U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I
ACTA
UNIVERS1TATIS LODZIENSIS
FOLIA IURIDICA
26
A nd rzej M arciniak O G R A N IC ZEN IA EGZEKUCJI SĄ D O W E Jк
»'«»л /'ад?A<ŁÓDŹ 1986
K OM ITET REDAKCYJNY
W Y D A W N IC T W UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO
A n d r z e j B anasiak, Bohdan B aranow ski, Z d zisław K lapciński W a cła w P io tro w ski (przew odniczący), K r y sty n a U rbanow icz
R E D A K C JA W Y D A W N IC T W „F O L IA IU R ID IC A "
W ito ld B roniew icz, S tefa n L elental W ito ld B rodziński
REDAKTOR W YDAW NICTW A V I
H anna W ró b le w sk a
REDAKTOR TECHNICZNY
G rażyna K a n iew ska
<3ock.
W y d . I. N a k ła d 2 5 5 + 8 5 egz. A rk . w y d . 11,В A rk . d r u k . 10,50. P a p ie r k l. III, 70 g. 70Х1СО. Z am . 60/1289/86. P-13. C e n a zł 177,— OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ W ie sła w C za p ski U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i 1986D ru k a rn ia U n iw ersy tetu Łódzkiego Łódź, ul. N o w o tk i 143
BMS — „B iuletyn M in iste rstw a S p raw ied liw o ści"
d.k.p.c. — d aw n y k o d ek s p o stę p o w a n ia cy w iln eg o w b rzm ieniu o b o w iązu jący m do d n ia 31 g ru d n ia 1964 r.
Dz.U. — D ziennik U staw
k.c. ; .(] — k o d e k s c y w iln y k.h. — k o d e k s h an d lo w y k.k. — k o d ek s k a rn y k.k.w . — k o d ek s k a rn y w y k o n aw czy k.p. — k o d ek s p ra c y k.p.c. — k o d e k s p o stę p o w a n ia cy w iln eg o k.r.i o. — k o d ek s ro d z in n y i o p iek u ń cz y KSP — „K rak o w sk ie S tu d ia P raw n icze"
MP — M o n ito r P olski
N P — „N ow e P raw o "
OSPiKA . —• „O rzecznictw o S ądów P o lsk ich i K om isji A rb itra ż o w y c h ” OSN — Z biór orzeczeń Sądu N ajw y ższeg o od 1944 do 1962 r.
O SNCP — O rzecznictw o Sądu N ajw y ższeg o — Izba C y w iln a o raz Izba P racy i U bezpieczeń S połecznych (od 1963 r.)
Pal. — „ P a le s tra ”
PiP — „P aństw o i P raw o " PZS — „P ra c a i Z ab ezp ieczen ie S połeczne" PPC — „P olski P roces C y w iln y "
PUG — „P rzeg ląd U staw o d aw stw a G ospodarczego" PW S — „P roblem y W y m iaru S p raw ied liw o ści" RPEiS — „R uch P raw n iczy , E konom iczny i S o cjo lo g iczn y " SC — „S tudia C y w ilisty c z n e ”
SP — „S tudia P raw n icze"
ZN U J — „Z eszyty N a u k o w e U n iw ersy tetu Ja g ie llo ń sk ie g o " ZNUŁ — „Z eszy ty N a u k o w e U n iw ersy tetu Ł ódzkiego"
POJĘCIE, CHARAKTER I TEORETYCZNE PODSTAWY OGRANICZEŃ EGZEKUCJI SĄDOWEJ
§ 1. PODSTAW Y PR A W A WIERZYCIELA DO ZA SPO K O JEN IA SIĘ Z M A JĄ TK U DŁUŻNIKA
Głównym celem postępow ania cywilnego je st urzeczyw istnienie cy wilnego praw a m aterialnego1. Cel ten nie zawsze zostaje osiągnięty w postępow aniu rozpoznawczym. N iejednokrotnie realizacja norm y p ra wa m aterialnego następuje dopiero w postępow aniu egzekucyjnym po przez przymusowe urzeczyw istnienie orzeczenia w ydanego w postępo w aniu rozpoznawczym2. Zastosow anie przym usu staje się konieczne zwłaszcza wtedy, gdy dłużnik nie spełnia dobrow olnie świadczenia za sądzonego praw om ocnym lub natychm iast w ykonalnym orzeczeniem.
W zależności od w ynikającego z tytułu w ykonaw czego rodzaju świadczenia, przew idziane w praw ie egzekucyjnym środki przymusu kierow ane są bądź przeciw ko osobie dłużnika, bądź przeciwko jego m a jątkowi. Jeżeli świadczenie dłużnika polega na w ykonaniu określonej czynności (art. 1049— 1050 k.p.c.), zaniechaniu pew nej czynności lub nieprzeszkadzaniu czynności drugiego podmiotu (art. 1051 k.p.c.), środ ki przymusu w postaci grzyw ny lub aresztu kierow ane są przeciwko oso bie dłużnika3. Jeżeli natom iast świadczenie dłużnika polega na daniu
1 Por. W. S i e d l e c k i , P o stęp o w a n ie c y w iln e . Z a rys w y k ła d u , W a rsz a w a 1977, s. 11; W. B r o n i e w i c z , P ostęp o w a n ie c y w iln e w za rysie, W a rsz a w a 1983, s. 16 i n.; W . B o r u t o w i c z , F u n kcja p o stęp o w a n ia c y w iln e g o . W s tę p do sy s te m u praw a p ro ceso w eg o c y w iln e g o , W ro cław 1974, s. 42.
8 Por. E. W e n g e r e k , Są d o w e p o stę p o w a n ie e g z e k u c y jn e w spraw ach c y w il
n ych , W a rsz a w a 1978, s. 11 f M. W a l i g ó r s k i , P o lskie pra w o p ro ceso w e. F un kcja i stru k tu ra procesu c y w iln e g o , W a rsz a w a 1947, s. 13.
3 Ś ro d k i przym usu p rzeciw ko o so b ie d łu żn ik a sto so w an e są ty lk o w n ieliczn y ch w y p a d k a c h p rzew id zian y ch w k.p.c. N ie n a d a je to e g z e k u c ji c h a ra k te ru egzekucji p e rso n aln ej. Środki przym usu oso b isteg o nie są bow iem śro d k am i z a sp o k o jen ia, lecz śro d k am i sto so w an y m i w obec dłużnika, k tó ry n ie sto su je się do p o le c e ń o rg an u
pieniędzy albo innej określonej rzeczy, w ierzyciel może zaspokoić swo ją należność poprzez skierow anie środków przymusu do m ajątku dłuż nika. W egzekucji świadczeń pieniężnych cel ten zostanie osiągnięty poprzez przymusowe w ywłaszczenie części mienia dłużnika i spienięże nie jej w drodze sprzedaży (np. ruchomości, nieruchomości) lub w inny sposób (np. poprzez nakazanie dłużnikowi zajętej w ierzytelności p ie niężnej uiszczenie długu komornikowi albo osobie przez niego w skaza nej). W egzekucji świadczeń niepieniężnych środki przym usu skierow a ne do mienia dłużnika zm ierzają do odebrania dłużnikowi określonego w tytule wykonaw czym przedm iotu i oddania go w ierzycielow i (art.
1041— 1046 k.p.c.).
W egzekucji świadczeń pieniężnych głów ny problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, z jakich przedm iotów należących do dłużni ka można zaspokoić wierzyciela. Punktem w yjścia w analizie tego p ro blemu je st — ja k sądzę — podstaw a praw a w ierzyciela do zaspokoje nia z m ajątku dłużnika.
Praw o do zaspokojenia w ierzyciela z m ajątku dłużnika je st przed miotem regulacji praw a m aterialnego. Zgodnie z art. 353 § 1 k.c.( zo bow iązanie polega na tym, że w ierzyciel może żądać od dłużnika św iad czenia, a dłużnik pow inien św iadczenie spełnić. Powyższe upraw nienie w ierzyciela i odpow iadający mu obowiązek dłużnika stanow ią treść zo bow iązania ujm owanego jako zobowiązanie cyw ilnoprawne, tzn. w yni kające ze stosunku cyw ilnoprawnego. N ależy przy tym zaznaczyć, że term in „zobowiązanie" używ any jest w znacznie szerszym zakresie, niż by to w ynikało z jego cyw ilnopraw nego znaczenia. Dotyczy to użycia tego term inu dla określenia świadczeń o charakterze adm inistracyjno- praw nym , ja k podatki4 i inne daniny publiczne. Term in ten jest używ a ny również przy określaniu należności z tytułu grzyw ny5, pieniężnej k ary porządkow ej i nawiązki. Mimo że w ym ienione należności z racji swej funkcji różnią się zasadniczo od należności cywilnoprawnych®, nie
--- -
' * JSI3K
eg zek u cy jn eg o , por. W e n g e r e k , S ą d o w e p o stę p o w a n ie e g ze k u c y jn e ..., s. 12; o rze czenie SN I CO 4/55 zam . PiP 1955, n r 7— 8, s. 288.
4 P or. u sta w ę z dn. 19.12.1980 r. o zo b o w iązan iach p o d a tk o w y c h (Dz.U. n r 27, poz. 111).
s Por. u ch w a łę SN z dn. 27.03.1972 r., OSNCP 1973, n r 2, poz. 20.
