A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O E C O N O M IC A 140, 1996
Elżbieta Karczm arczuk*
POLITYKA ZA TR U D N IEN IA W ŁÓ DZK ICH PRZEDSIĘBIO RSTW A CH W LATACH 1992-1993
1. W P R O W A D Z E N IE
S y tuacja n a ry n k u pracy je st k o n sekw encją n ied o sto so w ań s tru k tu ralnych, k tó re ujaw niają się w okresie transfo rm acji d o go sp o d ark i ry n kow ej ale też stan u ogólnego g o sp o d ark i. T ra n s fo rm a c ja polskiej g o s p o d ark i sp ow od ow ała szczególnie isto tn e skutk i dla ryn ku pracy. D oszło tu d o całk ow itego o d w ró cen ia p ro p o rcji w obec nieodległej przeszłości. W m iejsce charakterystycznego dla gospo darki centralnie planow anej d e ficytu w olnych zasobów p racy pojaw ił się jej w ysoki i stale ro sn ący nadm iar.
N ow ego zn aczen ia n a b ie ra za rzą d zan ie zaso b am i pracy realizo w an e w poszczególnych zakładach pracy. W gospodarce wolnorynkowej podstaw ow e funkcje zw iązane z zarządzaniem ludźm i w procesie pracy sp ad a ją bowiem głów nie n a zakłady pracy.
Z akład pracy jest pow ołany do w ypełnienia określonej m isji, osiągan ia celów i skutecznego realizow ania jej strategii. A by to osiągnąć m usi on przyciągać i zatrudniać ludzi, którzy posiadają określoną wiedzę, um iejętności, uzdolnienia i postaw y. D o dom inujących funkcji za rzą d zan ia zasobam i pracy należą zatrudnienie, rozwój pracow ników , w ynagradzanie i kształtow anie stosunk ów w spódziałania kierow nictw a z pracow nikam i.
Powyższe funkcje dzięki działaniom podejm ow anym przez działy k a d r i kierow ników liniow ych p ro w ad zą do celu głów nego, którym jest trw anie i rozw ój zakładu pracy o raz celu funkcjonalnego (pom ocniczego), jakim je st stw orzenie w ysoko um otyw ow anego, w ydajnego i tw órczego zespołu
pracow niczego, któ ry nic tylko będzie potrafił w ykonyw ać ak tu aln e zadan ia, ale także podejm ow ał nowe wyzwania.
Z atru d n ien ie właściwych osób i w ilości optym alnej stanow i e ta p wstępny tw orzenia zespołu pracowniczego zdolnego do realizacji aktualnych i przyszłych zadań - osiąg an ia celów danego zakładu pracy. Rodzi to konieczność przem yślanego planow ania zasobów ludzkich polityki w zakresie pozyskiwania, zatrzym yw ania ja k i zw alniania pracow ników .
W przyp ad k u istnienia dużego bezrobocia n a lokalnym ryn ku pracy coraz ważniejsze staje się racjonalne w ykorzystanie zasobów pracy w procesie z a tru d n ien ia, czyli właściwe gospodarow an ie ludźm i jeszcze pracującym i w zak ładach pracy, by nie dopuścić d o ich zw alniania i w zrostu liczby osób pozostających bez pracy i coraz częściej też pozbaw ionych praw a d o zasiłku d la bezrobotnych.
P o trzeb a nowego spojrzenia na rangę zakładow ej polityki za tru d n ien ia z p u n k tu w idzenia interesu regionu w ynika także z Taktu, iż zakłady pracy są podm iotem rynku pracy i w ystępują n a nim w podw ójnej roli. M ogą po pierw sze stym ulow ać pop y to w ą stronę wolnych zasobów pracy i oferując m iejsca pracy przyczynić się do zm niejszenia rozm iarów bezro b o cia n a lokalnym rynku pracy. M ogą też w przy pad ku zw olnień pracow n ik ów (zwłaszcza nagle i dużych grup) spow odow ać wzrost liczby osób pozostających bez pracy, a więc stym ulow ać podażow ą stro nę zasobów pracy n a rynku pracy. T o zakłady pracy kształtują wielkość i stru k tu rę p o p y tu na b ez ro b o t nych ja k też kształtują rozm iary podaży wolnych zasobów pracy.
U staw a z d n ia 13 lipca 1990 r. o pryw atyzacji przedsiębiorstw p a ń st wowych stw orzyła form alne ram y przekształceń w łasnościow ych w Polsce. W w yniku tego w skali ogólnonarodow ej zw iększa się dynam icznie liczba po d m io tó w gospodarczych w sektorze pryw atnym , na co w skazują d ane liczbowe p o d an e przez G U S . Liczba p odm iotów gospodarczych w zrosła w sektorze pryw atnym w k ra ju z 102,3 tys. na koniec g ru d n ia 1992 r. do 131,5 tys. ro k później, tj. o 2 8 ,5 % '. Ich udział w ogólnej liczbie po d m io tó w wzrósł w tym czasie o 65,6% d o 71,8 % 2.
