Preventing secondary victimisation of disabled people

Uniwersytet w Białymstoku [m.bilewicz@uwb.edu.pl]

Zapobieganie wiktymizacji wtórnej

osób z niepełnosprawnością

Abstrakt: Wtórna wiktymizacja jest kontynuacją (powieleniem) krzywdy wobec ofiary przez osoby, do których zwraca się o pomoc. Zjawisko to nabiera szczególnego znaczenia w sytu-acji osób z  niepełnosprawnością, które z  rw sytu-acji naruszonej sprawności psychofizycznej, szcze-gólnie narażone są na doznanie krzywdy. W takim przypadku należy dołożyć wszelkich starań, aby nie dopuścić do powtórnego skrzywdzenia ofiary przestępstwa – także przez osoby, któ-rych zadaniem, z racji wykonywanego zawodu, jest udzielanie im pomocy. Artykuł jest próbą wskazania działań, które uchronią osoby z  niepełnosprawnością przed wtórną wiktymizacją, szczególnie ze strony urzędników państwowych.

Słowa kluczowe: Wiktymizacja wtórna, osoby z  niepełnosprawnością, zapobieganie.

Wiktymizacja wtórna jest niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem, które najprościej można zdefiniować jako doznanie powtórnego nieuzasadnionego pokrzywdzenia wskutek reakcji najbliższego otoczenia. Należy zaznaczyć, że organy ścigania i wy-miar sprawiedliwości mogą także w sposób niezamierzony krzywdzić ofiarę w spo-sób wtórny. Jedną z najważniejszych cech tego procesu jest fakt, że ofiary o wiele bardziej odczuwają skutki wiktymizacji wtórnej niż pierwotnej. Jest to związane z czynnikami natury psychologicznej, takimi jak: poczucie zagrożenia, alienacja społeczna, nieuzasadniona krzywda, presja otoczenia bliskiego (rodzina, grupa zawodowa, rówieśnicza) oraz dalszego (media, wymiar sprawiedliwości, organy porządkowe, społeczeństwo lokalne) (Bobrowicz 2012).

Wiktymizacja wtórna ma miejsce wówczas, kiedy ofiara przestępstwa doznaje kolejnej (wtórnej) krzywdy ze strony innych osób – otoczenia, rodziny, bliskich. Nacechowane brakiem empatii, krzywdzące postawy innych ludzi są często wy-nikiem ciekawości, niewiedzy, nieumiejętności wczucia się w sytuację cierpiącej osoby. Są także – zdecydowanie zbyt często – spowodowane przez stereotypy skutkujące potępieniem i stygmatyzacją ofiary. Wtórna wiktymizacja jest efektem niewłaściwej postawy funkcjonariuszy czy urzędników; w skrajnych sytuacjach wy-nika ze złej woli, czasem z obojętności. Duży wpływ na to zjawisko ma biurokra-cja oraz wypalenie zawodowe, o które, niestety, nietrudno w grupie polibiurokra-cjantów, prokuratorów, lekarzy czy pracowników pomocy społecznej. Sprawia ono, że osoby te dystansują się wobec ofiar i nie są zdolne do empatii. Zdarza się, że skrzyw-dzić wtórnie mogą osoby o dobrych zamiarach, którym brakuje wiedzy na temat psychologii ofiar (Goetz, 2012). Przyczyną narażenia na powtórne skrzywdzenie jest więc najczęściej brak kompetencji pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości (policjantów, prokuratorów, sędziów, biegłych sądowych, obroń-ców), których zadaniem, z racji wykonywanego zawodu, jest udzielanie pomocy. Przezwyciężenie skutków wiktymizacji zależy w dużej mierze od samej osoby pokrzywdzonej, jednak duża odpowiedzialność spoczywa także na instytucjach powołanych do niesienia pomocy ofiarom przestępstw.

Artykuł 2 paragraf 1 punkt 3 kodeksu postępowania karnego zakłada, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Dużą grupę pokrzywdzonych stanowią osoby z niepełnosprawnością. W przypadku tych osób osiągnięcie celu określonego we wskazanym przepisie jest szczególnie trudne. Za-gadnienie to wymaga wyjątkowej uwagi, a dotychczasowe rozważania teoretyczne w tym zakresie wydają się być zbyt ubogie. Sposób realizacji uprawnień proce-sowych osób niepełnosprawnych pokrzywdzonych pozostawiony jest intuicji pra-cowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, co nie zawsze gwarantuje właściwe osiągnięcie wskazanego celu (Bilewicz, Bilewicz, 2014).