6 Co do fu n k c ji k a ry g rz y w n y p a trz J. В a f i a, Z a sa d y p o lity k i d o leg liw o ści
e k o n o m ic zn e j w p ro je k c ie k o d e k s u ka rn eg o , N P 1960, n r 7—8, s. 1090. N a to m ia st n a
w ią z k a je s t św iad czen iem o c h a ra k te rz e m ieszanym , za w ie ra bow iem w sobie zarów no c e c h y k a ry , ja k i o d szk o d o w an ia cy w iln o p raw n eg o , p or. J. Ś m i e t a n k a , Z. K r a u z e , In s ty tu c ja n a w ią zk i w p r z y s z ły m p ra w ie k a rn y m , N P 1969, n r 3, s. 359;
W . D a s z k i e w i c z , N a w ią zk a w p o stęp o w a n iu k a r n y m I ka rn o a d m in istra c y jn y m , Pal. 1967, n r 4, s. 102; t e n ż e , N a p ra w ie n ie s z k o d y w praw ie k a rn y m , W a rszaw a 1972, s. 97.
?
sposób nie zauważyć, zé w ykazują one pew ne cechy właściw e zobo wiązaniu. W yraża się to tym, że podmiot obowiązany do zapłaty okreś lonej kwoty pieniężnej z przytoczonych tytułów pow inien to św iadcze nie spełnić, a podmiot upraw niony (Skarb Państwa) może żądać od nie go spełnienia należnego świadczenia. Stąd też często zobowiązania te, jako nie w ynikające ze stosunków cyw ilnoprawnych, określa się jako zobowiązania publicznopraw ne7.
Pow racając do treści art. 353 k.c. stwierdzić należy, że powinność dłużnika spełnienia świadczenia wiąże się z możliwością uzyskania przez w ierzyciela należnego mu świadczenia z m ajątku dłużnika, w brew woli tego ostatniego, w drodze zastosow ania środków przym usu pań stwowego. Doprowadziło to do odróżnienia w teorii praw a cywilnego długu od odpowiedzialności. Rozróżnienie to jest bowiem w yrazem spoj rzenia na dany stosunek zobowiązaniowy w sytuacji, gdy dłużnik nie spełnia św iadczenia8. Rozróżnienie długu i odpowiedzialności w ykształ cone w doktrynie niemieckiej® jest powszechnie przyjm ow ane w naszej literatu rze10. Na ogół dług określa się jako obowiązek świadczenia przez dłużnika. Nie ma natom iast pełnej zgodności co do pojęcia odpow ie dzialności11. Dla potrzeb ninejszych rozważań w ystarczy przyjąć, że od powiedzialność dłużnika polega na możliwości przymusowego zaspoko jenia w ierzyciela z m ajątku dłużnika12.
Spotkać można również pogląd, że rozróżnienie w stosunku zobowią zaniowym długu i odpowiedzialności nie je st celowe, albowiem obecnie nastąpiło zatarcie różnicy między tymi elem entam i13. Na uzasadnienie
7 A. D у o n i a k, O d p o w ied zia ln o ść m a ją tk o w a m a łżo n k ó w w o b ec osób trzecich, W a rsz a w a 1980, s. 37, 98 i n.; u c h w a ła SN z dn. 27.03.1972 r., O SNCP 1973, n r 2, poz. 20; А. В u 1 s i e w i с z, Z a b ezp ieczen ie ro szczeń o d s z k o d o w a w c zy c h i ka r ma-
łą tk o w y c h w p o stęp o w a n iu k a rn ym , W a rsz a w a 1975, s. 42, 45.
8 W . C z a c h ó r s k i , Prawo zo b o w ią za ń w za rysie, W a rsz a w a 1968, s. 68. ' Por. О. V. G i e r k e , S c h u ld u n d H a ltu n g im a lteren d eu tsc h e n R echt, B erlin 1910. s. 9— 10; por. ró w n ież F. Z o l l , Z obow iązania w za r y sie w e d lu g k o d e k su zo b o
w iązań, K rak o w 1948, s. 7.
10 J. G w i a z d o m o r s k i , Praw o sp a d k o w e w za rysie, W a rsz a w a 1968, s. 199 in.; W. C z a c h ó r s k i , Z obow iązania. Z arys w y k ła d u , W a rsz a w a 1974, s. 41 i n.; J. St. P i ą t o w s к i, S to s u n k i m a ją tk o w e m ię d zy m a łżo n ka m i, W a rs z a w a 1955,
s. 128; t e n ż e , W sp ó ln o ść u sta w o w a a o d p o w ied zia ln o ść m a łżo n k ó w za długi, Stud. Pr.Ek. 1971, t. VI, s. 45; A. K l e i n , E le m e n ty zo b o w ią za n io w eg o sto su n k u praw nego, W ro cław 1964, s. 21 i n.
11 P atrz W. W a r k a ł ł o , O d p o w ied zia ln o ść o d szko d o w a w cza . F u n kcje, rodzaje,
i granice, W a rsz a w a 1972, s. 13 i n.; A. O h a n o w i c z, J. G ó r s k i , Z a rys praw a zobow iązań, W a rsz a w a 1970, s. 25 i n.
11 T a k C z a c h ó r s k i , Z obow iązania..., s. 41, 42; G w i a z d o m o r s k i , op. cit., s. 202; K. L a r e n z , A llg e m e in e r T eil des d eu tsc h e n b ü rg erlich en R echts, M ü n ch en 1967, s. 310.
tego stanow iska w skazuje się, że każdy dług e x lege pow oduje w zaśa* dzie odpowiedzialność m ajątkow ą dłużnika14, a możliwość zaspokojenia w ierzyciela z m ajątku dłużnika je st zwykłym następstw em w yroku za sądzającego św iadczenie15. Jednakże zwolennicy tego poglądu modyfi kują sw oje stanow isko w odniesieniu do zobowiązań naturaln ych i w y padków ograniczonej odpowiedzialności. W tym zakresie — ich zda niem — różnica między długiem a odpow iedzialnością nadal się zazna cza1®.
W pracy niniejszej przyjm uję w pełni koncepcję rozróżnienia długu i odpowiedzialności, gdyż jest ona szczególnie przydatna przy analizie zagadnień praw a egzekucyjnego17.
Na gruncie praw a cywilnego w yróżnia się odpowiedzialność osobis tą i rzeczową. O dpowiedzialność osobista jest regułą i Etanowi k onie czny ko rela t powinności św iadczenia wobec w ierzyciela18. O dpowie dzialność ta polega na tym, że jeżeli dłużnik nie w ykona zobowiąza nia, w ierzyciel w celu zaspokojenia swego roszczenia może skierow ać środki przym usu do całego m ajątku dłużnika. Cały zatem m ajątek dłuż nika stanow i gw arancję spełnienia przez niego św iadczenia19. Teza ta jest w nauce przyjm ow ana jako jedno z 'podstawowych założeń praw a cyw ilnego20, mimo że żaden przepis tego w yraźnie nie stanow i21. Stąd też odowiedzialność osobistą określa się jako nieograniczoną.
Z mocy w yraźnego przepisu praw a m aterialnego odpowiedzialność osobista za dług może być odpowiedzialnością ograniczoną w dwóch postaciach:
1. W niektórych przypadkach ustaw odaw ca sprowadza odpow ie
dzialność dłużnika do pew nej w yodrębnionej masy m ajątkow ej dłużni ka traktow anej w jego m ajątku jako osobna całość (odpowiedzialność cum viribus patrimonii). Z tego rodzaju odpowiedzialnością m ajątkow ą
Recht d er S ch u ld v e rh ä ltn isse , T ü b in g e n 1954, s. 11; ta k ró w n ież F. Z e d i e r , D ocho d ze n ie ro szczeń m a ją tk o w y c h od m a łżo n k ó w , W a rs z a w a 1976, s. 145.
M O h a n o w i с z, G ó r s k i , op. cit., s. 25. 11 E n n e c c e r u s , L e h m a n n , op. cif., s. 10. 16 O h a n o w i с z, G ó r s k i , op. cif., s. 25.
17 H. M ą d г z a k, P rzym u so w e za sp o k o je n ie w ie rz y c ie la z ty tu łu długu je d n e g o z m a łżo n k ó w , W a rsz a w a 1977, s. 49 i n.
18 C z a c h ó r s k i , Z obow iązania..., s. 42. »• Tam że, s. 42—43.
10 Por. J. F i e m a, O z a s k a rża ln o ic l c zy n n o ś c i d łu ż n ik a zd z ia ła n y c h ze szk o d ą
dla w ie rz y c ie li, Lwów 1937, s. 23.
M Z ało żen ie ta k ie w y ra ź n ie d e k la ru je art. 2092 k o d ek su cy w iln eg o fran cu sk ieg o . P rz y ję te by ło ono ró w n ie ż w art. 2 u st. 1 p o lsk iej u s ta w y o p rz y w ile ja c h i h ip o te k a c h z 1925 r.