K ażde z przedsiębiorstw jednak, niezależnie od posiadanego statusu w łasno ściow ego, działa w określonym m a k ro - i m ikro o to czen iu , w sto su n k u do którego m oże prow adzić swoistą strategię przedsiębiorczą czy też dostosow aw czą, dok o n ać bilansu tkwiących w nim szans i zagrożeń. Szczególnie ważne jest najbliższe otoczenie zakładu pracy, gdyż m oże ono mieć bezpośredni wpływ na podm ioty występujące n a ograniczonym polu walki. W m ikrootoczeniu w spół działa wiele sił i w ażna jest tu pozycja danego przedsiębiorstw a i jego zasięg oddziaływ ania.
1 „Biuletyn Statystyczny” 1994, G U S, nr 1, s. 2.
Im pulsy płynące z zew nątrz do przedsiębiorstw są m od y fik o w an e przez ich m ik ro ekono m iczne reakcje. T e z kolei są zw iązane z o k reślo n ą efektyw nością g o sp odarow ania i sytuacją finansow ą i rz u tu ją m. in. n a tw orzenie p opytu na pracę.
F u n d am en taln e znaczenie dla sytuacji n a lokalnym ry n k u pracy m ają reakcje przedsiębiorstw w sferze zatru d n ien ia w okresie ubiegłym o ra z oczekiw ane ich zachow ania w przyszłości. Problem jest tym istotniejszy, że odpow iedź sek to ra przedsiębiorstw państw ow ych i pryw atnych n a tc sam e im pulsy m akroekonom iczne i m ikrootoczenie są odm ienne.
Podstaw ow ym celem niniejszego arty k u łu jest zaprezentow anie w yników badań em pirycznych dotyczących dostosow ań zakładów pracy funkcjonujących n a łódzkim rynku pracy w 1993 r., do otoczenia w zakresie zatru d n ien ia.
By p rzekon ać się o faktycznym wpływie zakładow ej polityki za tru d n ien ia n a sytuację na ry nku pracy i vice versa, o zm ianach zachodzących w sferze za rządzan ia zasobam i pracy w okresie transform acji system owej - prze p ro w ad zo n o b ad a n ia ankietow e w 63 łódzkich zak ładach pracy.
B adania dotyczą lat 1992-1993 i częściowo 1994. S k o n fro n to w a n o je z w ynikam i p o d obnych b ad ań dotyczących okresu pop rzedniego , to jest lat
1990 1992 przeprow adzonych na prób ie 111 p rzed siębiorstw 3. Przy p o ró w nyw aniu danych posłużono się średnią statystyczną o ra z w spółczynnikam i korelacji pozw alającym i na pew ną charak tery sty k ę sytuacji i p o stęp o w a n ia przedsiębiorstw .
Z a zakład pracy, zgodnie z intencją ustaw y z d n ia 16 p aździernika 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu4, uznano k ażd ą jed n o stk ę org anizacyjną z a tru d n iającą pracow ników , bez względu n a jego wielkość, niezależnie od posiadanej przez niego osobow ości praw nej i niezależnie od tego, k to jest jego właścicielem i ja k a jest jego fo rm a organizacyjna: przedsiębiorstw o państw ow e, pryw atne, spółka, spółdzielnia, zakład rzem ieślniczy. D o b ad a ń w ybrano zakłady pracy, które prowadziły działalność gospodarczą i zatrudniały w 1992 r. m inim um 5 o só b 5. B adania m iały c h a ra k te r kw estionariuszow y, a d an e z zakresu sytuacji finansow ej ustalo n o n a po dstaw ie d an ych w edług fo rm u larza F-01 dla p otrzeb G U S.
Prezentow any artykuł stanowi też próbę znalezienia odpowiedzi n a pytanie, ja k ie jest m ikrootoczenie przedsiębiorstw , sytuacja społeczno -g osp od arcza
3 Próba I dotycząca lat 1989-1992, częściow o 1993.
4 Dziennik U staw nr 106. W niniejszym raporcie badawczym zakład pracy jest utożsam iany z pojęciem przedsiębiorstwa i w tym sensie stanowi podstaw ow ą kom órkę gospodarki narodowej, w której realizowany jest postęp technologiczny, organizacyjny i ekonom iczny wynikający ze wzrostu ekonom icznej wydajności pracy żywej i uprzedmiotowionej.