Niepełnosprawność, przyjmując za Konwencją Narodów Zjednoczonych o pra-wach osób niepełnosprawnych uchwaloną przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r., oznacza długotrwałą obniżoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną i sensoryczną człowieka, która w interakcji z różnymi barierami może ograniczać pełne i efektywne uczestnictwo w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami. Karta Praw Osób Nie-pełnosprawnych przyjęta przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 r. uznaje, że osoby niepełnosprawne to osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie co-dzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami praw-nymi lub zwyczajowymi.

Wypada już we wstępie podkreślić ponadto, że zagadnienie przeciwdziałania przemocy wobec osób niepełnosprawnych wiąże się z podstawowym prawem

każ-dego człowieka – prawem do ochrony przed wszelkimi formami wyzysku, prze-mocy i wykorzystywania. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych prawo to zostało wyrażone w wielu aktach prawnych oraz deklaracjach międzynarodowych, ale najbardziej wyraźnie w art. 16 przytoczonej Konwencji o prawach osób nie-pełnosprawnych, która podkreśla wagę indywidualnej autonomii osoby niepełno-sprawnej i jej samodzielności, a w tym prawa do własnych wyborów. Konwencja zakłada eliminację praw, ustaw i praktyk, które stanowić mogą dyskryminację osób z niepełnosprawnością (art. 4 Konwencji) oraz w art. 10 – prawo do życia na takim samym poziomie, jak pozostali obywatele. Postanowienia Konwencji po-winny mieć szczególne znaczenie w kształtowaniu całego systemu prawnego pań-stwa oraz jego realizacji w polityce społecznej w odniesieniu do osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami.

Dostęp do sądów i prokuratury musi być zapewniony wszystkim, ale fakt nie-pełnosprawności zwiększa obowiązki państwa mające na celu realne zapewnienie osobom z niepełnosprawnością możliwość wyegzekwowania ich praw. Trudności osób z niepełnosprawnością nie powinny być potęgowane przez system prawny, stąd konieczność zapewnienia pełnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości przez usuwanie barier zarówno architektonicznych, jak i proceduralnych (Pudzianowska, Jagury, 2016). Artykuł 13 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych – „Dostęp do wymiaru sprawiedliwości” określa, że „Państwa Strony zapewnią osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym przez wprowadzenie dostosowań pro-ceduralnych i dostosowań odpowiednich do ich wieku, w celu ułatwienia efektyw-nego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, zwłaszcza jako świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych, w tym na etapie śledztwa i innych form postępowania przygotowawczego. Aby wesprzeć gwarancje skutecznego dostępu osób niepełno-sprawnych do wymiaru sprawiedliwości, na zasadzie równości z innymi osobami, Państwa Strony będą popierać odpowiednie szkolenia osób pracujących w wymia-rze sprawiedliwości, w tym w policji i więziennictwie”.

Osoby pracujące w wymiarze sprawiedliwości powinny posiadać wiedzę o niepełnosprawności osoby poszkodowanej oraz znać jej ograniczenia oraz ewentualne środki kompensujące te trudności. Identyfikacja niepełnosprawności powinna nastąpić na początku postępowania. Ułatwi to jego efektywny przebieg, z uwzględnieniem podmiotowości osoby niepełnosprawnej. Jest to bez wątpienia łatwiejsze w przypadku osób z widoczną niepełnosprawnością. „Należy jednak zwrócić uwagę, że nie wszystkie osoby, które są niepełnosprawne w sensie biolo-gicznym, są nimi w sensie „prawnym”, tzn. nie wszystkie takie osoby posiadają prawne potwierdzenie tej okoliczności w postaci orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności. W związku z tym wyróżnia się niepełnospraw-ność w ujęciu prawnym i biologicznym. Osoby niepełnosprawne prawnie to takie, które posiadają aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony. Osoby niepełnosprawne biologicznie to takie, które nie posiadają orzeczenia, ale

mają całkowicie lub częściowo ograniczona zdolność do wykonywania czynności podstawowych. Z różnych powodów część osób z niepełnosprawnością nie stara się o prawne potwierdzenie tej okoliczności, co może wynikać np. z trudności w akceptacji swojego stanu zdrowia” (Pudzianowska, Jagury, 2016, 26–27)_.