W obecnym stanie praw nym mamy do czynienia w praw ie spadkowym. W zasadzie odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkow e je st n ie ograniczona22, tzn. spadkobierca odpowiada za te długi zarów no spad kiem, jak i własnym majątkiem. Jednakże przy istnieniu pew nych prze słanek określonych w ustawie, odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczona została do przedm iotów należących do spadku. M ianowi cie, zgodnie z art. 1030 zd. 1 k.c., do chwili przyjęcia spadku spadko bierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkow e tylko ze spadku. Procesowym odpowiednikiem tego unorm ow ania je st art. 836 zd. 1 k.p.c.23, w myśl którego do chwili przyjęcia spadku egzekucja na zas pokojenie długu spadkodaw cy dopuszczalna jest tylko ze spadku.
Zgodnie z art. 925 k.c. spadkobierca nabyw a spadek z mocy sam e go praw a z chwilą otw arcia spadku. Od tej chwili m ajątek spadkow y i m ajątek spadkobiercy z punktu widzenia odpowiedzialności za długi spadkobiercy stanow i jedną całość24. Od tej zasady pew ne odstępstw a w prowadza kodeks postępow ania cywilnego. Po p ie r w s i, w edług art. 836 zd. 2 k.p.c. przed przyjęciem spadku nie może być z niego prow a dzona egzekucja n a zaspokojenie osobistego długu spadkobiercy. Po drugie, jeżeli spadkobierców jest kilku, w ierzyciel osobisty jednego z nich nie może prow adzić egzekucji ze spadku do chwili działu25.
Z podobnym rodzajem ograniczenia odpowiedzialności mamy do czy nienia w przypadku spółki cyw ilnej lub spółki jaw nej. Zgodnie z a r t 863 § 3 k.c., w czasie trw ania spółki w ierzyciel w spólnika nie może żą dać zaspokojenia z jego udziału we w spólnym m ajątku wspólników ani też z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Ze w spólne go m ajątku wspólników można prow adzić egzekucję w yłącznie za długi spółki. Za długi spółki, w spólnicy odpow iadają w sposób nieograniczo ny, całym swoim m ajątkiem 26. Podobnie przedstaw ia się spraw a w w y padku spółki jawnej. Stosownie do art. 109 k.h., m ajątek spółki jaw nej jest w zasadzie nienaruszalny w czasie trw ania spółki. Z m ajątku
22 J. St. P i ą t o w s k i , Praw o sp a d ko w e. Z a rys w y k ła d u , W arszaw a 1979, s. 206;
K o d e k s c y w iln y . K om entarz, t. III, W a rs z a w a 1972, s. 1950 i n.
23 Por. E. W e n g c r e k , P o stępow anie za b ezp iecza ją ce i e g ze k u c y jn e . K om entarz. W a rszaw a 1972, s. 275; W . S i e d l e c k i , K o d eks p o stęp o w a n ia c y w iln e g o . K o m en
tarz, t. II, W arszaw a 1976, s. 1176. Ja k k o lw ie k w p rzep isie ty m je s t m ow a o długu
sp ad k o d aw cy a nie o długu sp ad k o w y m ta k ja k w art. 1030 k.c., n ie u le g a w ą tp li w ości, że art. 836 k.p.c. d o ty czy ró w n ie ż dłu g ó w sp ad k o w y c h p o w sta ły c h po o tw a r ciu sp ad k u , k tó r e w y m ien io n e zo stały w art. 922 § 3 k.c. — por. P i ą t o w s k i ,
Prawo sp a d ko w e..., s. 217.
24 G w i a z d o m o r s k i , op. cit., s. 206.
25 Por. P i ą t o w s k i , Praw o sp a d ko w e..., s. 216; G w i a z d o m o r s k i , op. cit.,
s. 206.
io
tego nie można prowadzić egzekucji za długi poszczególnych w spólni ków, lecz w yłącznie w celu zaspokojenia długów spółki27.
2. Drugi rodzaj ograniczonej odpowiedzialności osobistej polega na tyra, że dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem, jednakże tylko do w artości określonej masy m ajątkow ej (odpowiedzialność pro
viribus patrimonii). W ten sposób odpowiada za długi spadkowe po
przyjęciu spadku spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inw entarza (art. 1031 § 2 к.с.). Podobnie, według art. 526 к.с., odpow ie dzialność nabywcy przedsiębiorstw a lub gospodarstw a rolnego w przy padkach określonych w tym przepisie ogranicza się do w artości naby tego przedsiębiorstw a lub gospodarstw a rolnego, według cen obowiązu jących w chwili zaspokojenia wierzyciela.
Zasadą jest, że za zobowiązania odpowiedzialny jest tylko dłużnik osobiście. Odpowiedzialność ta, z zasady o charakterze nieograniczo nym, w pew nych przypadkach — o czym była w yżej mowa — została ograniczona do określonej masy m ajątkow ej. Są to typow e sytuacje, w których odpowiedzialność jest integralnie związana z długiem. Je d nakże istnieją wypadki, gdy odpowiedzialność za dług spoczywa na osobie, która nie jest dłużnikiem. Przykładem odpowiedzialności osób trzecich za dług jest odpowiedzialność rzeczowa obciążająca w łaścicie la rzeczy nie będącego dłużnikiem osobistym. Ten rodzaj odpowiedzial ności, ograniczonej do pew nej masy m ajątkow ej, przew idziany jest również w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Dotyczy to odpowie dzialności m ajątkow ej małżonków za długi jednego z nich, gdy małżon kow ie żyją we wspólności ustaw ow ej. Przepis art. 41 § 1 k.r. i o. przy jął zasadę, iż w ierzyciel może żądać zaspokojenia swojej należności z m ajątku wspólnego także w tedy, gdy dłużnikiem je st tylko jeden z małżonków. Z przepisu tego wynika, że małżonek dłużnika n ie jest dłużnikiem, lecz ponosi tylko odpowiedzialność z m ajątku wspólnego za zobowiązania swego małżonka. Odpowiedzialność małżonka dłużni ka za długi z m ajątku w spólnego doznaje pew nych dalszych ograniczeń. Stosownie do art. 41 § 2 k.r. i o., jeżeli w ierzytelność pow stała przed pow staniem wspólności ustaw ow ej, albo jeżeli dotyczy ona m ajątku odrębnego jednego z małżonków, w ierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z odrębnego m ajątku dłużnika oraz z w ynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika, jak również z korzyści uzyskiw anych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw tw órcy w ynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego. N a tom iast zgodnie z art. 41 § 3 k.r. i o., jeżeli ze względu na charakter w ierzytelności albo stopień przyczynienia się małżonka będącego
dłuż-** Por, art. 85 § 1 k.h. o raz C z a c h ó r s k i , Prawo zobow iązań..., s. 649.
nikiem do pow stania m ajątku wspólnego, zaspokojenie z tego m ajątku byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, sąd może ograni czyć lub naw et wyłączyć możliwość zaspokojenia w ierzyciela z m ajątku wspólnego.
Odpowiedzialność m ajątkow a małżonków za długi jednego z nich, unorm ow ana w art. 41 k.r. i o., dotyczy w ierzytelności w ścisłym, cy w ilnopraw nym tego słowa znaczeniu28. O drębnie unorm ow ana została odpowiedzialność z m ajątku w spólnego małżonków przy zaspokajaniu k ary grzywny, pieniężnej k ary porządkowej, nawiązki, kosztów sądo w ych29, roszczeń orzeczonych w procesie karnym o napraw ienie szkody w mieniu społecznym wyrządzonej czynem przestępnym 30, oraz odpo wiedzialność za zobowiązania podatkow e31.
Zagadnienie odpowiedzialności za cudzy dług wymaga dalszych jeszcze w yjaśnień. Przede wszystkim rozważyć należy, dlaczego o k re ślona osoba odpowiada za cudzy dług, mimo iż stosunek praw ny łączy w zasadzie w ierzyciela z dłużnikiem i na tym ostatnim spoczywa w y łącznie obowiązek spełnienia świadczenia. Dla określenia w zajem nych powiązań praw nych między w ierzycielem a dłużnikiem i inną osobą od pow iedzialną za cudzy dług, w spom niane wyżej odróżnienie długu od odpowiedzialności okazuje się niew ystarczające. Jednakże odróżnienie to ma podstaw ow e znaczenie, albowiem stanow i punkt w yjścia w anali zie wspom nianych wyżej powiązań prawnych. W podjętych w doktry nie próbach w yjaśnienia istoty tych powiązań, odróżnienie, o którym mowa, je st podstaw ą do konstruow ania w ram'ach stosunku zobowią zaniowego dwóch odrębnych stosunków praw nych. Pierw szy to stosu nek obligacyjny, z którego w ynika dla w ierzyciela praw o dom agania się od dłużnika określonego zachowania, czemu po stronie dłużnika odpowiada powinność świadczenia. Drugi to tzw. stosunek odpow ie dzialności, w ram ach którego w ierzycielow i przysługuje praw o do zas pokojenia z m ajątku dłużnika, czemu z kolei odpow iada obowiązek dłużnika znoszenia czynności egzekucyjnych32. Te dwa stosunki nie za
28 Z e d l e r , D ochodzenie roszczeń..., s. 30—34; M ą d r z a k , op. cit., s. 27—35 i cyt. ta m lite ra tu ra .
28 W za k re sie k o sztó w sąd o w y ch zasąd zo n y ch w p o stęp o w an iu cy w iln y m obo w iązu je n a d a l p rzep is art. 41 k.r. i o. z u w ag i n a a k c e s o ry jn y c h a ra k te r ty c h św iad czeń w sto su n k u do n ależ n o ści głów nej.
