Agrotechnika i mechanizacja
STAN OBECNY I PRODUKCJA
MASZYN DO ZBIORU ZIEMNIAKÓW W POLSCE
dr inż. Kazimierz JabłońskiZakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka IHAR w Boninie
olska należy od największych producen-tów ziemniaków w Europie. W ostatnich latach powierzchnia uprawy tej rośliny sys-tematycznie maleje, lecz nadal pod uprawą znajduje się ok. 600 tys. ha, a więc prawie 30% areału, który zajmuje ziemniak w Unii Europejskiej. Niski poziom agrotechniki przy niewielkim zużyciu nawozów i środków ochrony roślin oraz niedostatecznej wymia-nie sadzeniaków wpływa na to, że przeciętne plony ziemniaków w kraju są ponad 2-krotnie niższe niż w większości krajów Unii Europej-skiej. Są jednak w Polsce liczne, powiązane z rynkiem, gospodarstwa lub grupy produ-centów ziemniaków, stosujące nowoczesne zasady produkcji. Rolnicy ci uzyskują plony na tym samym poziomie co w krajach UE, przy mniejszych nakładach i kosztach.
Najbardziej pracochłonnym zabiegiem w produkcji ziemniaków jest zbiór, który po-chłania w zależności od zastosowanych ma-szyn od 20 do 180 rbh/ha. Od sposobu zbio-ru zależy jakość ziemniaków jadalnych do bezpośredniej konsumpcji i do przetwórstwa, wartość nasienna sadzeniaków, a także trwałość przechowalnicza zebranych bulw. Duże rozdrobnienie plantacji ziemniaków w kraju przy nadmiarze siły roboczej na wsi jest hamulcem w upowszechnianiu pełnej mechanizacji zbioru i zmusza przemysł ma-szyn rolniczych do produkcji prostych, mało wydajnych kopaczek z rozrzutnikiem gwiaz-dowym, kopaczek wibracyjnych i przenośni-kowych, przy których pracochłonność zbioru wynosi ponad 120 rbh/ha. Biorąc pod uwagę względnie tanią silę roboczą w Polsce, od-nosi się wrażenie, że koszty mechanizacji są bardzo wysokie, chociaż ceny maszyn, a szczególnie kombajnów, o podobnych para-metrach jakości i wydajności są kilkakrotnie niższe niż na Zachodzie.
Koszty mechanizacji przygotowania plan-tacji do zbioru i zbioru kombajnowego można zmniejszyć poprzez zwiększenie
sezonowe-go wykorzystania maszyn i lepszą organiza-cję pracy. Dwurzędowy rozdrabniacz łęcin w sezonie powinien przygotować do zbioru ok. 80 ha plantacji, a czterorzędowy dwukrotnie więcej. Pełne wykorzystanie jednorzędowe-go kombajnu ziemniaczanejednorzędowe-go w sezonie agrotechnicznym to zbiór na 30-40 hekta-rach plantacji. Wymienione maszyny specja-listyczne nie mogą być właściwie wykorzy-stane przez indywidualnego rolnika, przez co koszty stałe amortyzacji, oprocentowania kredytów, konserwacji i napraw bieżących są bardzo wysokie. Zespołowe użytkowanie maszyn specjalistycznych do zbioru, szcze-gólnie na małych powierzchniach, jest naka-zem chwili, jeśli się poważnie myśli o uno-wocześnieniu i pełnym zmechanizowaniu technologii produkcji oraz zbliżeniu do stan-dardów światowych. W rozdrobnionych go-spodarstwach rolnych najlepszym rozwiąza-niem, wzorem krajów zachodnich, jest powo-łanie zespołów i wspólnot maszynowych lub kółek mechanizacyjnych działających na innych zasadach niż dotychczasowe kółka rolnicze.
Przygotowanie plantacji do zbioru
Jakość zebranych ziemniaków oraz prawi-dłowy bezawaryjny zbiór mechaniczny zale-żą od właściwego przygotowania plantacji, które ma na celu:
● przyśpieszenie dojrzewania bulw, szczególnie odmian średnio późnych i póź-nych, dzięki czemu bulwy łatwiej oddzielają się od stolonów i zwiększa się ich odporność na uszkodzenia mechaniczne;
● lepsze zabezpieczenie bulw przed chorobami wirusowymi i zarazą ziemniaka;
● ułatwienie pracy maszyn zbierających i uzyskanie przez to większych wydajności przy mniejszej awaryjności;
● w wypadku plantacji nasiennych uzy-skanie wyższego plonu sadzeniaków o lep-szej zdrowotności.
