakterii oraz inokulum [4]. Ze względu na to samo miejsce działania w obrębie podjednostki 50S rybosomu bakteryjnego, anty-biotyku tego nie należy stosować w terapii skojarzonej z ma-krolidami [4].
Spektrum działania klindamycyny obejmuje tlenowe lub fakultatywnie beztlenowe ziarenkowce Gram-dodatnie, ta-kie jak gronkowce – w tym niektóre szczepy metycylino-oporne, zwłaszcza pozaszpitalne szczepy MRSA (ang. me-thcillin-resistant Staphylococcus aureus) – i paciorkowce (w tym: Streptococcus agalactiae, Streptococcus bovis,
Strep-tococcus pyogenes, StrepStrep-tococcus pneumoniae oraz Strepto-coccus grupy viridans) [3–5]. Lek ten ma zastosowanie
rów-nież w leczeniu zakażeń wywołanych przez bakterie bez-względnie beztlenowe:
t Gram-dodatnie – Peptococcus spp.,
Peptostreptococ-cus spp., Propionibacterium acnes, Actinomyces isra-elii, Clostridium perfringens;
t Gram-ujemne – Bacteroides spp. (włącznie
z Bacte-roides fragilis), Prevotella spp. oraz Fusobacterium
spp. [4, 6].
Antybiotyk ten jest również aktywny wobec:
Corynebacte-rium diphtheriae, Bacillus anthracis, Bacillus cereus, Nocardia asteroides, a także pałeczek mikroaerofilnych Campylobacter jejuni, Campylobacter coli oraz Helicobacter pylori [3, 7].
Klin-damycyna wykazuje także pewną aktywność wobec:
Gardne-rella vaginalis, pierwotniaka Toxoplasma gondii oraz grzyba Pneumocystis jirovecii [7]. Należy podkreślić, że lek ten
cha-rakteryzuje się efektem poantybiotykowym, wynoszącym dla gronkowców i paciorkowców do 4–5 godzin [4, 8]. Trwa-ją badania naukowe w zakresie skuteczności klindamycyny w zwalczaniu biofilmów utworzonych przez gronkowce [9].
Klindamycyna jest nieaktywna wobec ziarenkowców z rodzaju Enterococcus oraz laseczek Clostridium difficile [3,
6, 10]. Mimo wyżej wymienionej aktywności tego antybio-tyku wobec Bacteroides spp., występują szczepy tych bakte-rii oporne na ten lek. Podobnie penicylinooporne szczepy S. pneumoniae wykazują często oporność na klindamycynę. Omawiany antybiotyk charakteryzuje się małą aktywnością wobec szczepów ziarenkowców Gram-ujemnych:
Neisse-ria meningitidis oraz Moraxella catarrhalis. Naturalną
opor-ność na ten lek wykazują pałeczki Gram-ujemne z rodzi-ny Enterobacteriaceae oraz Haemophilus influenzae, a tak-że Gram-ujemne pałeczki niefermentujące –
Pseudomo-nas aeruginosa. Oporność na klindamycynę obserwuje się
u szczepów z rodzaju Eikenella [11].
Oporność na klindamycynę jest związana z powstawa-niem szczepów o fenotypie MLSB (ang. macrolide-linco-samide-streptogramin B), które wykazują zwiększony sto-pień wiązania grup metylowych z podjednostką 23S rRNA, co w konsekwencji powoduje znaczne zmniejszenie powi-nowactwa antybiotyku do rybosomu bakteryjnego. U bak-terii obserwuje się częściową krzyżową oporność z makroli-dami i całkowitą oporność krzyżową z linkomycyną. Szcze-py gronkowców i paciorkowców o naturalnej oporności typu MLSB wykazują krzyżową oporność na działanie: klin-damycyny, linkomycyny, makrolidów i streptograminy B. Metycylinooporne szczepy S. aureus mogą być oporne rów-nież na klindamycynę. W przypadku indukowanego mecha-nizmu MLSB oporność dotyczy 14- i 15-członowych makro-lidów. Przyczynami występowania oporności na klindamy-cynę są również: enzymatyczna modyfikacja podjednost-ki rybosomu kodowana przez gen cfr, aktywne wypompo-wywanie antybiotyku z komórki bakteryjnej uwarunkowa-ne genami vgaA–vgaC, enzymatyczna modyfikacja antybio-tyku przez nukleotydylotransferazy kodowane przez geny
lnu (poprzednio lin), a także oporność związana z
muta-cjami w obrębie genów kodujących białka rybosomalne L4 i L22 [3, 6, 10].