80 Poor. art. 1252 k.k.w , i art. 201 k.k.w .
51 Por. art. 41 i 47 u sta w y o zo b o w iązan iach p o d atk o w y ch . N a te m a t te j o d p o w ied zia ln o ści p a trz M. G i n t o w t - J a n k o w i c z , O d p o w ied zia ln o ść p o d a tko w a c zło n k ó w ro d zin y p o d a tn ik a i in n y c h osób trzecich, W a rsz a w a 1973.
s* A. K l e i n , E le m e n ty sto su n k u pra w n eg o praw a rzeczo w eg o , W ro cław 1976, s. 155—157; M ą d r z a k , op. cit., s. 51 i n.
wsze są w yodrębniane. Powodem tego stanu rzeczy jest — jak Stwief* dza H. M ądrzak — „z jednej strony spraw a sprecyzow ania samego po jęcia zobowiązania, z drugiej zaś okoliczność, że stosunek odpow ie dzialności pozostaje 'niejako w cieniu stosunku zobowiązaniowego i ty l ko w nielicznych przypadkach dochodzi do realizacji w ynikających z niego upraw nień"33.
Stosunek praw ny odpowiedzialności może być ujm ow any różnorod nie. Na tym tle zarysow ały się dwie koncepcje. W edług pierw szej z nich, stosunek praw ny odpowiedzialności należy ujm ować jako jeden generalny stosunek praw ny, w ram ach którego zachodzą pow iązania dłużnika ze wszystkimi jego wierzycielami. W takim ujęciu, stosunek ten naw iązyw ałby się z chwilą pow stania (urodzenia) danego podmiotu i łączył wszystkie podm ioty porządku praw nego. Pow stanie stosunku zobowiązaniowego lub praw a rzeczowego (zastaw, hipoteka) w łączało by w ierzyciela w strukturę stosunku odpowiedzialności z danym dłużni kiem, natom iast spełnienie świadczenia przez dłużnika w yłączałoby go z tej stru ktury34. W edług drugiej koncepcji, stosunek praw ny odpow ie dzialności należy ujm ować jako konkretny stosunek ściśle związany z danym stosunkiem zobowiązaniowym. W takim ujęciu mamy do czy nienia z taką liczbą stosunków odpowiedzialności, w ilu stosunkach zo bow iązaniow ych pozostaje dłużnik. Stosunek ten naw iązyw ałby się z chwilą pow stania zobow iązania i w ygasał z chwilą spełnienia św iad czenia przez dłużnika35.
Ogólnie konstruow any stosunek odpowiedzialności w yw ołuje wiele zastrzeżeń. Ramy i oel p racy nie pozw alają na ich przytoczenie3®. Przy jęcie zaś określonej koncepcji stosunku odpowiedzialności nie jest ko nieczne dla naszych celów.
Stosunek praw ny odpowiedzialności łączy z reguły w ierzyciela z dłużnikiem, a więc jest funkcjonalnie związany z zobowiązaniowym stosunkiem prawnym. Jednakże oba te stosunki mogą się między sobą różnić pod względem podmiotowym z mocy szczególnych przepisów. W pew nych określonych przypadkach ustaw odaw ca może stosunek p ra w ny odpowiedzialności ukształtow ać pod względem podmiotowym sze rzej i objąć nim osoby nie będące dłużnikami z punktu widzenia k ry te riów konkretnego stosunku zobowiązaniowego. Z takim w łaśnie przy padkiem mamy do czynienia w art. 41 k.r. i o. W świetle tego przepisu
dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków i tylko wobec niego przysłu
33 M ą d r z a k , op. cit., s. 55.
34 Tam że, s. 56 i n.,- K l e i n , E le m e n ty s to su n k u praw nego..., s. 156 i n. 35 D y o n i a k , op. cit., s. 29 i n.
36 P a trz n a te n tem at: D y o n i a k , op. cit., s. 29 i n. o raz T. D y b o w s k i ,
g u je wierzycielowi roszczenie o spełnienie świadczenia. Drugi małżo nek dłużnikiem nie jest, lecz ponosi jedynie odpowiedzialność za zobo w iązania małżonka dłużnika.
Reasum ując poczynione uwagi należy stwierdzić, że dla oceny u p raw nień w ynikających ze stosunku odpowiedzialności istotną kw estią jest, kto i w jaki sposób odpowiada za dług wobec w ierzyciela. Jako naczelną w tej m ierze zasadę należy przyjąć, że za w szystkie swoje zobowiązania odpowiedzialny jest dłużnik całym swoim majątkiem. N ie zależnie od tej zasady, odpowiedzialność za dług ponosić może niekiedy także osoba trzecia pew ną w yodrębnioną masą m ajątkow ą.
Konieczne w tym miejscu staje się ustalenie, co należy rozumieć przez majątek. Pojęcie to jest sporne i byw a często nietrafnie utożsa m iane z pojęciem mienia. Zgodnie z art. 44 k.c., przez mienie należy ro zumieć w łasność i inne praw a m ajątkow e, czyli w szelkie kategorie praw podmiotowych m ajątkow ych37. N atom iast określenie „m ajątek" należy używać na oznaczenie zbioru praw podm iotowych przysługują cych określonem u podmiotowi38.
W literaturze polskiej można w yróżnić trzy stanow iska co do p o ję cia majątku. W edług pierw szego z nich, opartego głównie na unorm o w aniach z okresu przed wejściem w życie kodeksu cywilnego, przez m ajątek należy rozumieć ogół praw m ajątkow ych przysługujących okre ślonemu podmiotowi oraz ogół ciążących na tym podmiocie obowiąz ków m ajątkow ych39. Zwolennicy ujm owania m ajątku w tak szerokim znaczeniu odwołują się przede wszystkim do k ryteriów ekonomicznych, w skazując na konieczność uw zględnienia zarów no aktywów, jak i p a sywów dla praw idłow ej oceny m ajątku danej osoby. W edłuq drugiego stanow iska — przez m ajątek należy rozumieć w yłącznie ogół pTaw ma jątkow ych danej osoby. N atom iast obowiązki (pasywa) nie wchodzą w skład tak rozum ianego majątku, lecz jedynie go obciążają, obniżając przez to jego w artość ekonomiczną, gdyż z m ajątku teg>o mogą być zas pokojone40. Trzecie, najbardziej w ypośrodkow ane stanow isko zajm uje Z. Radwański. Zauważając, że teksty praw ne posługują się term inem
37 Por. S. G r z y b o w s k i , S y ste m praw a c y w iln e g o , t. I, s. 454.
88 Tam że, s. 455; Z. R a d w a ń s k i , Z ary s części o g ó ln e j praw a c y w iln e g o , W a r szaw a 1979, s. 113.
31 J. G w i a z d o m o r s k i , P ojęcie d ługu, K rak ó w 1927, s. 58—60; F. Z o l l ,
Prawo c y w iln e , t. I, P oznań 1931, s. 130; S. B r e y e r , S. G r o s s , K o d e k s ro d zin n y
i o p ie k u ń c zy . K om entarz, W arszaw a 1975, s. 133.
40 Por. A. W o l t e r , Prawo c y w iln e . Z arys czę śc i o g ó ln ej, W a rsz a w a 1972, s. 226; W . C z a c h ó r s k i , C zyn n o ści pra w n e p r z y c z y n o w e i o d erw a n e w p o lsk im praw ie
c y w iln y m , W a rsz a w a 1952, s. 85; G r z y b o w s k i , op. cit., s. 455 i n . ; P i ą t o w s k i , Prawo spadkow e..., s. 185; S. S z с r, Praw o c y w iln e . C zęść ogólna, W a rsz a w a 1967,
„m ajątek" w obu w spom nianych znaczeniach, przyjm uje on, że sens tego term inu należy wiązać z określoną instytucją, do której sie odno si«.
A naliza przepisów praw a cyw ilnego pozwala stwierdzić, że polskie ustaw odaw stw o używa pojęcia „m ajątek" w zasadzie na oznaczenie ogó łu praw m ajątkow ych pew nej osoby42 (por. art. 865, 871 § 2, 875, 913, 914 к,с., art. 31, 33, 41, 44, 45 k.r. i o.). Jedynie w nielicznych przypad kach, jak np. w art. 922 k.c. dotyczącym określenia spadku, czy też w art. 101 § 1, 155 § 1, 160 § 1 i 2, 172 § 1 k.r.i. o. dotyczących spraw o w ania zarządu majątkiem, ustaw odaw ca posługuje się tym pojęciem na oznaczenie zarówno aktywów, jak i pasywów. Stąd też panującym w dok
trynie jest ujęcie m ajątku w węższym znaczeniu.
N ie ulega wątpliwości, że w zakresie odpowiedzialności za zobowią zania określenie „mlajątek" oznacza w yłącznie aktywa, gdyż z nich ty l ko można prowadzić egzekucję świadczeń pieniężnych. Cały m ajątek należący do danej osoby stanow i jedność w tym znaczeniu, że podmio tem w szystkich w chodzących w skład m ajątku praw jest jedna osoba; osoba ta może mieć tylko jeden m ajątek; mimo zmian części składo w ych m ajątku istnieje nadal ten sam m ajątek43. K onsekw encją jedności m ajątku jest zasada odpowiedzialności wszystkimi prawami w chodzący mi aktualnie w jego skład za w szystkie zobowiązania w łaściciela44.