Termin niszczenia łęcin powinien być uza-leżniony od stanu wegetacji oraz planowa-nego terminu zbioru. Zabieg ten należy przeprowadzić 1-3 tygodnie przed planowa-nym zbiorem. Zniszczenie naci i występują-cych chwastów ułatwia obsychanie oraz ogrzewanie gleby i bulw, przez co ich naskó-rek w wyższej temperaturze staje się bar-dziej elastyczny, mniej podatny na uszko-dzenia mechaniczne podczas mechaniczne-go zbioru, transportu i rozładunku.
Niszczenie łęcin i przygotowanie plantacji do zbioru można przeprowadzić wieloma spo
sobami:
● metodą mechaniczną – za pomocą rozdrabniacza bijakowego ustawionego w taki sposób, aby bijaki nie uszkadzały redlin a pracowały na wysokości 10-15 cm do grzbietu redlin. Mechaniczne zniszczenie łęcin odmian późnych na 3 tygodnie przed zbiorem może prowadzić do spadku plonu,
lecz uzyska się lepszą zdrowotność bulw, a mniejsze uszkodzenia mechaniczne bulw podczas zbioru będą gwarancją lepszego przechowywania.
Do mechanicznego niszczenia łęcin można zastosować 2- lub 4-rzędowe roz-drabniacze przystosowane do szerokości międzyrzędzi 62,5-67,5 lub 75,0 cm. Roz-drabniacze te, o symbolach Z 366, Z 366/1, Z 319/1 i Z 322, są wyposażone w bijaki o zróżnicowanej długości, zapewniające roz-drobnienie porostu na odcinki krótsze niż 10 cm. Różna długość bijaków umożliwia do-kładne zniszczenie i rozdrobnienie porostu zalegającego także w bruzdach. Nieco gor-szą jakość przygotowania plantacji do zbioru uzyskuje się ścinaczem zielonek lub siecz-karnią polową, które przy właściwej rozsta-wie kół rozdrabniają łęciny nad grzbietem redlin;
● metodą chemiczną – polegającą na niszczeniu łęcin i chwastów preparatem Re-glone w dawkach 3-5 l/ha rozpuszczonych w 300-400 l wody. Przy małej masie łęcin wy-starczająca jest dawka 2-3 l/ha, natomiast przy dużej masie, szczególnie odmian śred-nio późnych i późnych, takich jak: Czapla, Salto, Wolfram, Ursus, Bzura, Grot, Hinga, Jasia, Neptun, Lawina, Rudawa, Skawa, Ślęza, Sonda i Umiak, wskazany jest podział dawki na dwa opryski w odstępach 3-4 dni. Do pierwszego zabiegu należy zastosować 3 l/ha, a do drugiego 2 l/ha. Dzięki dodaniu Atpolu w dawce 1 l/ha można zmniejszyć dawkę Reglone o 20-30%. Po oprysku defo-liantem następuje jeszcze przez ok. 6 dni przyrost plonu wskutek intensywnego spływu asymilatów z liści i łodyg do bulw;
● metodą chemiczno-mechaniczną – zalecaną szczególnie w produkcji nasiennej
ziemniaka. Polega ona, tak jak chemiczna, na terminowym oprysku preparatem Reglo-ne, a następnie – tuż przed zbiorem – me-chanicznym rozdrobnieniu wyschniętych łęcin i chwastów;
Rys. 1. 2-rzędowy rozdrabniacz
łęcin Z 366 Rys. 2. 4-rzędowy rozdrabniacz łęcin Z 322
● metodą mechaniczno-chemiczną – polegającą na mechanicznym rozdrobnieniu łęcin, a następnie oprysku Reglone w daw-kach o połowę niższych niż przy metodzie chemicznej. Metoda ta jest o ok. 40% tańsza w porównaniu z chemiczną, lecz wskutek szybkiego przerwania wegetacji odmian późnych plony mogą być niższe.