Niewłaściwe podejście do osób z niepełnosprawnością oraz sposób postępo-wania instytucji zobowiązanych do realizacji przepisów prawa są skutkiem kiero-wania się przede wszystkim medycznym modelem niepełnosprawności. Model ten wciąż obowiązuje w orzecznictwie oraz jest mocno zakorzeniony w świadomości urzędników. Niedoceniany jest natomiast społeczny model niepełnosprawności.

Medyczny model niepełnosprawności oparty jest na założeniu, że niepeł-nosprawność jest osobistą tragedią jednostki. W modelu tym problem niepełno-sprawności jest „umiejscowiony” w jednostce, a przyczyny problemu postrzega się w funkcjonalnych ograniczeniach lub psychologicznych ubytkach, będących skutkami niepełnosprawności. Z kolei w ramach społecznego modelu niepełno-sprawności funkcjonuje pogląd, że niepełnosprawność w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doświadczanych przez osoby nią dotknięte. Zatem nie in-dywidualne ograniczenia, ale niedostarczenie przez społeczeństwo odpowiednich usług oraz niezaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych „tworzą” niepełno-sprawność. W modelu tym przyczyn niepełnosprawności nie szuka się w jedno-stce, lecz w środowisku i różnego rodzaju barierach społecznych, ekonomicznych i fizycznych (Balcerzak-Paradowska, 2002).

Koncepcja społeczna niepełnosprawności powstała w wyniku krytyki koncepcji biologicznej, zainicjowały ją głównie środowiska osób niepełnosprawnych. Kon-cepcja ta akcentuje społeczny aspekt niepełnosprawności, wychodząc z założenia, że niepełnosprawność nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska społecznego i fizycznego (bariery społeczne, ekonomiczne, prawne, architektoniczne i urbanistyczne), które powodują trudności, ograniczenia i pro-blemy osoby niepełnosprawnej. Przyczyną niepełnosprawności nie są indywidual-ne ograniczenia, ale konsekwencje kształtowania środowiska, uwzględniającego jedynie potrzeby ludzi pełnosprawnych, oraz brak stosownych usług wyrównują-cych szanse osób niepełnosprawnych. Koncepcja ta umiejscawia problem niepeł-nosprawności w ramach społeczeństwa (Kirenko, 2002).

Społeczny Raport Alternatywny z realizacji Konwencji o prawach osób z nie-pełnosprawnościami w Polsce (2015) podaje: „Koncepcja paradygmatu społeczne-go zjawiska niepełnosprawności, opartespołeczne-go na prawach człowieka, jest w Polsce generalnie nieznana. Obowiązuje podejście paternalistyczno-medyczne, czego od-zwierciedleniem jest cały polski system prawny. Od regulacji przez rozwiązania, procedury, orzecznictwo, negatywne i błędne stereotypy oraz podejmowane dzia-łania lub ich brak – czyli zaniechania”.

Realizacja w praktyce społecznego modelu niepełnosprawności to świadomość urzędników, że równe traktowanie osób z niepełnosprawnością oznacza czasa-mi podjęcie wyjątkowych środków. Wprowadzenie różnych usprawnień wiąże się

z określonymi kosztami po stronie instytucji. Przykładem może być współpraca z tłumaczem języka migowego w sprawach wykraczających poza zwykłe czynności procesowe. W celu racjonalizacji ponoszonych kosztów można skorzystać z usług tzw. wideo tłumacza. Usługa ta polega na tłumaczeniu języka migowego za po-średnictwem urządzeń lub komunikatorów internetowych i jest z powodzeniem stosowana przez liczne organy administracji państwowej. Należy na początku jed-nak upewnić się, jakim językiem posługuje się osoba niesłysząca: polskim językiem migowym czy systemem językowo-migowym. Polski język migowy jest samodziel-nym i naturalsamodziel-nym językiem, natomiast system językowo-migowy jest sztuczsamodziel-nym środkiem komunikacji, składającym się z elementów mowy dźwiękowej i znaków migowych, które stanowią wyłącznie wsparcie i uzupełnienie wypowiedzi słow-nej. Rozróżnienie to ma istotne znaczenie w przypadku konieczności zatrudnienia tłumacza języka migowego. W komunikacji z osobami z niepełnosprawnością słu-chową nie należy ponadto używać pojęć abstrakcyjnych, których osoba z wadą słuchu może nie rozumieć. W rozmowie z taką osobą trzeba stać przodem do niej, mówić nieco głośniej niż zwykle, bardziej wyraziście poruszać ustami (osoba często odczytuje mowę z ust), pamiętać o kontakcie wzrokowym. Nie powinno się również gestykulować bez słów oraz odwracać głowy w trakcie mówienia.