WSKAZANIA KLINICZNE DO STOSOWANIA
KLINDAMYCYNY W TERAPII
Kliniczne zastosowanie klindamycyny często jest zwią-zane z bardzo dobrym przenikaniem tego leku do różnych narządów i tkanek, szczególnie do kości. Przenikanie an-tybiotyku do wydzieliny drzewa oskrzelowego jest mniej-sze. Klindamycyna w niewielkim stopniu przenika do pły-nu mózgowo-rdzeniowego (PMR), nawet w przypadku sta-nu zapalnego opon mózgowo-rdzeniowych, dlatego też nie należy jej stosować w terapii tego schorzenia. Przykłady kli-nicznego zastosowania klindamycyny przedstawiono w Ta-beli 1 [5].
Antybiotyk ten nie tylko zwiększa fagocytozę i opsoniza-cję bakterii, lecz także penetruje do wnętrza komórek fago-cytarnych, co potęguje jego oddziaływanie na drobnoustroje
wewnątrzkomórkowe [4, 12]. Takie działanie klindamycyny wykazano w badaniach in vitro dotyczących periopatoge-nów, np. Porphyromonas gingivalis oraz Aggregatibacter
acti-nomycetemcomitans [12].
Stosowanie klindamycyny jest wskazane w terapii zaka-żeń kości i stawów wywołanych przez gronkowce (zapale-nie kości i szpiku oraz infekcyjne zapale(zapale-nie stawów) [13]. Poza tym antybiotyk jest skuteczny w leczeniu: zapalenia ucha środkowego i w przewlekłym zapaleniu zatok wywoła-nym przez drobnoustroje beztlenowe, zapaleniu gardła oraz w zakażeniach dolnych dróg oddechowych (m.in.: zachły-stowe zapalenie płuc, martwicze zapalenie płuc, ropień płu-ca) [5]. Wskazaniami do zastosowania klindamycyny są za-każenia w obrębie jamy brzusznej (tj. zapalenie otrzew-nej i ropień brzuszny), a także infekcje w obrębie miednicy i żeńskich narządów płciowych (zapalenie miednicy, zapale-nie błony śluzowej macicy, zakażenia okołopochwowe, ro-pień jajowodowo-jajnikowy, zapalenie jajowodu, zakażenia skóry i tkanek miękkich) [3, 5]. Lek ten – w formie doustnej lub żelu – jest również stosowany w terapii bakteryjnej wa-ginozy. Należy podkreślić, że w zakażeniach dolnych dróg oddechowych oraz w infekcjach w obrębie jamy brzusznej, miednicy i żeńskich narządów płciowych należy prowadzić terapię skojarzoną z antybiotykiem działającym na tlenowe bakterie Gram-ujemne, gdyż nie są one wrażliwe na klinda-mycynę.
Innym wskazaniem do stosowania klindamycyny jest profilaktyka okołooperacyjna. Lek jest rekomendowany w zapobieganiu zakażeniom miejsca operowanego u pa-cjentów uczulonych na antybiotyki β-laktamowe. W stoma-tologii może też być stosowany w profilaktyce infekcyjnego zapalenia wsierdzia u osób z grup ryzyka tego powikłania po zabiegach stomatologicznych [1, 3, 6].
ZASTOSOWANIE KLINDAMYCYNY W LECZENIU
ZAKAŻEŃ STOMATOLOGICZNYCH
W stomatologii wskazaniem do stosowania klindamycy-ny w profilaktyce są zabiegi w obrębie miazgi, okolicy ko-rzenia, a także zabiegi przebiegające z naruszeniem ciągłości błony śluzowej jamy ustnej. Antybiotyk jest również poleca-ny w okresach zaostrzeń chorób przyzębia, którym towarzy-szy zaburzona odpowiedź immunologiczna [1, 2, 4].