5 Sugerowano się tu spraw ozdawczością G łów nego Urzędu Statystycznego i W ojewódzkich U rzędów Statystycznych, która ogranicza się d o pod m iotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 5 osób.
regionu i sytuacja na rynku pracy, w jak im stopniu układ sił w nim rzutu je n a d ziałania przedsiębiorstw , na przyjętą przez nich strategię po stęp o w an ia i jaki jest osiągnięty przez nich wynik finansow y ich działalności gospodarczej n a koniec roku.
2. SY T U A C JA SP O Ł E C Z N O -G O S P O D A R C Z A NA ŁÓ D ZK IM RYNKU PRACY
G o spodarkę polską cechuje wysokie i zróżnicowane terytorialnie bezrobocie. G łów nym czynnikiem kształtującym rozm iary b ezrobocia jest recesja g os p o d arcza. P ro d u k t krajow y b ru tto 6 spadł w 1992 ro k u o 6,2% w sto su n k u d o ro k u 1990 i o 8% w odniesieniu do 1985 r. P ro d u k cja sprzedan a przem ysłu w 1992 r. spadła o 21,3% w p o ró w n an iu z rokiem 1980, o 21,6% w sto su n k u do 1985 r. i o 8,5% w poró w n an iu z 1990 t ? G w ałtow n ie rosnące, szczególnie w pierw szych 2 latach, bezrobocie było efektem zarów no spadku liczby pracujących (zwolnień z pracy), ja k i w zrostu podaży ludności w wieku produkcyjnym . W 1989 r. liczba pcłnozatrudnionych pracow ników w gospodarce narodow ej wynosiła 10,1 m in i spad ła do po ziom u 7,9 m in w ro k u 1992, co stanow i 21,6% spadek. Liczba biernych zaw odow o w listopadzie 1992 r. w ynosiła ok. 10,8 m ln H, zaś czynnych zaw odow o 17,5 m in przy liczbie 2,4 m in bezrobotnych. P raw ic p oło w a ludności w wieku 15 lat i więcej nie w ykonyw ała pracy, a blisko 2/5 nie w ykazyw ało gotow ości d o jej podjęcia w najbliższym okresie cz asu 0. W lis top adzie 1993 r. na 1000 pracujących p rzyp adało 921 osób, k tó re nic pracow ały (w tym 175 bezrobotnych).
Począwszy od 1989 r. d o 1991 r. zw iększała się system atycznie liczba osób tracących swoje dotychczasow e miejsce pracy; z 2,4 m in w 1989 r., 2,6 m in w ro k u 1990 d o 2,7 m in osób najwięcej w 1991 r. W 1992 r. z pracy zw olniono 2 min osób. Najwięcej osób zw alniano z pracy w przemyśle. Proces sp ad k u liczby pracujących nic był rów nom ierny w całej gospodarce. Były o bszary redukcji za tru d n ien ia bardziej silnej, um iarkow anej a naw et w zrostu liczby pracujących.
U chw ałą R ady M inistrów z d n ia 24 sierpnia 1992 r. w spraw ie w ykazu gm in o szczególnym zagrożeniu wysokim bezrobociem stru k tu raln y m w oje w ództw o łódzkie w całości zaliczone zostało d o tej kategorii. P odstaw ow ym i
6 W cenach stałych 1990 r.
1 R ocznik sta tysty c zn y 1993, G U S , W arszawa 1994, s. 277. 8 Tam że, s. 106.
przyczynam i bezrobocia nękającego łódzki rynek pracy jest niedo stoso w an ie p rzedsiębiorstw do w ym ogów ry n k u , ale też i niew łaściw e za rz ą d z a n ie k ad ram i w zak ładach pracy.
N a dzień 31 XII 1992 r. ogólne zatrudnienie w w ojew ództw ie łódzkim w ynosiło 285,8 tys. osób, w tym w przem yśle - 112,8 tys., co stanow i 39,5% . W sektorze publicznym z a tru d n ian o 213,5 tys. osób, tj. 74,7% o g ó łu 10. D ow odzi to, iż w w ojew ództw ie łódzkim większość zatru d n io n y ch pracuje nadal w przedsiębiorstw ach państw ow ych. W k oń cu ro k u 1993, wg d an y ch W U S, w sektorze pryw atnym p raco w ało 55,5% za tru d n io n y c h (w grudniu 1992 r. - 49,2% ). U dział pracujących w tym sektorze przedsię biorstw w zrastał system atycznie na przestrzeni 1993 r. N astępu je zatem podobnie jak w całym kraju - zwiększenie zatrudnienia w sektorze pryw atnym . D o podstaw o w y ch czynników w aru n k u jący c h p o lity k ę ry n k u p ra cy n a terenie w ojew ództw a łódzkiego należy b ra k odpow iedniej liczby o fert pracy spow odow any recesją gospodarczą, proces restrukturyzacji regionu, zwiększenie się populacji w wieku produkcyjnym .