Mechaniczny zbiór ziemniaków
Mechaniczny zbiór ziemniaków należy wy-konać po osiągnięciu pełnej dojrzałości bulw (tj. gdy naskórek bulwy nie złuszcza się pod naciskiem kciuka) przy temperaturze gleby powyżej 10oC i wilgotności nie większej niż
15%. Im niższa temperatura gleby i większa wilgotność, tym większa podatność bulw na uszkodzenia mechaniczne. Przy niskiej tem-peraturze gleby naskórek bulw staje się mniej elastyczny i są one w większym stop-niu narażone na obicie przez pręty odsiewa-jące kopaczek lub kombajnów, a także w transporcie i rozładunku. Przy większej wil-gotności gleby zmniejsza się jej odsiewal-ność, obniża się jakość pracy maszyn zbie-rających i dokładność zbioru. W zależności od wczesności odmiany wykopki ziemniaków należy przeprowadzić w terminie od połowy sierpnia do końca września. Jedynie w cen-tralnych, południowych i południowo-zachod-nich rejonach kraju, gdzie nie ma obawy
wystąpienia znacznych przygruntowych przymrozków, zbiór późnych odmian skro-biowych przeznaczonych do przetwórstwa na krochmal można przedłużyć do 10-20 października.
Najprostszymi maszynami do zbioru ziemniaków, jakie stosuje się jeszcze na małych plantacjach we wschodnich i połu-dniowo-wschodnich rejonach kraju, są jedno-rzędowe kopaczki gwiazdowe pochłaniające na ręczne zbieranie nakłady ponad 150 ro-boczogodzin na hektar. Kopaczki te, o sym-bolach Z 612 i Z 647, wymagają ciągnika o mocy 25-40 KM; charakteryzują się dużym rozrzutem wykopanych ziemniaków i zwięk-szonym uszkadzaniem bulw.
Wielu producentów maszyn rolniczych produkuje dla małych plantacji jednorzędowe kopaczki wibracyjne: Z 620, Z 625, Z 629, Z 641 i Z 648, które mogą być także wykorzy-stane, po zmianie lemiesza wyorującego, do zbioru buraków, marchwi i innych. Są to ma-szyny lekkie, bardzo tanie, cechujące się małym wskaźnikiem uszkodzeń mechanicz-nych bulw; wymagają dokładnego
przygoto-wania plantacji do zbioru oraz dobrze odsie-walnej gleby.
Rys. 3. Kopaczka wibracyjna Z 641 Rys. 4. Kopaczka przenośnikowa Z 649
Dla małych plantacji produkuje się także jednorzędowe kopaczki przenośnikowe Z 649 i Z 632, które są szczególnie przydatne do zbioru ziemniaków odmian wczesnych przeznaczonych na wczesny zbiór, a także w pracach hodowlanych.
Rys. 5. Kopaczka 2-rzędowa półzawieszana przenośnikowa Z 609
Rys. 6. Kopaczka 2-rzędowa zawieszana przenośnikowa Z 628
Dwurzędowe kopaczki przenośnikowe są obecnie wyposażone w powlekane tylne odsiewacze, które zmniejszają uszkodzenia bulw. Nowe typy tych kopaczek, jak: Z 628, Z 640 i Z 662, mają bezstopniową regulację głębokości kopania i są zawieszane na cią-gniku, co ułatwia manewrowanie przy nawro-tach. Wyposażone są ponadto w kroje tar-czowe uniemożliwiające zapychanie się le-mieszy i zabezpieczające przed staczaniem się bulw obok maszyny oraz powlekane otu-linami zsypy kierujące odsiane z gleby ziem-niaki na wał o regulowanej szerokości. Po-zwala to kopać na “zapas”. Dzięki ogrzaniu się i obsuszeniu bulwy stają się bardziej ela-styczne i mniej narażone na uszkodzenia mechaniczne podczas transportu, przeła-dunku i sortowania.