Większość Gram-ujemnych pałeczek beztlenowych, któ-re są obecne w płytce bakteryjnej poddziąsłowej, jest wrażli-wych na antybiotyki. W leczeniu chorób przyzębia główny-mi wskazaniagłówny-mi do włączenia leków przeciwbakteryjnych są: wrzodziejące zapalenie dziąseł (gingivitis ulcerosa), wrzo-dziejące zapalenie przyzębia (periodontitis ulcerosa), zloka-lizowane agresywne zapalenie przyzębia oraz uogólnione agresywne zapalenie przyzębia w fazie zaostrzenia lub jeśli jest połączone z chorobą ogólnoustrojową (np.: cukrzycą,
klindamycynę
Układ oddechowy Zachłystowe zapalenie płuc, ropniak
opłucnej, ropień płuc
Bakterie beztlenowe
Streptococcus pneumoniae i inne
paciorkowce
Staphylococcus aureus
Skóra i tkanka pod-skórna
Zakażenie skóry i tkanki podskórnej Streptococcus pyogenes Staphylococcus aureus
Beztlenowce
Płonica Streptococcus pyogenes
Trądzik Propionibacterium acnes
Układ kostno-stawowy Ostre i przewlekłe zapalenie szpiku Staphylococcus aureus
Zakażenia kości i stawów Staphylococcus aureus
Staphylococcus epidermidis
Beztlenowce
Zakażenia krwi Sepsa i zapalenie wsierdzia Staphylococcus aureus
Paciorkowce Beztlenowce
Jama brzuszna Zakażenia wewnątrzbrzuszne
(łącznie z zapaleniem otrzewnej)
Beztlenowce
Drogi rodne Zakażenia w ginekologii Beztlenowce
Bakteryjne zakażenie pochwy* Haemophilus spp.
Gardnerella spp. Corynebacterium spp.
Nieswoiste zapalenie pochwy* Bakterie beztlenowe
Stomatologia Zakażenia zębów i jamy ustnej Beztlenowce
Laryngologia Zakażenia ucha środkowego,
gar-dła i zatok
Streptococcus spp. Staphylococcus aureus
Beztlenowce
Tabela 1. Wskazania do stosowania klindamy-cyny w terapii zakażeń. Opracowano na pod-stawie [5], uzupełniono.
* – leczenie miejscowe (w postaci kremu dopo-chwowego).
białaczką, zespołem nabytego upośledzenia odporności (AIDS), zespołem Papillona-Lefèvre’a, hipofosfatazją). An-tybiotykoterapia jest wskazana w grupie pacjentów z zapa-leniem przyzębia niepoddającym się leczeniu, czyli u osób, u których – mimo przeprowadzonego leczenia i dobrej kon-troli bakteryjnej płytki nazębnej – dochodzi do zaostrzenia procesu chorobowego [1].
Klindamycyna okazała się skuteczna w nawracającym za-paleniu przyzębia i może być stosowana w leczeniu zaka-żenia przyzębia, spowodowanego przez:
Peptostreptococ-cus, β-hemolizujące ziarenkowce oraz beztlenowe
pałecz-ki Gram-ujemne bytujące w jamie ustnej [14]. Potwierdza-ją to badania kliniczne u pacjentów z ciężkim zapaleniem przyzębia. Walker i Gordon wykazali, iż stosowanie klin-damycyny w połączeniu ze skalingiem nie tylko spowodo-wało poprawę wartości klinicznych wskaźników zaawan-sowania choroby, lecz także przyczyniło się do obniżenia liczby miejsc z aktywnym procesem chorobowym – z 8,0% do 0,5% [15]. W periodontologii podawanie antybiotyków ogólnie wspomaga leczenie mechaniczne.
Także w przypadku pacjentów z martwicą kości spowo-dowaną przedłużoną terapią bisfosfonianami zaleca się sto-sowanie klindamycyny – poza leczeniem zachowawczym w stanach zaostrzenia choroby u osób z alergią na penicy-liny [16].
Zakażenia związane z implantami dentystycznymi są ści-śle powiązane z nawykami higienicznymi pacjenta, a ich częstość ocenia się na 5–8%. Występowanie infekcji jest również częste u osób ze współistniejącymi chorobami ogólnymi. Zakażenia okołowszczepowe mogą przebiegać jako peri-implant mucositis (zaczerwienienie, obrzęk dziąseł oraz krwawienie) lub jako peri-implantitis, podczas którego – poza objawami klinicznymi podanymi powyżej – wystę-puje także zjawisko okołowszczepowej resorpcji kości. Pro-ces zapalny wywołany przez Porphyromonas gingivalis,
Pre-votella intermedia, Treponema denticola oraz A. actinomy-cetemcomitans jest zdecydowanie trudniejszy do leczenia.
Bakterie bytujące głęboko w tkankach okołowszczepowych nie mogą być usunięte metodami zachowawczymi. Zarów-no leczenie peri-implantitis oraz zahamowanie stanu zapal-nego, jak i utrzymanie implantu spełniającego swe funkcje wiąże się ze stosowaniem antybiotyków: penicylin (amoksy-cyliny), linkozamidów (klindamycyny), tetracyklin (doksy-cykliny, minocykliny), makrolidów, fluorochinolonów oraz metronidazolu [17, 18].