Przyczyny te spraw iają, że n a łódzkim rynk u pracy w ystępuje generalnie rynek pracodaw cy i olbrzym ia, w zrastająca rzesza b ez rob otny ch n a łódzkim ry n k u pracy m a niewielkie możliwości znalezienia stałego zatru d n ien ia.
Liczba o fert pracy zgłaszanych do rejonow ych urzędów pracy utrzym uje się nadal n a niskim , choć stopnio w o w zrastającym poziom ie. W ystępuje też nadal duży napływ nowych bezrobotnych na łódzki rynek pracy. P rzykładow o w kw ietniu 1993 r. zgłoszono ogółem 1507 ofert pracy, w tym 1187 dla osób n a stanow iskach robotniczych. T ym czasem liczba now o rejestrow anych b ezrobotnych w tym okresie w yniosła 5396 osób, a n a koniec kw ietnia bez pracy pozostaw ało ponad 98 tys. o s ó b 11.
W zw iązku ze znacznym ograniczeniem liczby ofert, pracy (w 1992 r. o 18,6% w sto su n k u d o k o ń ca ro k u 1991) i w zrostu bezro bo cia n a łódzkim ry n k u pracy w 1992 r. w zrosła liczba osób p rzy pad ających n a je d n ą ofertę pracy. M ianow icie, o ile w grudniu 1990 r. n a 1 o fertę p ra cy p rz y p ad ało 16 zarejestrow anych bezrob otnych, rok później 91, to 1992 r. ju ż - 118.
N a to m iast od tego m o m en tu zaczęła sukcesywnie w zrastać liczba ofert pracy zgłaszanych d o urzędów pracy na terenie Łodzi i okolicznych m iast. N a koniec g ru d n ia 1993 - na je d n ą ofertę pracy przy p ad ało 61 zarejest row anych bezrobotnych. N a koniec m a rc a 1994 r. liczba zarejestrow anych b ezro b o tn y ch p rz y p ad ająca n a 1 ofertę pracy zgłoszoną d o W U P w Ł odzi w ynosiła 41. Spośród oferow anych m iejsc pracy przez cały czas przew ażają oferty dla pracow ników n a stanow iskach robotniczych.
Ogółem w grudniu 1990 r. oferow ano 1926 m iejsc pracy dla bezrobotnych w w ojew ó d ztw ie łó d zk im , ro k późn iej ju ż ty lk o 912, zaś w g ru d n iu
10 Zatrudnienie w gospodarce narodowej 1993, G U S 1993, s. 40. 11 Rynek Pracy 1993, nr 5, s. 44.
1992 r. - 781. W grudniu 1993 r. d o rejonow ych urzędów pracy na łódzkim ry n k u pracy w płynęło 1776 olcrt pracy, z któ ry ch na stanow iska robotnicze p rz y p ad ało 1391 ofert (tj. 78,3% ogółu ofert).
P orów nanie sytuacji z ko ń ca 1992 r. wskazuje n a w zrost liczby ofert pracy. O ferty p ra cy z se k to ra publicznego n a ko niec g ru d n ia 1993 r. stanow iły 19,4% . W m arcu 1994 r. d o rejonow ych urzędów pracy w Łodzi w płynęło 2128 ofert pracy, z któ ry ch n a stan ow iska robotnicze p rzy pad ało 1662 (78,3% ) n a ogólną liczbę zarejestrow anych 88 457 b ez ro b o tn y ch 12.
Przy czym należy zaznaczyć, że d ane o liczbie ofert pracy nic odzw ier cied lają rzeczyw istego p o p y tu n a ch ętn ych d o pracy, poniew aż nad al po d m io ty gospodarcze choć m ają obow iązek zgłaszania w olnych m iejsc do urzędów pracy, nie czynią tego.
W iele przedsiębiorstw angażuje pracow ników bez po śred nictw a tych urzędów i rów nocześnie znaczna część bezrobotnych znajduje zatru dn ien ie dzięki własnym staran io m , niejednokrotnie bez form alnego zarejestro w ania u pracodaw cy i ubezpieczenia w Z akładzie Ubezpieczeń Społecznych.
W ojew ódzki U rząd Pracy działa aktyw nie w celu pozyskiw ania m iejsc pracy d la zarejestrow anych bezrobotnych. Pozyskiw anie ofert pracy następuje głów nie w dro d ze naw iązyw ania bezpośrednich k o n tak tó w z p racodaw cam i. Jest to zdaniem kierow nictw a tego urzędu najbardziej sk uteczna i efektyw na m e to d a d ziałania w tym zakresie. Stosuje się rów nież pisem ne i telefoniczne form y przyjm ow ania ofert. Najwięcej z nich pochodzi z sek to ra pryw atnego i dotyczy stanow isk robotniczych.