Od zasady, że każdy podmiot ma tylko jeden majątek, istnieją pew ne w yjątki poleqające na w yodrębnieniu z całości m ajątku danej osoby pewnej masy m ajątkow ej zwanej m ajątkiem odrębnym. Celem oraz skutkiem praw nym takieqo w yodrębnienia części m ajątku jest między innymi oparcie na odmiennych zasadach odpowiedzialności za długi. Jako przykłady tak w yodrębnionej części m aiątku można wskazać: do tychczasow y m ajątek spadkobiercy oraz spadek, m ajątek w spólny mał żonków i ich m ajątki odrębne, m ajątek indyw idualny w spólnika i jego udział w m ajątku spółki. Pojęcia te mają na crruncie kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustalone znaczenia, stąd odpa da konieczność ich bliższego określenia.
Przedmiotem praw a do zaspokojenia w ierzyciela jest aktualny ma jątek dłużnika. W interesie w ierzyciela leży, aby wielkość teao m ajątku istniejąca w chwili zobowiązania nie uleaała zmniejszeniu. M ajątek nie ma jednak charakteru statycznego, lecz uleaa ciągłym zmianom. Zmia ny te polegać moqą zarówno na wzroście, jak i zm niejszeniu wchodzą cych w jeqo skład elementów składowych. Przyczyny tych zmian mogą
® R a d w a ń s k i , op. cii., s. 112. G r z y b o w s k i , op. cit., s. 455 i n. 43 Tam że, s. 456.
być różne, jak np. u trata na skutek działania siły wyższej, zbycie, nab y cie, zrzeczenie się. W ekstrem alnych w ypadkach zmiany te, będące
często wynikiem świadomego działania dłużnika, mogą do tego stopnia zm niejszyć m ajątek dłużnika, że przymusowe zaspokojenie w ierzycie la stanie się niemożliwe. Działanie dłużnika w celu pokrzyw dzenia w ierzycieli może polegać również na ukryciu czy usunięciu przedm io tów wchodzących w skład majątku. W celu ochrony praw a w ierzycie la do zaspokojenia się z m ajątku dłużnika przed w skazanym i w yżej działaniami, ustaw odaw ca wprowadził pew ien system środków praw nych. Przede w szystkim chodzi o przew idziane w art. 527—534 k.c. roszczenia paulianskie. Poza tym wymienić należy art. 59, 458, 916, oraz art. 1024 k.c. Należy również przykładow o w ymienić pew ne prze pisy kodeksu karnego wykonawczego, takie jak art. 134 oraz art. 144. Praw u do zaspokojenia służą także takie instytucje praw a procesow e go, jak: zabezpieczenie powództwa w spraw ach o roszczenia pienięż ne, dochodzenie w celu ustalenia zarobków i stanu m ajątkow ego dłuż nika, w yjaw ienie majątku, zabezpieczenie m ajątkow ych kar grzywny, konfiskata mienia oraz przepadek rzeczy w spraw ach o przestępstw a zagrożone takim karam i, czy też zabezpieczenie roszczeń o napraw ie nie szkody w yrządzonej przestępstwem przeciwko mieniu społeczne mu lub innym przestępstwem, w w yniku którego pow stała szkoda w mieniu społecznym. Prawo do zaspokojenia jest również przedm io tem ochrony ze strony praw a karnego m aterialnego (por. art. 245 i 258 k.k.).
W skazana w yżej zasada jedności majątku, której podstawową kon sekw encją jest odpowiedzialność wszystkim i praw am i wchodzącymi w jego skład za zobowiązania (długi), nie oznacza istnienia jednego praw a podmiotowego względem całości majątku. Dotyczy to również pew nej w yodrębnionej masy m ajątkowej, takiej jak np. spadek. W skład bowiem m ajątku czy też pewnej w yodrębnionej m asy m ajątkow ej może wchodzić szereg praw , a ponadto mogą to być praw a różnego rodzaju45. W tym zakresie w yróżnić należy tyle praw podmiotowych, z ilu e le mentów składa się m ajątek danej osoby46. Stąd też przedmiotem egze kucji nie może być m ajątek dłużnika jako całość (egzekucja uniw ersal na), lecz jedynie poszczególne części składowe tego majątku. Każda samodzielna część m ajątku będąca przedmiotem obrotu może być obję ta egzekucją. Stąd też, przew idziana w kodeksie postępow ania cyw il nego egzekucja jest w yłącznie egzekucją z poszczególnych składni ków m ajątku dłużnika. Z egzekucją uniw ersalną mamy do czynienia tylko w praw ie upadłościowym fart. 20 pr. upadł.).
45 Por. K o d eks c y w iln y . K o m en ta rz, t. I, s. 496. 46 G r z y b o w s k i , op. cit., s. 457.
Realizacja praw a do zaspokojenia może nastąpić w ściśle określo ny sposób, zgodnie z podstawowymi zasadam i postępow ania cyw ilne go47, któ re z istoty swej służy zabezpieczeniu i ochronie praw a cy wilnego m aterialnego48. Realizacja praw a do zaspokojenia1 należności w dradze egzekucyjnej dopuszczalna jest dopiero w tedy, gdy prawo to zostanie wobec organów egzekucyjnych uzew nętrznione w postaci tytułu wykonaw czego49. Zgodnie z art. 776 k.p.c,, tytuł w ykonaw czy stanow i podstawę egzekucji. Stosownie zaś do art. 803 k.p.c., tytuł ten stanow i podstaw ę do prow adzenia egzekucji o całe objęte nim roszcze nie i ze w szystkich części m ajątku dłużnika, chyba że z treści tytułu w ynika co innego. Po uzyskaniu 'tytułu wykonaw czego następnym e ta pem realizacji prawa do zaspokojenia jest — po wszczęściu egzeku cji — zajęcie (art. 845 § 1, 881, 889, 896 § 1, 925 kjp.c.). Dalsze etapy zależą od rodzaju mienia, do którego ogzekucja jest skierow ana. Przy kładowo, przy egzekucji z nieruchomości chodzić będzie o opis, osza cowanie, ew entualną sprzedaż i podział sumy uzyskanej z egzekucji.
§ 2. PO JĘCIE O GRANICZEŃ EGZEKUCJI SĄ D O W EJ
Powołany przepis art. 803 k.p.c. w yznacza przedm iotowy zakres ew entualnej egzekucji sądowej. Tak silna moc tytułu w ykonaw czego mogłaby prowadzić do wielu ujem nych następstw, gdyby przepisy k o deksu postępow ania cywilneqo i innych ustaw (np. kodeksu pracy) nie ustanaw iały szeregu ograniczeń egzekucji sądowej. O graniczenia egze kucji w ynikają także z innych przepisów praw nych zamieszczonych w różnych, niższych rangą aktach norm atywnych. Jeżeli chodzi o k o deks postępowania cywilnego, ograniczenia egzekucji zostały unorm o w ane w osobnym dziale zatytułow anym „ograniczenia egzekucji". A na liza przepisów tego działu (art. 829—836) w skazuje, że przez o grani czenia egzekucji rozumieć należy całkowite lub częściowe w yłączenie spod egzekucji określonych przedmiotów, sum, -wierzytelności, w yna grodzeń, zaopatrzeń i innych dochodów oraz części składow ych m ająt ku dłużnika. Przepisy o ograniczeniach egzekucji dotyczą tylko egze kucji świadczeń pieniężnych. Przedmioty w ym ienione w tych przepi sach nie są w yłączone spod egzekucji świadczeń niepieniężnych, pole gającej na odebraniu tych przedm iotów50.
47 Por. W a l i g ó r s k i , op. cit., s. 482.
48 Por. W . S i e d l e c k i , Prawo p ro ceso w e c y w iln e a praw o c y w iln e m aterialne, KSP 1969, t. II, s. 3—4, 75.
48 M ą d r z a k , op. cit., s. 118.
Przewidziane w przepisach działu kodeksu postępow ania cyw ilne go, o jakim mowa, w yłączenia spod egzekucji dotyczą zatem jedynie określonych składników m ajątku dłużnika. Często też ograniczenia te określa się jako ograniczenia przedmiotowe. Przedmiotowego ch arak te ru ograniczeń przew idzianych w art. 829—839 k.p.c. nie można nego wać. Jednakże określenie przedm iotow e ograniczenia egzekucji jest używ ane najczęściej dla odróżnienia od tzw. ograniczeń podmiotowych. W iąże się to z nadaniem przez doktrynę postępow ania cyw ilnego poję ciu „ograniczenia egzekucji" bardzo szerokiego zakresu znaczeniowego przez w łączenie w jego sferę również w ypadków niedopuszczalności egzekucji przeciwko określonym podmiotom. W związku z tym, w n au ce postępow ania cyw ilnego ograniczenia egzekucji dzieli się powszech nie na ograniczenia przedm iotow e i podmiotowe51. Przedmiotowe ogra niczenia egzekucji określa się na ogół — przy pew nych różnicach sfor mułowań — jako niedopuszczalność prow adzenia egzekucji z określo nego mienia dłużnika. N atom iast przez ograniczenia podm iotowe rozu mie się niedopuszczalność egzekucji w stosunku do dwóch kategorii podmiotów, a mianowicie do osób zw olnionych spod jurysdykcji k ra jo wej w zakresie egzekucji, tj. korzystających z immunitetu egzekucyj nego, oraz do państw ow ych jednostek gospodarki uspołecznionej5*.