W pracy poglądowej dotyczącej roli klindamycyny w sto-matologii, Brook i wsp. opisali dodatkowe – oprócz hamo-wania replikacji szerokiego spektrum bakterii – właściwo-ści tego leku [8]. Obejmują one m.in.: wysokie stężenie an-tybiotyku w ślinie oraz w płynie kieszonek dziąsłowych i w kości, hamowanie ekspresji czynników wirulencji bak-terii (np. białka M, otoczek wytwarzanych przez pacior-kowce i syntezy toksyn), stymulowanie fagocytozy bakterii,
aktywność wewnątrz komórek i wspomaganie systemu od-pornościowego pacjenta oraz efekt poantybiotykowy [8]. Klindamycyna hamuje także przyleganie bakterii do komó-rek nabłonka błon śluzowych. Ze względu na aktywny trans-port tego antybiotyku do wnętrza leukocytów wielojądrza-stych i makrofagów, jego stężenia mogą być wysokie w obrę-bie ropni, także zlokalizowanych w jamie ustnej [4].
W badaniu obejmującym 37 hospitalizowanych pacjen-tów z zakażeniami odontogennymi – leczonych penicyliną G podawaną dożylnie, nacięciem i drenażem – w 19% przy-padków wyizolowano bakterie oporne na ten lek, a u 21% chorych stwierdzono niepowodzenie terapeutyczne [19]. Podobne wartości w odniesieniu do Gram-ujemnych bak-terii beztlenowych izolowanych z ropni zębowo-zębo-dołowych zanotowali Eick i wsp. – 22% szczepów opor-nych na penicylinę, przy pełnej wrażliwości na metronida-zol i klindamycynę [20]. Z kolei Kuriyama i wsp. stwierdzi-li aż 34% szczepów bakterii wyizolowanych z ropni zębo-pochodnych opornych na penicyliny [21]. Również San-dor i wsp. zwrócili uwagę, że wzrost odsetka szczepów opor-nych na penicyliny uzasadnia zastosowanie klindamycyny, zwłaszcza u osób nieposiadających czynników ryzyka rze-komobłoniastego zapalenia jelita grubego (ang. pseudo-membranous colitis – PMC) o etiologii Clostridium
diffici-le [22, 23]. Tancawan i wsp. w analizie dotyczącej
amoksy-cyliny z kwasem klawulanowym oraz klindamycyny wyka-zali podobną skuteczność kliniczną obu tych leków (odpo-wiednio 88,2% vs. 89,7%) w terapii zakażeń zębopochod-nych u 472 pacjentów [24].
W pracach poglądowych wskazuje się, że w leczeniu rop-ni okołozębowych klindamycyna charakteryzuje się sku-tecznością porównywalną z penicyliną, toteż jej zastosowa-nie może być rozważane u osób z tym schorzezastosowa-niem uczulo-nych na penicylinę lub w przypadku braku odpowiedzi kli-nicznej na leczenie tym antybiotykiem [2, 23, 25]. Niektó-rzy badacze podkreślają, że klindamycyna może być lekiem z wyboru w stomatologii ze względu na: doskonałą absorp-cję z przewodu pokarmowego po podaniu doustnym, do-brą tolerancję, ciągle małą częstość szczepów opornych oraz wysokie stężenie leku w kości [26, 27].
ZASTOSOWANIE KLINDAMYCYNY W PROFILAKTYCE
ANTYBIOTYKOWEJ W STOMATOLOGII
Profilaktykę przeciwbakteryjną po raz pierwszy zastoso-wano w stomatologii w 1943 roku, podając sulfatiazol przed ekstrakcją zęba u osób z chorobami serca.
Według aktualnych zaleceń Amerykańskiego Towarzystwa Chorób Serca (ang. American Heart Association – AHA), za-biegi stomatologiczne, które mogą wywołać przejściową bak-teriemię, są związane z: ekstrakcją zębów, zabiegami na przy-zębiu (tj. pomiary głębokości kieszonek przyzębnych, ska-ling, poddziąsłowa aplikacja leków, zabiegi chirurgiczne
na przyzębiu), wstawieniem implantów i replantacją wybi-tych zębów, leczeniem endodontycznym w przypadku przej-ścia przez otwór wierzchołkowy, zakładaniem pierścieni orto-dontycznych, znieczuleniem śródwięzadłowym, a także pro-fesjonalnym oczyszczaniem zębów lub implantów, podczas którego może dojść do krwawienia [28–30].