W ocenie rejonow ych urzędów pracy — p o siad an e przez nie oferty charakteryzują się wysokimi wym aganiami pracodaw ców odnośnie kwalifikacji i wieku b ezrobotnego (do 35 lat, rzadziej do 45 lat). R ów nocześnie w wię kszości przypadków są one nieatrakcyjne płacow o i pod względem w arunków pracy. N ie zapew niają stałej pracy (um ow y o pracę zaw ierane są często n a czas ściśle określony). W ysokie w ym agania zaw odow e i wiekowe staw iane przez p raco daw ców pow odują także, że absolw enci szkół m ają m ałe szanse znalezienia pracy jak również bezrobotni bez żadnych kw alifikaqi zawodowych.
D la osób legitym ujących się posiadaniem co najm niej średniego wy kształcenia najwięcej ofert pracy zgłoszonych d o rejonow ego u rzędu pracy w Ł odzi było d la techników ekonom istów , sprzedaw ców i kasjerów , n astęp nie inżynierów i techników m echaniki, ekonom istów i handlow ców . W g ru d n iu 1993 r. liczba zarejestrow anych bezrobotnych w w ojew ództw ie łód z kim osiągnęła poziom 107 318 r. - większa o 15 113 osób, tj. o 16,4% . U dział bezrobotnych w stosunku d o czynnych zaw odow o osiąg nął w ów czas 20,4% .
12 Informacja o sytuacji na rynku pracy w województwie łódzkim w I kwartale 1994 r W U P w Ł odzi, kw iecień 1994.
P od obnie jak w okresach poprzednich - poziom bezrob ocia w w ojew ódz tw ie łódzkim d eterm inow any jest w głównej m ierze przyczynam i ek o n o m icz nym i. Potw ierdzeniem tego jest znaczny odsetek zarejestrow anych b ez ro b o t nych zw olnionych z pracy z przyczyn leżących po stron ie zak ład u . Są to grupow e i indyw idualne zw olnienia pracow ników z przyczyn dotyczących zakładów pracy, w ynikające z d ostosow ań przedsiębiorstw d o g osp o d ark i rynkow ej i recesji. Z godnie z ustaw ą z d n ia 28 g ru dn ia 1989 r . 13 w y nikają one z przyczyn ekonom icznych, zm ian organizacyjnych, prod uk cy jny ch, alb o technologicznych, w tym także, ze zm ian następujących w celu pop raw y w aru n k ó w pracy lub w arunków środow iska n atu ralneg o. W ystępują one szczególnie w upadających i likw idow anych zak ład ach pracy alb o rów nież w istniejących jeszcze n a rynku pracy. Są szczególnie dotkliw ie odczuw ane przez za trudnionych, gdyż nie są z ich winy.
N a koniec 1991 r. gru p a osób zw olnionych z przyczyn leżących po stronic zakładu pracy (25,6 tys. osób) stanow iła 29% ogółu b ezrob otny ch n a łódzkim rynku pracy. Początek 1992 r. po ilościowych k o re k ta ch liczby bezrobotnych i zmianie klasyfikacji struktury, spow odow anych ograniczeniam i w p ro w adzonym i u staw ą, cechow ał się generalnie w skali k ra ju b a rd z o dużym udziałem osób zw alnianych z przyczyn leżących po stro nie zakład ów pracy. W grudniu 1993 r. z przyczyn dotyczących zakładu pracy zw olnionych zostało 357 osób, co stanow iło 7% now o zarejestrow anych b ezro bo tn ych . W edług stan u n a koniec 1993 r. 22 067 osób stanow iły osoby zw olnione z przyczyn dotyczących zakład u pracy, co stanow iło 20,6% ogółu zarejest row anych bezrobotnych. W śród ogółu zarejestrow anych osob y zw olnione z przyczyn dotyczących zakładów pracy wg stan u n a 31 m a rc a 1994 r. stanow iły 1 8 ,9 /o (20,8 tys. osób) i w sto su n k u do k o ń ca 1993 r. liczebność ta zm niejszyła się o 5 ,7 % w.
W idoczna staje się zatem stopniow a p o p ra w a sytuacji pod względem procentow ego udziału bezrobotnych tej kategorii wśród ogółu zarejestrow anych b ez ro b o tn y ch . N a p rzestrzeni całego 1993 r. w w ojew ództw ie łó dzkim w ystąpiło w idoczne z m iesiąca na m iesiąc znaczne zm niejszenie o d setk a b ezrobotnych zw olnionych z przyczyn zakładó w pracy w ogólnej liczbie b ezrobotnych (z 39,1% udziału w grudniu 1992 r. do 20,6% w o statn im dniu 1993 r.). Szczególnie sytuacja ta była w idoczna w Łodzi gdzie w 1993 r. z a n o to w an o zm niejszenie udziału tej liczby z 42,4% d o 19,5% .