W yraźnego podziału ograniczeń egzekucji na podmiotowe i przed miotowe dokonał po raz pierwszy na tle poprzednio obowiązującego kodeksu postępow ania cywilnego W. M iszewski53. Kodeks ten w roz dziale zatytułow anym Ograniczenia egzekucji opTÓcz ograniczeń przed miotowych, polegających na w yłączeniu spod egzekucji określonych części składow ych m ajątku dłużnika (art. 570—576), norm ow ał także zakaz prow adzenia egzekucji w stosunku do osób, któ re z uw agi na stosunki m iędzynarodow e nie mogły być pozyw ane przed sąd (art. 569), do Skarbu Państw a i przedsiębiorstw państw ow ych PKP i PPTT (art. 577) oraz do związków kom unalnych i zakładów uznanych przez w o je wódzką władzę adm inistracji ogólnej za posiadające ch arakter użytecz ności publicznej (art. 578). D okonany przez W. M iszewskiego podział ograniczeń egzekucji na podmiotowe i przedm iotow e miał zatem swoje uzasadnienie w w ykładni system ow ej odpow iednich przepisów daw ne go kodeksu postępow ania cywilnego. Jednakże okoliczność, że przepisy
51 Por. B r o n i e w i c z , op. cit., s. 340 i n, ; S i e d l e c k i , P ostępow anie cy w iln e ..., s. 439 i n.; J. J o d ł o w s k i , Z. R e s i c h , P o stęp o w a n ie c y w iln e , W a r
szaw a 1979, s. 447; W e n g e r e k , S ą d o w e p o stę p o w a n ie e g ze k u c y jn e ..., s. 59;
W. B e r u to w i c z, P o stęp o w a n ie c y w iln e w za ry sie , W a rs z a w a 1974, s. 349. 62 B e r u t o w i c z przez o g ra n ic z e n ia podm iotow e rozu m ie ty lk o n ied o p u szczal ność eg zek u cji w sto su n k u do j.g.u. (P ostęp o w a n ie cyw iln e..., s. 349).
o niedopuszczalności egzekucji w stosunku do pew nych osób zostały zamieszczone w dziale o ograniczeniach egzekucji, nie może być decy dująca. W ykładnia system ow a przy braku dodatkow ych argum entów jest często zawodna i może prow adzić do błędnych rozstrzygnięć. A na
liza treści wielu aktów praw nych (w tym również kodeks postępow ania cywilnego) wskazuje, że niejednokrotnie pew ne przepisy umieszczone są w miejscu niewłaściwym z punktu w idzenia system atyki danego aktu. N atom iast jest rzeczą nielogiczną twierdzić, że ograniczenia egze kucji polegają na całkow itej niedopuszczalności egzekucji w stosunku do pew nych osób. Terminem „ograniczenia egzekucji" należy posługi wać się bowiem jedynie wtedy, gdy egzekucja w stosunku do dłużnika jest dopuszczalna, lecz na mocy szczególnych przepisów nie może obej mować wszystkich składników jego majątku. Dobrze w yczuw ał to J. Korzonek. Stwierdzając, że mianem „ograniczenia egzekucji" daw ny kodeks postępow ania cywilnego oznaczał w szystkie te wypadki, w k tó rych zgodnie z art. 569—578 prow adzenie egzekucji jest całkowicie lub częściowo niedopuszczalne, au to r ten w yraźnie zaznaczał, że tylko w tych drugich w ypadkach można mówić o ograniczeniach egzekucji w e właściwym tego słowa znaczeniu54. Jednakże mimo tego w yraźne go zastrzeżenia, J. Korzonek w ykazuje niekonsekw encję w posługiw a niu się term inem „ograniczenia egzekucji", używ a go bowiem również w tych w ypadkach, gdy egzekucja przeciwko pewnym podmiotom jest całkowicie niedopuszczalna55. Podobny zarzut można postawić również M. A llerhandow i5®, St. Gołąbowi i Z. W usatow skiem u57 oraz F. Kru- szelnickiemu58.
Na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu postępow ania cywil- neqo argum ent oparty na w ykładni systemowej stracił swą aktualność. Niedopuszczalność egzekucji w stosunku do osób zwolnionych spod jurysdykcji została w yczerpująco ureaulow ana w części trzeciej kodek su postępow ania cyw ilneao zaw ieraiącei przepisy z zakresu międzyna rodow ego postępow ania cywilneoo. Podobnie, soosób dochodzenia świadczeń stw ierdzonych tytułem egzekucyjnym od jednostek gospo
54 J. K o r z o n e k , P ostęp o w a n ie e g z e k u c y jn e i za b ezp iecza ją ce. (K o d eks p o stę
p ow ania c y w iln eg o ), cz. 2, s. 650. R ów nież S i e d l e c k i w y raźn ie zaznacza, że po
dział o g ran iczeń eg zek u cji na podm iotow e i przedm iotow e, d o ty czy o g ran iczeń egze k u c ji w szerokim teg o sło w a znaczeniu — por. K o d eks p o stęp o w a n ia cyw ilnego...,
s. 1164
55 Por. K o r z o n e k , op. cit., s. 651.
56 M. A l l e r h a n d , K o d e k s p o stęp o w a n ia c y w iln e g o , cz. 2, Lwów 1933, s. 180. 57 St. G o ł fj b, Z. W u s a t o w s к i, K o d eks p o stęp o w a n ia c y w iln e g o , cz. 2, K ra k ó w 1933, s. 96.
58 F. K r u s z e l n i c k i , Zarys s y s te m u p o lsk ie g o praw a e g z e k u c y jn e g o i za b ezp iecza ją ceg o , \y a r s z a w a 1934, s. 52,
darki uspołecznionej został unorm ow any w osobnym dziale (art. 1060— — 1065 k.p.c.). Jak już zaznaczyłem, przepisy art. 829—839 k.p.c., zam ie szczone w dziale zatytułow anym Ograniczenia egzekucji, w yłączają spod egzekucji jedynie pewne części składow e m ajątku dłużnika. W o bec tego należy zastanow ić się, czy mówiąc o ograniczeniach egzeku cji, należy mieć na uw adze tylko ograniczenia przedm iotowe, czy też śladem doktryny można nadać temu pojęciu szerszy zakres znaczenio wy, obejmując nim również tzw. ograniczenia podmiotowe.
U stalenia w łaściw ego znaczenia pojęcia ograniczeń egzekucji nie można dokonać na podstaw ie analizy jednego przepisu posługującego się tym pojęciem, jakim jest art. 839 k.p.c. zamieszczony w dziale o ogra niczeniach eozekucji. Przepis ten wprowadza obowiązek w ysłuchania stron przed wydaniem postanow ienia co do ograniczenia egzekucji. Po zytyw ne rozstrzygnięcie sądu w tym przedm iocie jest w świetle art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. postanow ieniem o um orzeniu postępow ania z pow o du niedopuszczalności egzekucji ze względu na jej przedmiot. Tak samo postępow anie egzekucyjne, wszczęte w stosunku do osób zwolnionych spod jurysdykcji k rajow ej lub w stosunku do państw ow ych jednostek gospodarki uspołecznionej, pow inno ulec umorzeniu, ponieważ — zgod nie z art. 824 § 1 okt 2 k.o.c. — egzekucja jest niedopuszczalna ze względu na osobę dłużnika. I w tym w ypadku sąd przed w ydaniem po stanow ienia o umorzeniu postępow ania egzekucyjnego obow iązany jest w ysłuchać w ierzyciela i dłużnika, zoodnie z art. 827 k.o.c. A zatem,
pod względem obowiązku w ysłuchania stron przed umorzeniem postę
powania z powodu niedopuszczalności eazekucii ze względu na iej przedm iot oraz ze względu na osobę dłużnika, żadne różnice nie w y stę pują.
Gdyby skutkiem niedopuszczalności egzekucji, ze względów okreś lonych w art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c., było w yłącznie um orzenie postępo wania, posługiw anie się pojęciem „ooraniczenia egzekucji” na oznacze nie tych dwóch w yraźnie w yodrębnionych przyczyn um orzenia postępo w ania byłoby uzasadnione. Podnoszenie w tedy zarzutów przeciw ko n a daniu poięciu „ooraniczenia egzekucji" tak szerokiego zakresu znacze niowego byłoby bezprzedm iotowe i nabierałoby charakteru czysto w er balnego.