Należy więc uznać za dobrą praktykę upewnienie się, że komunikacja z osobą z określonym rodzajem niepełnosprawności przebiega w sposób dla niej zrozumia-ły. W przypadku osób niewidomych wskazane byłoby sporządzenie pism w formie dla nich dostępnej, czyli w alfabecie Brailea, szczególnie gdy osoby te działają bez pełnomocnika. Mając na uwadze powszechność programów komputerowych, pozwalających osobom niewidomym na odczytanie tekstu, wystarczającą pomo-cą będzie przekazanie im elektronicznej formy pisma w odpowiednim formacie (Pudzianowska, Jagury, 2016). Osoby niewidome i słabowidzące mogą sprawnie posługiwać się nowoczesnymi technologiami (notatniki brajlowskie, monitory i li-nijki brajlowskie, syntezatory mowy), które umożliwiają im sprawną komunikację oraz odbiór informacji. Dla większości osób słabowidzących wystarczające będzie zwiększenie czcionki i wprowadzenie kontrastu. W przypadku osób z niepełno-sprawnością wzrokową należy ponadto przekazywać szczegółowe komunikaty słowne: objaśnienie rozmieszczenia pomieszczeń, sposobu dojścia we właściwe miejsce. W sposób naturalny używamy określeń „popatrz” czy „do widzenia” (są one taką samą częścią słownika osób niewidomych, jak i osób widzących), nato-miast unikamy niejasnych dla tych osób zwrotów: „tam”, „tutaj” (nie niosą one dla osób niewidomych żadnej treści).

Przejawem specyficznych trudności w komunikacją z osobami niepełnospraw-nymi są osoby z autyzmem. Autyzm jest to całościowe zaburzenie ogólnoroz-wojowe o podłożu neurologicznym. Głównymi cechami autyzmu są: zaburzenia umiejętności społecznych, zaburzenia umiejętności komunikacyjnych, ograniczone wzorce zachowania, zainteresowań i aktywności oraz problemy sensoryczne. Już sama definicja autyzmu wskazuje na liczne problemy, które mogą pojawić się

podczas czynności procesowych. Tak więc uwzględniając przywiązanie osób nie-pełnosprawnych do schematów, należy na początku poinformować osobę z au-tyzmem o czynnościach, które zostaną podjęte w ramach prowadzonej sprawy. Należy jasno, konkretnie, zwięźle formułować pytania lub polecenia (nieraz trzeba powtórzyć pytanie, polecenie nawet kilka razy). Należy unikać potoku mowy (ob-szernego omawiania), ze względu na trudności z selekcją informacji; podać, co jest ważne, a co mniej ważne. Do osób z autyzmem szybciej dociera informacja pisana, należy więc (jeżeli jest to możliwe) używać informacji i poleceń na piśmie, a nawet w formie obrazkowej. Należy zastanowić się ponadto nad wezwaniem specjalisty (psychologa, pedagoga), który może pomóc w nawiązaniu właściwej komunikacji.

Wydaje się, że najistotniejszą kwestią, jeśli chodzi o skuteczne realizowanie uprawnień w procesie karnym, jest również określenie sposobów i zasad komu-nikacji z pokrzywdzonym niepełnosprawnym intelektualnie oraz uzmysłowienie koniczności uwzględnienia w tych kontaktach cech niepełnosprawności. Kodeks postępowania karnego wskazuje na możliwość udziału w postępowaniu karnym poza pokrzywdzonym niepełnosprawnym intelektualnie innych osób, co ma uła-twić realizację praw pokrzywdzonego. Jeżeli pokrzywdzony jest ubezwłasnowol-niony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje zgodnie z art. 51 § 2 k.p.k. przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony po-zostaje. Dodany przez nowelę z 10 stycznia 2003 r. § 3 art. 51 k.p.k. umożliwia reprezentację przez opiekuna pokrzywdzonego będącego osobą nieporadną, choć korzystającą z pełni praw cywilnych. Nieporadność ta może być wywołana nie-wątpliwie niepełnosprawnością intelektualną. Opiekun może występować w po-stępowaniu karnym obok pokrzywdzonego, gdy ten jest osobą nieumiejącą sobie samodzielnie radzić w sprawach życiowych i w związku z tym korzystająca z po-mocy innej osoby, pod której pieczą pozostaje (Grzegorczyk 2003).