O p opraw ie sytuacji w znalezieniu pracy przez bezro bo tny ch n a łódzkim ry n k u pracy także w następnym okresie św iadczą kolejne dane. W m arc u
13 U staw a z 28.12.1989 r. o szczególnych zasadach rozw iązyw ania z pracow nikam i stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (D z.U . 1990 nr 4, z uwzględnieniem późniejszych zmian.
14 Informacja o sytuacji na rynku pracy w województwie łódzkim w I kwartale 1994 r. W U P , kw iecień 1994, s. 7-8.
1994 r. w całym k raju podjęło pracę 78 147 bezrobotnych zarejestrow anych w urzędach pracy, w tym 34 636 kobiet. Najwięcej osób p odjęło pracę w w ojew ództw ach: katow ickim (4790 osób) i łódzkim (3951 o s ó b )15.
W końcu g ru d n ia 1993 r. na ogólną liczbę 107 318 osób bezrob otny ch 42 853 osoby (40,4% ogółu zarejestrow anych) oczekiwały n a pracę powyżej 12 miesięcy. Była to najliczniejsza g ru p a i trzeba przyznać g ru p a w ym agająca szczególnej troski z uwagi n a konsekw encje długotrw ałego p o zo staw an ia bez pracy.
N a koniec g ru d n ia 1993 r. 91,9% ogółu zarejestrow anych b e z ro b o t nych stanow iły osoby uprzednio pracujące. B iorąc pod uw agę o statn ie miejsce pracy bezrobotnych należy stwierdzić, że w g ru dn iu 1993 r. zdecy d o w a n a większość (74 535 osób), 69,5% pracow ała n a stanow iskach ro b o tniczych.
M im o energicznych działań rejonow ych urzędów pracy i popraw y k o n iu n k tu ry gospodarczej regionu nadal jest niekorzystna sytuacja na lokalnym ry n k u pracy. W zrasta poziom bezrobocia i nadal jest m ało ofert p racy dla bezrobotnych.
N a ogólną liczbę 110 820 zarejestrow anych b ezro bo tny ch n a koniec kw ietnia 1994 r. p rzypadało 1205 ofert pracy. O znacza to, iż na je d n ą ofertę pracy przy p ad a 92 pozostających bez pracy i poszukujących jej.
M im o optym istycznych danych św iadczących o popraw ie sytuacji na łódzkim rynku bezrobotnych - nadal sytuacja jest niekorzystna, w zrasta poziom b ezrobocia w województwie. Pom im o zah am o w an ia w 1993 r. wielu niekorzystnych zjawisk w sferze społeczno-gospodarczej i p ojaw ienia się o znak ożyw ienia gospodarczego, sytuację w w ojew ództw ie należy generalnie ocenić ja k o nadal tru d n ą , choć lepszą niż w 1992 r.
Politykę rynku p rac w aru n k u ją zarów no czynniki w ynikające z sytuacji gospodarczej regionu jak i fakt uznania województwa za szczególnie zagrożone bezrobociem struk tu raln y m . Powyższe uw aru n k o w an ia w iązały się z ko niecz nością prow adzenia ekspansyw nej polityki o graniczania sku tkó w b ezrobocia, przy w łączeniu p artn eró w społecznych i zastosow aniu ró ż n o ro d n y ch i d o stępnych in strum entów .
3. S Y T U A C JA E K O N O M IC Z N O -FIN A N SO W A BAD ANY CH P R Z E D SIĘ B IO R ST W
R ealizow ana w praktyce ustaw a o pryw atyzacji przedsiębiorstw p a ń s t wowych z 13 lipca 1990 r. sprawiła, iż na początku m aja 1994 r. - 31 spośród p ierw otnie b adanych przedsiębiorstw m iało ju ż za sobą proces pryw atyzacji
bądź też znajdow ało się w określonej fazie procesu przem ian w łasnościow ych, co stanow iło 49,2% ogółu badanych. N iem al wszystkie (93,9% ) przedsię biorstw a państw ow e m iały taki plan.
Otoczenie przedsiębiorstw wymusza na nich ograniczenie stanu zatrudnienia d o poziom u optym alnego. W praktyce oznacza to redukcję nadm iern ego za tru d n ien ia z lat poprzednich. Przedsiębiorstw a m o g ą to osiągnąć d ro g ą nieprzyjm ow ania nowych pracow ników lub też zw alniając więcej pracow ników niż przyjm ując now ych. B adania dow iodły, że w zak ładach realizow ano politykę w ym iany pracow ników , tj. przyjm ow ano i zw alniano pracow ników .
I cm po przyjęć i zwolnień kształtow ało się natom iast odm iennie w zależności od form y własności firmy jak i ich kondycji finansow ej.