„Podmiotowe ograniczenia egzekucji" w stosunku do osób korzy stających z immunitetu egzekucyjnego (art. 1115 k.p.c.) pozostają w związku z problemem jurysdykcji krajow ej, a w szczególności
z problem atyką zwolnień spod tej jurysdykcji. Przeciwko osobom ko rzystającym z im munitetu egzekucyjnego prow adzenie egzekucji jest niedopuszczalne z powodu braku jurysdykcji krajow ej. Jurysd y k cja
krajow a jest przesłanką procesową, której brak w yw ołuje określone skutki procesowe. Zgodnie z art. 1099 k.p.c., brak jurysdykcji krajow ej jest przyczyną nieważności postępow ania b raną pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. Badanie jurysdykcji krajow ej w postępow a niu egzekucyjnym należy przede w szystkim do postępow ania o n ad a nie tytułow i egzekucyjnem u klauzuli w ykonalności, albowiem celem tego postępow ania jest generalne dozwolenie egzekucji sądow ej na podstaw ie określonego tytułu egzekucyjnego50. Skutki braku jurysdyk cji w postępow aniu o nadanie tytułow i egzekucyjnem u klauzuli w yko nalności kształtują się tak samo jak w postępow aniu rozpoznawczym. Pierwotny, tj. datujący się od złożenia wniosku, brak jurysdykcji po w oduje odrzucenie wniosku (art. 1099 k.p.c.), niezależnie od chwili, w k tó rej brak ten się ujawnił. N astępczy zaś, tj. pow stały w toku postę pow ania, brak jurysdykcji pow oduje um orzenie postępow ania (art. 1113 k.p.c.). W e w łaściw ym postępow aniu egzekucyjnym brak jurysdykcji ujaw niony w chwili złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji powoduje odrzucenie wniosku, ujaw niony zaś w toku postępowania, niezależnie od tego, czy istniał pierw otnie czy powstał następczo, prowadzi do um o rzenia postępow ania (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.). Prow adzenie egzekucji przez polski organ egzekucyjny w stosunku do osób korzystających z immunitetu egzekucyjnego jest naruszeniem bezwzględnej przesłanki procesow ej pow odującym nieważność postępowania. Uchybienie to sta nowi podstaw ę do w niesienia rew izji nadzw yczajnej od każdego praw o mocnego orzeczenia kończącego postępow anie eqzekucyjne60 oraz uza sadnia uchylenie takiego orzeczenia i odrzucenie w niosku o wszczęcie egzekucji albo um orzenie postępowania, bez względu na term in w nie
sienia rewizji nadzw yczajnej (art. 421 § 3 k.p.c.)®1.
59 S i e d l e c k i , P ostępow anie c y w iln e , s. 437.
eo D opuszczalność re w iz ji n a d z w y c z a jn e j od p o stan o w ien ia sądu w postęp o w an iu e g z e k u cy jn y m n ie je st k w estio n o w an a. W ątp liw o ści, czy rew izja n ad z w y c z a jn a p rzy słu g u je od p o stan o w ien ia k o m o rn ik a (zob. J. K r a j e w s k i , D opuszczalność rew izii
n a d z w y c z a jn e j od p o sta n o w ień i zarządzeń, PiP 1964, n r 8—9, s. 316 i n.) n ależ y
uznać za p rzezw y ciężo n e; por. W e n g c r e k , Są d o w e p o stęp o w a n ie e g ze k u c y jn e ...,
s. 136 i n.
61 P rzepis art. 421 § 3 k.p.c. b ę d ą c y p o d staw ą ta k ie g o ro zstrzy g n ięcia d o ty czv za rów no nied o p u szczaln o ści droqi sąd o w ej ja k i b rak u ju ry s d y k c ji k ra jo w e j; por. S i e d l e c k i , K o d eks p o stęp o w a n ia cyw iln eg o ..., s. 694; W. B r o n i e w i c z , J u r y s d y k c ja
k ra jo w a a dop u szcza ln o ść drogi są d o w e j na tle w y k ła d n i art. 421 5 1 k.p.c., N P 1966,
n r 11— 12. s; 1705- orzeczen ie SN z dn. 23.02.1968 r., III CR 86/67 z glosą J. J o- d ł o w s k i e g o . PiP 1969, n r U , s. 909. W s k a z a n y sposób u w zg lęd n ie n ia rew izji n a d z w y c z a jn e j >nst a k tu a ln y w razie z a sk arżen ia postan o w ień , k tó re stw a rz a ją p raw a dla osób trzecich. D otyczy to p o stan o w ień w przedm iocie p rzy sąd zen ia w łasności, p rzy b icia w e g z r k ' c j i z ruchom ości lu b p o stan o w ien ia o p lan ie podziału. U chylenie ta k ic h p o stan o w ień m ogłoby n a ru sz y ć p raw a osób trzecich , n a b y te w d o b rej w ie
Przejdźmy teraz do zagadnień zw iązanych z niedopuszczalnością eg zekucji przeciwko państw ow ym jednostkom gospodarki uspołecznionej. Ponieważ przepisy o ograniczeniach egzekucji dotyczą tylko egzekucji świadczeń pieniężnych, rozważania w tym zakresie, ze względu na te mat pracy, odnosić się będą w zasadzie do tego rodzaju egzekucji.
Sposób w ykonania tytułu egzekucyjnego zasądzającego świadczenie pieniężne od państw ow ych jednostek gospodarki uspołecznionej zale żny jest od tego, czy dłużnikiem jest:
1. Skarb Państw a i inne państw ow e osoby praw ne, z w yjątkiem przedsiębiorstw państw ow ych oprócz przedsiębiorstw PKP i PPTT, oraz jednostek badawczo-rozwojowych;
2. Przedsiębiorstwo państw ow e z w yjątkiem PKP i PPTT oraz je d nostki badawczo-rozwojowe.
Ad. 1. Egzekucja przeciwko tym podmiotom jest niedopuszczalna. W celu uzyskania należności pieniężnych, stw ierdzonych tytułem egze kucyjnym , w ierzyciel składa ten tytuł bezpośrednio jednostce organi zacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. J e d nostka ta obowiązana jest niezwłocznie należność uiścić. Jeżeli nie n a stąpi to w ciągu tygodnia od daty złożenia tytułu egzekucyjnego, je d nostka nadrzędna dłużnika obowiązana jest na w niosek w ierzyciela zarządzić pokrycie należności z funduszów dłużnika (art. 1060, 1061 k.p.c.). Ten tryb dochodzenia roszczeń w brew swej nazw ie nie jest po
stępow aniem egzekucyjnym 62.
Ad. 2. Gdy dłużnikiem jest przedsiębiorstw o państw ow e, z w y jąt kiem PKP i PPTT, albo jednostka badawczo-rozwojowa, egzekucja jest dopuszczalna. W arunkiem jej wszczęcia jest złożenie przez w ierzyciela tytułu egzekucyjnego — 'bezpośrednio w przedsiębiorstw ie albo jedno stce badawczo-rozwojowej, która ma obowiązek uiścić należność w cią gu jednego miesiąca od daty złożenia tytułu. Dopiero po bezskutecz nym upływ ie tego term inu w ierzyciel może w ystąpić do sądu z w nios kiem o nadanie tytułow i egzekucyjnem u klauzuli w ykonalności, a po
rze. U w zględniając to o koliczności są d n ie m oże u ch y lić zask arżo n eg o orzeczenia mimo zasad n o ści rew izji lecz — ja k p ro p o n u je E. W e n g e re k — p o w in ien w sk azać je d y n ie na b łęd y czynności o rg an u e g zek u cy jn eg o , co z k o lei m oże by ć p o d staw ą do żąd an ia n a p ra w ie n ia szk o d y przez S k arb P ań stw a i k o m o rn ik a (art. 796 § 1 k.p.c.), por. W e n g e r e k , S ą d o w e p o stęp o w a n ie e g ze k u c y jn e ..., s. 137.
62 W e n g e r e k , Są d o w e p o stę p o w a n ie e g ze k u c y jn e ..., s. 257( T. M i c h a ł o w s k i , O n ie k tó r y c h zag a d n ien ia ch zw ią z a n y c h z e g ze k u c ją n ależności p ie n ię żn y c h o i
je d n o s te k g o spodarki u sp o łeczn io n ej, PUG 1965, n r 8—9, s. 236 i n . ; W. B o b e r , E g zeku cja n a leżności p ie n ię żn y c h p rze c iw k o je d n o s tk o m g o spodarki u sp o l. zzn io n ej,
NP 1971, n r 10, s. 1487; E. W e n g e r e k , O d p o w ied ź na p y ta n ie , Pal, 19C8, nr 2, s. 76.
jego uzyskaniu — zgłosić wniosek o wszczęcie egzekucji z rachunku bankowego (art. 1062 k.p.c., art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 25.07.1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (Dz.U. nr 36, poz. 170).
Ponieważ egzekucja przeciwko Skarbowi Państw a i innym państw o wym osobom praw nym jest niedopuszczalna, sąd nie może nadać tytu łowi egzekucyjnem u w ydanem u przeciwko tym podmiotom klauzuli wykonalności. Podobnie, sąd nie nada klauzuli w ykonalności tytułowi egzekucyjnem u wydanem u przeciwko przedsiębiorstw u państwowemu, jeżeli wierzyciel nie przeprow adził wcześniej postępow ania przew idziane go w art. 1062 k-p.c. W tych w ypadkach w niosek o nadanie tytułow i egzekucyjnem u klauzuli w ykonalności należy odrzucić jako niedopusz czalny, albowiem zmierza on do stw orzenia zasadniczej podstaw y e g zekucji; ta ostatnia jest zaś niedopuszczalna.
W yłania się tu od razu zagadnienie kw alifikacji praw nej przyczyn niedopuszczalności egzekucji. W ypowiedzi doktryny w tej kw estii są nieliczne. £. W engerek niedopuszczalność egzekucji przeciw ko Skarbo wi Państw a i państw ow ym osobom praw nym wiąże z immunitetem e g zekucyjnym państwa, znanym też p ro cedurom 'innych państw 63. Ponie waż immunitetem tym nie są objęte przedsiębiorstw a państw ow e64, wo bec tego niedopuszczalność egzekucji w stosunku do tych jednostek utożsam iana je st z podmiotowymi ograniczeniam i egzekucji65. N ato miast W. Broniewicz przyjm uje, że w niosek o nadanie klauzuli w yko nalności przeciwko państw ow ym jednostkom gospodarki uspołecznio- nej podlega odrzuceniu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej (art. 199 § 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.)66.