Należy dokonać wszelkich starań, aby budynki użyteczności społecznej były dostępne dla osób z niepełnosprawnością. Niestety w dalszym ciągu wiele budyn-ków nie uwzględnia potrzeb tych osób. Brakuje wind, podjazdów, odpowiedniej szerokości drzwi czy toalet dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Powoduje to trudności z dotarciem do siedziby sądu, prokuratury czy komisariatu policji. W przypadku konieczności obecności osób zainteresowanych zdarzają się krępujące sytuacje przymusu wnoszenia osób na wózkach na odpowiednie piętra lub wykonywania czynności przed budynkiem lub w pomieszczeniach znajdują-cych się na parterze, ale nieprzeznaczonych do wykonywania czynności proceso-wych. „Rozprawa może być również przeprowadzona w formie wideokonferencji/ /telekonferencji albo w trybie przeprowadzenia czynności sędziego czy prokurato-ra w domu danej osoby. Choć przepisy takie formy przewidują, są one w pprokurato-raktyce rzadko wykorzystywane. W stosunku do osób z niepełnosprawnościami system przesłuchania na odległość powinien być jak najszerzej wykorzystywany” (Pudzia-nowska, Jagury, 2016, s. 33).

W przypadku osób z lżejszą niepełnosprawnością ruchową sędzia powinien zaproponować takiej osobie pozostanie w pozycji siedzącej. Taką formę przesłu-chania dopuszcza rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 czerwca 2015 r. osoby z niepełnosprawnością ruchową mogą mieć problemy z przyjęciem prawi-dłowej pozycji siedzącej, zwłaszcza przez dłuższy czas (powoduje to szybkie mę-czenie się, utrudnia koncentrację uwagi). Należy więc zapewnić częstsze przerwy. Warto ustalić sposoby komunikowania, potrzeby zarządzenia przerwy.

Przy wyznaczaniu terminu należy wziąć pod uwagę ewentualne problemy z dotarciem do instytucji, spowodowane koniecznością skorzystania z transportu specjalnego. W trakcie prowadzonych czynności trzeba ponadto liczyć się z obec-nością psa pracującego, z pomocą którego często poruszają się osoby niewidome. Warto podkreślić, że zgodnie z art. 20a ustawy z 17 sierpnia 1997 r. o rehabi-litacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, osoba poruszająca się z psem asystującym ma prawo wstępu do budynków użyteczności publicznej, w tym sądów i prokuratur. Ponadto pies asystujący może również po-trzebować przerwy w trakcie czynności procesowych, o czym osoba niewidoma ma prawo zgłosić.

W kontaktach z osobami niepełnosprawnymi należy zachować duży stopień indywidualizacji. Każda osoba z niepełnosprawnością jest inna, mimo czasami podobnego rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Warunkowane jest to cechami osobowości, sytuacją życiową, stopniem akceptacji niepełnosprawności i wieloma innymi czynnikami. Dla niektórych krępujące jest mówienie o swoich problemach, dlatego należy subtelnie zapytać o oczekiwane wsparcie, bez dociekania natu-ry samej niepełnosprawności. Fakt niepełnosprawności nie powinien być kwestią dominującą, ale zastosowania odpowiednich usprawnień. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na używaną terminologię. Mimo że w wielu aktach prawnych znaleźć możemy określenia, które obecnie są uznawane za przestarzałe i stygma-tyzujące, używanie ich nie jest wskazane. Współcześnie przyjmuje się, że najwła-ściwsze jest stosowanie terminu „osoba z niepełnosprawnością”, które to podkreśla podmiotowość osoby oraz wskazuje, że niepełnosprawność jest jedną z cech i to nie najważniejszą. Nie powinniśmy używać terminów: „kaleka, „inwalida”, „ślepy”.