W okołozabiegowej profilaktyce antybiotykowej
endo-carditis u chorych z grup ryzyka, zarówno w
rekomenda-cjach BSAC (ang. British Society for Antimicrobial Chemo-therapy), jak i AHA oraz w najnowszych wytycznych ESC (ang. European Society of Cardiology) zaleca się stosowanie klindamycyny u osób uczulonych na penicylinę [25, 31–34]. Należy podkreślić, że antybiotyk zastosowany w profilak-tyce musi być podany w odpowiednim czasie przed zabie-giem (najlepiej 0,5–1 godziny przed rozpoczęciem zabiegu), by jego stężenie w osoczu było najwyższe w okresie śród- i pozabiegowym [26, 31].
PODSUMOWANIE
1. Klindamycyna wykazuje działanie bakteriostatyczne. 2. Spektrum leku obejmuje bakterie tlenowe i beztlenowe. 3. Klindamycyna, w porównaniu z innymi lekami prze-ciwbakteryjnymi, bardzo dobrze wchłania się w po-staci doustnej i bardzo dobrze penetruje do kości. 4. Lek ten ma zastosowanie w leczeniu alternatywnym
u pacjentów uczulonych na antybiotyki β-laktamowe oraz w profilaktyce inwazyjnego zapalenia wsierdzia. 5. W stomatologii wskazaniem do stosowania klinda-mycyny w profilaktyce są zabiegi w obrębie miazgi zęba, okolicy korzenia oraz przebiegające z narusze-niem ciągłości błony śluzowej jamy ustnej.
6. Klindamycyna jest również zalecana w okresach za-ostrzeń chorób przyzębia u osób z zaburzeniami od-porności.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Banach J, Dembowska E, Jańczuk Z. Choroby Przyzębia. 5th edn. Wydawnic-two Lekarskie PZWL, Warszawa, 2014, pp. 209– 221.
2. Kapoor A, Malhotra R, Grover V, Grover D. Systemic antibiotic therapy in pe-riodontics. Dent Res J (Isfahan) 2012;9(5):505– 515.
3. Kowalska-Krochmal B. Klindamycyna – aktualne spojrzenie na antybiotyk znany od dawna. Forum Zakażeń 2015;6(2):91– 96.
4. Johnson M. Clindamycin: an overview. UpToDate (online) 2015; http://www. uptodate.com/contents/clindamycin-an-overview
5. Dzierżanowska D. Antybiotykoterapia Praktyczna. α-medica Press, Bielsko- -Biała, 2008, pp. 287– 523.
6. Dzierżanowska D. Leczenie Zakażeń Szpitalnych. 1st edn. α-medica Press, Bielsko-Biała, 2007, pp. 142– 144.
7. Buck ML. Use of clindamycin in pediatric infections. Pediatr Pharm 2008;14(2). 8. Brook I, Lewis MA, Sándor GK, Jeffcoat M, Saramanayake LP, Vera Rojas J. Clin-damycin in dentistry: more than just effective prophylaxis for endocarditis? Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2005;100(5):550– 558.
certain combinations of antibiotics against in vitro Staphylococcus
epidermi-dis biofilms. Indian J Med Res 2012;135(4):542– 547.
10. Kasten MJ. Clindamycin, metronidazole and chloramphenicol. Mayo Clinic Proc 1999;74(8):825– 833.
11. Gregoire C. How are odontogenic infections best managed? J Can Dent As-soc 2010;76:a37.
12. Eick S, Pfister W, Fiedler D, Straube E. Clindamycin promotes phagocytosis and intracellular killing of periodontopathogenic bacteria by crevicular gra-nulocytes: an in vitro study. J Antimicrob Chemother 2000;46(4):583– 588. 13. Kim BN, Kim ES, Oh MD. Oral antibiotic treatment of staphylococcal bone
and joint infections in adults. J Antimicrob Chemother 2014;69(2):309– 322. 14. Górska R, Krajewski J, Siemiątkowski M. Antybiotykoterapia
ogólnoustro-jowa w periodontologii – na podstawie piśmiennictwa. Nowa Stomatol 2006;1:51– 58.
15. Walker C, Gordon J. The effect of clindamycin on the microbiota associated with refractory periodontitis. J Periodontol 1990;61(11):692– 698.