Do zbioru ziemniaków na wczesny zbiór szczególnie przydatna jest jednorzędowa kopaczka przenośnikowa ze stołem prze-bierczym Z 651. Praca tej kopaczki eliminuje uciążliwe ręczne zbieranie bulw z ziemi oraz konieczność noszenia koszy lub skrzynek. Maszyna ta może być przystosowana do zbioru warzyw korzeniowych, podbierania cebuli, a nawet cebulek kwiatowych. Wyma-ga jednak zatrudnienia 5-7 robotników do wybierania ziemniaków przy stole przebier-czym i do obsługi workowników. Ma ona pomost o ładowności do 300 kg do okreso-wego magazynowania ziemniaków.
Kopacz-ka Z 651 może pracować na plantacjach o szerokości międzyrzędzi 62,5-75,0 cm przy prędkości roboczej 0,7-1,0 km/h.
Zastosowanie do zbioru kombajnów ziemniaczanych oznacza ponad 3-krotnie mniejszą pracochłonność. Obecnie w kraju użytkuje się 5 podstawowych wersji kombaj-nów jednorzędowych: Z 643 Bolko, Z 643/1, Z 644 Anna, Z 650/1 Pyra 1 i Z 652. Na ży-czenie odbiorcy kombajny Z 644 i Z 643 mo-gą być wyposażone w dodatkowe urządze-nia separujące lub workujące oraz platformę do okresowego magazynowania worków lub skrzynek.
Zasobniki kombajnów są opróżniane za pomocą siłownika hydraulicznego (Z 643 Bolko) lub przenośnika podłogowego stano-wiącego dno zasobników w pozostałych ty-pach.
Bardzo dobre parametry zbioru osiąga kombajn Z 650/1 Pyra wyposażony w za-sobnik o pojemności 2000 kg, z przenośni-kiem podłogowym. Ma on szeroki przenośnik odsiewający z wymiennymi i stałymi otulina-mi na prętach, z możliwością regulacji pręd-kości przenośników stołu przebierczego i wyłączenia napędu w razie zagrożenia bez-pieczeństwa obsługi. Może pracować nawet przy niezniszczonych łętach z prędkością 3- -6 km/h, w rozstawie międzyrzędzi 62,5-75,0 cm, uzyskując wydajność 0,1-0,2 ha/h.
Rys. 7. Kombajn jednorzędowy do zbioru ziemniaków Z 643/1
Rys. 8. Kombajn jednorzędowy Z 650/1 Pyra 1 produkcji Agromet Brzeg
Rys. 9. Kombajn jednorzędowy Z 652 produkcji AKPiL Pilzno
Rys. 10. Dwurzędowa kopaczka ładująca Z 650/2 Pyra 2 produkcji Agromet Brzeg
Najnowocześniejszy kombajn Z 652, o dużej wydajności, ma krótkie powlekane przenośniki odsiewające, które minimalizują uszkodzenia bulw nawet przy prędkości pra-cy do 6 km/h, dodatkowe urządzenia czysz-czące i niewielki stół przebierczy dla 2 pra-cowników. Regulowany rozstaw kół jezdnych umożliwia łatwe przestawianie do wybranej rozstawy międzyrzędzi. Kombajn ma duży zasobnik na ziemniaki, o pojemności 3000 kg.
Największą wydajność (do 0,5 ha/godz.) i małe nakłady (ok. 20 roboczogodzin na 1 ha) można osiągnąć przy zbiorze ziemniaków 2- -rzędową kopaczką ładującą Z 650/2 Pyra 2. Kopaczka ta nadaje się do zbioru z
du-żych plantacji na glebach o małym zakamie-nieniu i zbryleniu. Wymaga do współpracy ciągników i przyczep samowyładowczych o dużej pojemności. Na plantacjach o dobrze rozdrobnionym poroście charakteryzuje się niskim wskaźnikiem uszkodzeń mechanicz-nych bulw zapewniającym ich dobrą trwałość przechowalniczą. W celu ograniczenia uszkodzeń bulw należy dostosować pręd-kość pracy kopaczki ładującej do warunków glebowych oraz wyregulować wstrząsacze na odpowiednią intensywność wstrząsów w taki sposób, aby gleba odsiewała się pod koniec przenośnika odsiewającego. Na gle-bach łatwo odsiewalnych można pracować z większą prędkością roboczą – do 7-8 km/h.