Przejawem podmiotowego traktowania jest ponadto konieczność zwracania się bezpośrednio do osoby z niepełnosprawnością. Niedopuszczalne jest kierowa-nie pytań dotyczących osoby kierowa-niepełnosprawnej do osób trzecich, którym powin-niśmy umożliwić obecność na sali (dają one większe poczucie bezpieczeństwa osobom z niepełnosprawnością, pełnią funkcję wspierającą, są w stanie przewi-dzieć pewne sytuacje i adekwatnie na nie zareagować). Takie zachowanie jest przejawem lekceważenia, braku szacunku oraz stereotypowego podejścia do ludzi chorych, jako całkowicie nieporadnych i zależnych od innych.

Należy również umożliwiać korzystanie z urządzeń wspomagających, ta-kich jak notatniki brajlowskie (urządzenie, które pozwala zapisywać i odczyty-wać notatki, a także może posiadać takie funkcje, jak np. kalendarz czy zegar)

w przypadku osób niewidomych czy w przypadku osób głuchych, czy głuchonie-widomych skorzystanie z urządzeń wspomagających słyszenie. Sędzia, prokura-tor czy policjant nie powinien wzbraniać się przed mówieniem przez mikrofon osobisty, który znacznie ułatwia zrozumienie treści komunikatów osobie z niepeł-nosprawnością słuchową, która korzysta z aparatu słuchowego (Pudzianowska, Jagury, 2016). Dobrze jest jeżeli chociaż jedna sala w instytucjach użyteczności publicznej posiada pętlę induktofoniczną. Pętla induktofoniczna ułatwia odbiór dźwięków słuchaczom niedosłyszącym. Pozwala przemienić dźwięki na fale elek-tromagnetyczne odbierane przez użytkowników aparatów słuchowych w trybie „słuchawkowym”. Współcześnie zastosowanie takich rozwiązań jest przejawem łamania barier w społeczeństwie równych szans, podobnie jak lepsze oświetlenie sali w przypadku osób niedowidzących czy dostosowanie budynków do potrzeb osób z niepełnosprawnością ruchową.

Jak wskazuje Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/ WSiSW, ofiary przestępstw powinny być za takie uznawane oraz traktowane z szacunkiem, w sposób taktowny i profesjonalny, bez dyskryminacji w jakiejkol-wiek formie ze względu na niepełnosprawność. We wszelkich kontaktach z właści-wym organem działającym w ramach postępowania karnego i wszelkimi służbami mającymi kontakt z ofiarami, takimi jak służby udzielające wsparcia ofiarom lub świadczące usługi w zakresie sprawiedliwości naprawczej, należy brać pod uwagę ewentualną niepełnosprawność. Dalej dyrektywa wskazuje, że państwa członkow-skie Unii Europejczłonkow-skiej powinny zapewnić, by ofiary będące osobami niepełno-sprawnymi były w stanie korzystać w pełni z praw im przysługujących na równi z innymi. Art. 22 dyrektywy wskazuje na konieczność przeprowadzania indywi-dualnej oceny służącej ustalaniu szczególnych potrzeb ofiar w zakresie ochrony. Taka indywidualna ocena ma uwzględniać w szczególności cechy osobowe ofiary, także zakres jej niepełnosprawności.

Ofiarom, które zostały uznane za narażone na ponowną i wtórną wiktymi-zację, zastraszanie oraz odwet, należy zaoferować odpowiednie środki, by chro-nić je podczas postępowania karnego. Ryzyko ponownej wiktymizacji ze strony sprawcy lub będące konsekwencją udziału w postępowaniu karnym należy ogra-niczyć przez prowadzenie postępowań w sposób skoordynowany i taktowny, tak aby ofiary były traktowane z szacunkiem i by mogły nabrać zaufania do da-nych organów. Kontakty z właściwymi organami powinny być jak najłatwiejsze, przy równoczesnym ograniczeniu niepotrzebnych kontaktów ofiary z tymi orga-nami, przykładowo przez utrwalanie audiowizualne przesłuchania oraz umożli-wienie wykorzystywania nagrań w postępowaniu sądowym. Specjalistom należy udostępnić jak najszerszy zakres środków, by mogli zapobiegać stresowi u ofiar podczas postępowania sądowego, w szczególności wskutek kontaktu wzrokowe-go ze sprawcą, jewzrokowe-go rodziną, wspólnikami lub publicznością. W tym celu należy

zmierzać do wprowadzenia – w szczególności w budynkach sądów i na posterun-kach policji – wykonalnych i praktycznych środków umożliwiających zapewnienie w tych obiektach udogodnień, takich jak osobne wejścia i poczekalnie dla ofiar, przesłuchania w specjalnie zaprojektowanych i przystosowanych pomieszczeniach czy na przykład wzywając ofiarę i sprawcę na rozprawę w różnych terminach (Bilewicz, Bilewicz, 2014).