16. Frank S, Fiołna K, Wojtowicz A. Martwica kości szczęk w wyniku stosowania bisfosfonianów. Przegląd piśmiennictwa. Dental Forum 2013;41(2):79– 82. 17. Algraffee H, Borumandi F, Cascarini L. Peri-implantitis. Br J Oral Maxillofac
Surg 2012;50(8):689– 694.
18. Belibasakis GN. Microbiological and immuno-pathological aspects of peri-implant diseases. Arch Oral Biol 2014;59(1):66– 72.
19. Flynn TR, Shanti RM, Levi MH, Adamo AK, Kraut RA, Trieger N. Severe odontogenic infections, part 1: prospective report. J Oral Maxillofac Surg 2006;64(7):1093– 1103.
20. Eick S, Pfister W, Straube E. Antimicrobial susceptibility of anaerobic and cap-nophilic bacteria isolated from odontogenic abscesses and rapidly progres-sive periodontitis. Int J Antimicrob Agents 1999;12(1):41– 46.
21. Kuriyama T, Williams DW, Yanagisawa M et al. Antimicrobial susceptibility of 800 anaerobic isolates from patients with dentoalveolar infection to 13 oral antibiotics. Oral Microbiol Immunol 2007;22(4):285– 258.
22. Sandor GK, Low DE, Judd PL, Davidson RJ. Antimicrobial treatment options in the management of odontogenic infections. J Can Dent Assoc 1999;64(7):508– 514.
23. Ellison SJ. The role of phenoxymethylpenicillin, amoxicillin, metronidazo-le and clindamycin in the management of acute dentoalveolar abscesses – a review. Br Dent J 2009;206(7):357– 362.
24. Tancawan AL, Pato MN, Abidin KZ et al. Amoxicillin/clavulanic acid for the treatment of odontogenic infections: a randomised study comparing effica-cy and tolerability versus clindamycin. Int J Dent 2015;2015:472470. 25. Addy LD, Martin MV. Clindamycin and dentistry. Br Dent J 2005;199(1):23– 26. 26. Poveda Roda R, Bagan JV, Sanchis-Bielsa JM, Carbonall Pastor E. An-tibiotic use in dental practice. A review. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2007;12(3):E186– E192.
27. Kirkwood KL. Update on antibiotics used to treat orofacial infections. Alpha Omegan 2003;96(4):28– 34.
28. Olczak-Kowalczyk D, Karolak-Żak D, Tymińska D, Krasuska-Sławińska E. Anty-biotyki w stomatologii dziecięcej. Nowa Stomatol 2014;19(3):131– 137. 29. Clinical Affairs Committee of American Academy of Pediatric Dentistry.
Gu-ideline on antibiotic prophylaxis for dental patients at risk for infection, 2014. AAPD (online) 2014; http://www.aapd.org/media/policies_guideline-s/g_antibioticprophylaxis.pdf
30. Kapłon-Cieślicka A, Napora M, Grabowski M, Górska R, Opolski G. Profilak-tyka infekcyjnego zapalenia wsierdzia przed zabiegami stomatologicznymi. Nowa Stomatol 2008;3:121– 126.
31. Wilson W, Taubert KA, Gewitz M et al. Prevention of infective endocarditis: guidelines from the American Heart Association: a guideline from the Ame-rican Heart Association Rheumatic Fever, Endocarditis, and Kawasaki Disease Committee, Council on Cardiovascular Disease in the Young, and the Coun-cil on Clinical Cardiology, CounCoun-cil on Cardiovascular Surgery and Anesthesia, and the Quality of Care and Outcomes Research Interdisciplinary Working Group. Circulation 2007;116(15):1736– 1754.
32. Watkin R, Sandoe J. British Society of Antimicrobial Chemotherapy (BSAC) guidelines for the diagnosis and treatment of endocarditis: what the cardio-logist needs to know. Heart 2012;98(10):757– 759.
33. Habib G, Lancellotti P, Antunes MJ et al. 2015 ESC guidelines for the mana-gement of infective endocarditis. The task force for the manamana-gement of in-fective endocarditis of the European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J 2015;36(44):3075– 3128.
34. Kalandyk-Konstanty A, Zarzecka J. Profilaktyka infekcyjnego zapalenia wsierdzia (IZW) w oparciu o aktualne wytyczne American Heart Associa-tion (AHA) – zalecenia dla stomatologów. Implantoprotetyka Stomatol Klin 2008;9(3):31– 35.