Za praw idłow e uznać należy drugie zapatryw anie. Niedopuszczal ność egzekucji wiąże się z problem atyką przesłanek postępow ania egze kucyjnego. P rzy analizie przesłanek postępow ania egzekucyjnego w y korzystuje się osiągnięcia nauki o przesłankach procesow ych67. Jest to w pełni uzasadnione, albowiem przesłanki procesow e — jak stw ierdza
“* R W e n g e r e k , Im m u n itet e g z e k u c y jn y p a ń stw o b cych , SP 1967, n r 17, s. 124 i n.j t e n ż e , Są d o w e p o stę p o w a n ie e g ze k u c y jn e ..., s. 257. P u n k t w id zen ia E. W e n g e rk a podziela ta k ż e J. P i o t r o w s k i , O chrona praw m a ją tk o w y c h p rzed
sięb io rstw a p a ń stw o w e g o w procesie c y w iln y m , W a rsz a w a 1979, s. 181.
84 W e n g e r e k , Im m u n itet..., s. 145.
95 W e n g e r e k , P ostępow anie zabezpieczające..., s. 237.
“ B r o n i e w i c z , P ostępow anie cyw iln e..., s. 341. T ak ie sam o stan o w isk o na g ru n cie d.k.p.c. re p re z e n to w a ł S. R o s m a r i n , W a d liw e c zy n n o śc i e g z e k u c y jn e , PPC 1935, s. 677.
67 T a k p o tra k to w a ł p roblem p rz e s ła n e k p o stęp o w an ia e g zek u cy jn eg o a u to r n a j o b szern iejszeg o o p ra c o w a n ia w ty m przedm iocie, por. E. W e n g e r e k , P ojęcie, p rze d
m iot i p rze sła n k i p o stęp o w a n ia e g ze k u c y jn e g o i za b ezpieczającego. W s tę p do sy ste m u praw a p ro ceso w eg o c y w iln e g o , s. 376 i n.
W. Siedlecki — mają charakter generalny w tym znaczeniu, że są one w zasadzie wspólne dla postępow ania rozpoznawczego, zabezpieczające go i egzekucyjnego, zwłaszcza gdy chodzi o tzw. bezwzględne przes łanki procesowe®8. Poza tym, obok tych przesłanek w ystępują inne szczegóLne przesłanki, .właściwe jedynie postępow aniu egzekucyjnem u. Pojęcie przesłanek procesow ych w naszej doktrynie nie jest jednolite. Oprócz definicji traktujących przesłanki procesow e jako okoliczności (warunki), od k tórych zależy ważność i prawidłowość postępow ania cy- wilnego"9, istnieją również definicje określające przesłanki procesow e jako okoliczności, od których zależy dopuszczalność powództwa70 czy też dopuszczalność m erytorycznego rozpoznania i rozstrzygnięcia d a nej spraw y71. Kwalifikowanie pew nych okoliczności, w ystępujących w postępow aniu egzekucyjnym jako przesłanek postępow ania egzeku cyjnego, będzie w dużym stopniu zależne od tego, do jakiej definicji przesłanek procesow ych nawiążemy. Definicja przesłanek postępow a nia egzekucyjnego przyjęta przez E. W engerka naw iązuje do definicji traktujących przesłanki procesow e jako okoliczności w arunkujące p r a widłowość i ważność postępow ania cyw ilnego72. W prow adzenie do tej definicji warunku prawidłowości powoduje, że krąg okoliczności trak tow anych jako przesłanki postępow ania egzekucyjnego jest bardzo sze roki. Jednakże wykaz przesłanek postępow ania egzekucyjnego sporzą dzony przez E. W engerka nie zaw iera takiej przesłanki jak immunitet egzekucyjny Skarbu Państwa. W prow adzenie takiego pojęcia mogłoby zresztą budzić w iele zastrzeżeń ze względów metodologicznych. U sta wodawstwu polskiemu podobne pojęcie nie jest znane, a w ykształcone w doktrynie i orzecznictwie pojęcie immunitetu egzekucyjnego odnosi się do braku jurysdykcji krajow ej. Po drugie, nie należy wprowadzać nowych pojęć w sytuacji, w której z powodzeniem znajdują zastoso w anie pojęcia już wykształcone. Należy do nich między innymi dopusz
czalność drogi sądowej w spraw ach cywilnych.
Zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej w postępow aniu egzeku cyjnym rozpatryw ane jest często w związku z w ew nątrzpaństw ow ym rozgraniczeniem kom petencji sądowych i adm inistracyjnych organów egzekucyjnych albo — mówiąc inaczej — przy określaniu stosunku e g
68 S i e d l e c k i , P ostępow anie cyw iln e..., s. 84.
e* Z. R e s i c h , P rzesłanki p rocesow e, W a rszaw a 1966, s. 58; S i e d l e c k i , Po
stęp o w a n ie cyw iln e..., s. 83 i n.; t e n ż e , N ie w a żn o ść procesu c y w iln e g o , W arszaw a
1965, s. 67—87.
70 W . B r o n i e w i c z , Problem p rze sła n e k p ro c e so w y c h w procesie c y w iln y m i p o stęp o w a n iu a rb itra żo w ym , ZNUŁ 1968, S. I, z. 59, s. 54—56.
71 W. В e r u t o w i с z, Z naczenie p ra w n e sądow ego d o chodzenia roszczeń, W a r szaw a 1966, s. 63.
zekucji sądowej do egzekucji adm inistracyjnej73. Jest to jednak istotne zawężenie zagadnienia. Dopuszczalność drogi sądowej zachodzi, jeżeli spraw a jest spraw ą cyw ilną i podlega załatw ieniu przez sąd pow szech ny. Za spraw ę cyw ilną uznaje się taką sprawę, w której ochrona p raw n a w yraża się w w yw ołaniu skutku praw nego w zakresie stosunku oso bistego, rodzinnego lub majątkowego, a uczestnicy tego stosunku w ra zie sporu w ystępują w charakterze rów noupraw nionych podmiotów74. Do spraw cyw ilnych zaliczyć należy na gruncie art. 1 k.p.c. spraw y cy w ilne w znaczeniu materialnym, czyli w ynikające ze stosunków z za kresu praw a cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz praw a pracy i spraw y cywilne w znaczeniu formalnym, które wprawdzie n ie mają charakteru spraw cyw ilnych w znaczeniu materialnym, mogą być je d nak załatw ione według przepisów kodeksu postępow ania cywilnego75. W zasadzie, spraw y cywilne rozpoznaw ane są przez sądy powszechne, chyba że spraw y te z mocy przepisów szczególnych są przekazane in nym organom (art. 2 § 3 kp.c.). A zatem z niedopuszczalnością drogi są dow ej mamy do czynienia wówczas, gdy dana spraw a nie ma ch arak te ru spraw y cyw ilnej ani w znaczeniu m aterialnym , ani w znaczeniu for malnym, albo m ając charakter spraw y cyw ilnej w znaczeniu m aterial nym przekazana została n a podstaw ie szczególnego przepisu do rozpoz nania innemu organow i niż sąd pow szechny76. Tego rodzaju określenie niedopuszczalności drogi sądow ej z powodzeniem można odnieść do po stępow ania egzekucyjnego z tym, że przez sąd pow szechny rozumieć należy sądowy organ egzekucyjny (art. 758, 796 § 1 kp.c.) jako organ kom petentny do załatw ienia cyw ilnych spraw egzekucyjnych. N iedo puszczalność drogi sądow ej w danej spraw ie w zakresie postępow ania rozpoznawczego rozciąga się z reguły na postępow anie egzekucyjne. Niemniej zachodzą liczne wypadki, w których mimo niedopuszczalności drogi sądowej do rozpoznania określonej spraw y, w spraw ie tej do puszczalna jest droga egzekucji sądowej (np. egzekucja sądowa z nieruchomości należności pieniężnej, która nie może być uzy
skana w drodze egzekucji adm inistracyjnej — art. 67 ustaw y
z 17.06.1966 r. o postępow aniu egzekucyjnym w adm inistracji — Dz.U. nr 24, poz. 151). Z drugiej strony, mimo dopuszczalności drogi sądowej w danej spraw ie w zakresie postępow ania rozpo znawczego, droga egzekucji sądowej jest niedopuszczalna (np. nie
73 J o d ł o w s k i , R e s i c h , op. cit., s. 83; Z. R e s i c h , K o d e k s p o stęp o w a n ia
c y w iln e g o . K o m en ta rz, W a rsz a w a 1976, s. 37; t e n ż e , D opuszczalność drogi są d o w ej w sp ra w a ch c y w iln y c h , W a rsz a w a 1962, s. 104.
74 R e s i c h , D opuszczalność drogi..., s. 111 i 130; t e n ż e . D roga sądow a, NP 1973, n r 7—8, s. 979.
75 B r o n i e w i c z , P ostęp o w a n ie cyw iln e..., s. 21, 22. 76 Tam że, s. 23.