S p adk ow a tendencja za tru d n ien ia w ystępow ała generalnie w o bu b a d a nych grupach przedsiębiorstw . W przedsiębiorstw ach państw ow ych w spół czynnik zw olnień pracow ników w 1993 r. przekroczył n ato m iast w w ięk szym sto p n iu w spółczynnik przyjęć niż w przed sięb io rstw ach n ie p a ń st wowych.
Zm niejszyła się także rozpiętość pom iędzy m aksym alnym i m inim alnym zatrudnieniem . W zrósł udział przedsiębiorstw m ałych zatru d n iający ch do 500 pracow ników - z 53,4% w 1922 r. d o 60,1% w 1993 r. Z m alał zaś udział przedsiębiorstw o ponad 1000 osobow ej załodze - z 17,2% w 1992 r. do 15% w roku 1993.
P olityk a zatru d n ien ia w przedsiębiorstw ach jest szczególnie silnie zd eter m in o w an a ich bieżącą (już m niej - spodziew aną w bliskiej przyszłości) sytuacją ekonom iczno-finansow ą. Z ła sytuacja finansow a przedsiębiorstw jest od pew nego czasu przedm iotem zwiększonej uwagi i pow odem szcze
gólnych trudności i zagrożeń w sam ych przedsiębiorstw ach. S ytuacja ta w ynika m iędzy innym i z pozycji rynkow ej przedsiębiorstw a.
Га z kolei jest uzależniona od takich czynników , jak : now oczesność i atrak cyjno ść w yrobów i usług, m ożliw ości zbytu n a ryn ku krajow ym przy określonym poziom ie cen, możliwości opłacalnego ek sp o rtu , sztyw ny czy elastyczny ch a ra k te r p o p y tu , stopień nasycenia ry nku, zm onopolizow anie produk cji.
P odstaw ow ą działalnością większości b adanych w 1993 r. przedsiębiorstw (58,7% ) była działalność produkcyjna. 30,2% świadczyło usługi i 11,1% prow adziło m ieszaną działalność. O pozycji rynkow ej tych p rzedsiębiorstw przesądza fakt, że jedynie 18 z nich (28,6% ) było jedynym p rod ucen tem na łódzkim ry n k u , reszta m u siała walczyć o zdobycie czy u trzy m a n ie sw ojego m iejsca na rynku.
R ozm iary produkq'i i usług w jednostkach naturalnych w 1993 r. w stosun ku d o ro k u poprzedniego wzrosły w 48,3% przedsiębiorstw i to przeciętnie o 33,6% spadły w 12 zak ładach średnio o 24,8% . W sto su n k u d o p o p rz e d niego ro k u nastąpiła w yraźna p o p ra w a sytuacji pod tym względem w ogólnej
N a d al je d n a k przedsiębiorstw a te zw aln iając więcej niż p rzy jm u jąc now ych pracow ników zasilają po d ażo w ą rzeszę bezrobotnych. W sum ie w sektorze pryw atnym następow ał przez cały czas większy niż w p a ń st wowym przepływ kadr. T a k też było w 1993 r. w b adany ch zakład ach pracy.
D ynam ika za tru d n ien ia rozum iana ja k o proces ciągłych zm ian stanu za tru d n ien ia w ykazuje w latach 1989-1993 tendencję sp ad k o w ą w badanej zbiorow ości przedsiębiorstw , aczkolwiek różną w poszczególnych latach i w k on k retn y ch zakładach. G eneralnie w latach 1989-1992 m iał m iejsce ok. 20% roczny spadek liczby zatrud nion ych . Najw iększy spadek poziom u za tru d n ien ia n astąpił w 1991 r. gdy stan zatru d n ien ia n a koniec roku zm niejszył się ogólnie o 22,3% w stosunku do poprzedniego roku. W 1993 r. spadek ten wynosił już tylko 6,7% , co wskazuje na pew ną stabilizację stanu zatru d n ien ia. W badanej zbiorow ości przedsiębiorstw przeciętny ogólny o b ró t pracow ników był największy w zak ład ach m ałych, niepaństw ow ych i legitym ujących się w 1993 r. d o d atn im zyskiem netto.
Zapotrzebow anie na nowych pracow ników kształtuje się również w wyniku zm ian technicznych i technologicznych w zakładzie pracy. N iekoniecznie m uszą one prow adzić d o redukcji za tru d n ien ia (w p rzy p ad k u w drożenia pracooszczędnego postępu technicznego). W po nad 1/3 b adanych zakładów nie podjęto dotychczas istotnych prac w tym zakresie.
P rz e p ro w a d z o n a analiza ogólnej sytuacji fu n k c jo n o w an ia b ad an y ch przedsiębiorstw dow odzi, że znajdują się one w złej kondycji finansow ej, co sugeruje, że strum ień bezrobotnych zasilających lokalny rynek pracy w ynika głów nie z b arier podażow ych. R osnący udział kosztów własnych sprzedanej produkcji przekraczający barierę opłacalności, w zrost zapasów , w ypow iedzi re sp o n d en tó w o tru d n o ściac h ze zbytem to w aró w i usług św iadczą też o tym , że przedsiębiorstw a nie potrafiły się d o stateczn ie d ob rze dosto so w ać do działań w w arunkach rosnącej konkurencji.