Nie bez znaczenia w kontekście ochrony przed wtórną wiktymizacją po-krzywdzonych niepełnosprawnych jest odpowiednie przygotowanie pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25 października 2012 r. urzędnicy uczest-niczący w postępowaniu karnym, którzy mogą mieć osobisty kontakt z ofiara-mi, powinni mieć możliwość dostępu do odpowiednich wstępnych i ustawicznych szkoleń i wzięcia w nich udziału, na poziomie odpowiadającym ich kontaktom z ofiarami, aby móc identyfikować ofiary i zajmować się nimi w profesjonalny sposób.

Realizacja wskazanych zaleceń pozwoli na zapobieganie wtórnej wiktymizacji osób z niepełnosprawnością. Z jednej strony, powinno się to odbywać przez zmia-ny legislacyjne, które pozwolą na pełniejszą realizację potrzeb pokrzywdzozmia-nych osób niepełnosprawnych w procesie karnym. Z drugiej strony, istnieje konieczność przygotowania pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości do wy-konywania czynności w sposób, który pozwoli na uniknięcie błędów skutkujących wtórną wiktymizacją. Być może dobrym rozwiązaniem byłoby powołanie pełno-mocników specjalizujących się w realizowaniu uprawnień pokrzywdzonych osób z niepełnosprawnością.

Abstract: Preventing secondary victimisation of disabled people

Secondary victimisation is an act of further (repeated) harm inflicted towards a  victim by people to whom they requested for help. The phenomenon takes on significance in reference to disabled people who due to violated mental and physical efficiency are especially exposed to experience harm. Therefore, every possible effort should be taken in order not to make a  victim of crime incur further harm – also caused by people whose goal and obligation, by virtue of their occupation, is to bring help to such a  victim. The article is an attempt to indicate actions which will protect disabled people from secondary victimisation particularly experienced from official workers.

Key words: Secondary victimisation, disabled people, preventing.

Bibiografia

[1] Balcerzak-Paradowska B., 2002, Osoby niepełnosprawne i ich rodziny –

charaktery-styka demograficzna i społeczno-ekonomiczna, [w:] Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, (red.) B. Balcerzak-Paradowska,

[2] Bilewicz M., Bilewicz P.K., 2014, Pokrzywdzony niepełnosparwny intelektualnie w

po-stępowaniu karnym, [w:] Nauki społeczne na rzecz bezpieczeństwa wewnetrznego,

(red.) P. Bogdalski, M. Nepelski, Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji, Szczytno.

[3] Bobrowicz M., 2012, Wiktymizacja wtórna, [w:] Wiktymizacja wtórna, Geneza, istota

i rola w przekształcaniu polityki traktowania ofiar przestępstw, (red.) L. Mazowiecka,

Wydawnictwo Wolters Kluwer business, Warszawa.

[4] Goetz M., 2012, Wtórna wiktymizacja, „Niebieska Linia”, nr 3.

[5] Grzegorczyk T., 2003, Komentarz do art. 51 kodeksu postępowania karnego, LEX, Kraków.

[6] Kirenko J., 2002, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania w Rykach, Ryki.

[7] Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych przyjęta została przez Zgroma-dzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 roku (Dz.U. z 25 paździer-nika 2012 r., poz. 1169).

[8] Pudzianowska D., Jagury J., 2016, (red.), Równe traktowanie uczestników

postępo-wania. Przewodnik dla sędziów i prokuratorów, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich,

Warszawa.

[9 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 czerwca 2015 r. Regulamin urzędo-wania sądów powszechnych, Dz.U. poz. 925.

[10] Społeczny Raport Alternatywny z realizacji Konwencji o prawach osób z

niepeł-nosprawnościami w Polsce,

http://monitoringobywatelski.firr.org.pl/wp-con-tent/uploads/2015/09/Społeczny-Raport-Alternatywny_ostateczny.pdf [dostęp: 12.09.2017].

[11] Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Nie-pełnosprawnych (Dz.U. nr 50, poz. 475).