R ealna sytuacja przedsiębiorstw w 1993 i 1994 r. wywiera też wpływ n a strategię za tru d n ien ia przedsiębiorstw . W 1993 r. 12,7% b ad an y ch przedsię biorstw zam ierzało zwiększyć liczbę zatrud nion ych pracow ników , jed n ak że p o n ad trzy k ro tn ie więcej planuje zwolnić pracujących, zaś 39,1% chce utrzym ać dotychczasow y stan zatrudnienia.
Ja k o po d staw o w ą przyczynę takiej strategii przedsiębiorstw a podały następujące: problem y ze zbytem produkcji i usług (20,6% odpow iedzi), poszukiw anie możliwości racjonalnego w ykorzystania wszystkich pracow ników (20,6% ), utrzym anie dotychczasow ego poziom u p rodukcji i usług (17,5% ), przew idyw any w kró tce w zrost p o p y tu n a p ro d u k c ję i usługi, p o p ra w a kondycji finansow ej (12,4% ).
Ja k w ynika z pow yższego procesy przystosow aw cze firm do w ym agań gosp o d ark i rynkow ej w sferze strategii personalnej polegają głów nie n a
spad k u zatru d n ien ia, zw iązanego z silniejszym ograniczeniem przyjęć do pracy niż zw olnień. Najczęściej zw alniano ro b otnikó w , pracow ników o n a j niższym wykszałceniu, w wieku 30-50 lat i z przyczyn d otyczących zak ład u pracy.
5. UW AGI KOŇCOW K
R easum ując wyniki b ad ań m o żn a stwierdzić, że:
1) w sytuacji bezrobocia n a łódzkim rynku pracy p o stęp ow anie firm m usi być inne niż w sytuacji, d o której od lat, były przyzw yczajone, a więc deficytu rąk do pracy. K o rzy stn a z p u n k tu w idzenia przedsiębiorstw sytuacja na ry n k u pracy nie u zasadn ia w żadnej m ierze bierności zakładow ej polityki w dziedzinie zatru d n ien ia o raz przek o n an ia, że rynek sam w szystko załatw i. M echanizm rynkow y powoduje bowiem, że zasób bezrobotnych jest w ciągłym ruchu, są przypływ y i odpływ y z niego. 70,3% b ad a n y ch zak ład ó w nie podjęło działań w zakresie skracan ia czasu pracy, p oło w a z a tru d n ia , tak ja k d o tą d , pracow ników w niepełnym w ym iarze czasu pracy. 87,4% nie zorganizow ało szkolenia zaw odow ego dla osób zagrożonych u tr a tą m iejsc pracy, choć co raz częściej zachodzi p o trz e b a zw aln ian ia p ra co w n ik ó w z przyczyn dotyczących zakładów pracy. Świadczy to o m ało aktyw nej roli przedsiębiorstw na rzecz o graniczania bezrobocia;
2) o b ra z sytuacji w ynikający z oficjalnej statystyki pośredn ictw a pracy a codzienna rzeczywistość dalek o od siebie odbiegają z tej racji, że jest niepełna zarów no po stronie poszukujących za tru d n ien ia, ja k i ofert pracy. O bfitość ry n k u jest częściowo pozorna. B ezrobotni nie stan ow ią też n ajlep szego źródła rekrutacji, są bowiem w jakiejś m ierze efektem negatyw nej selekcji;
3) do stęp n e na rynku w olne zasoby pracy nie są k ateg o rią jed n o ro d n ą . R óżnią się pod względem wielu cech stanow iących o ich potencjale wy tw órczym , stąd też i n a rynku pracy w ystępuje k o n ku ren cja. Bowiem naw et w w arunk ach generalnego, lokalnego bezrobocia każdy chętny d o pracy, ja k o p o d m io t ry nku pracy, m a m ożliw ość w yboru m iejsca pracy, szanse tym większe im lepsze atry b u ty kw alifikacyjne p osiada. Zaw sze bow iem w ystępuje bezrobocie fluktuacyjne, zw iązane ze zm ianą zak ład u p racy (co p raw d a m niejsze w sytuacji rynku pracodaw ców ) a w ślad za tym i p o p y t (choć niekoniecznie) na now ych pracow ników ;
4) m iędzy pracodaw cam i zgłaszającym i po p y t na praco w n ik ów d o k o n u je się podział w olnych zasobów pracy. O tym ja k przebiega ten pod ział w p rakty ce zależy m. in. od jakości ofert pracy z jednej strony a s tru k tu rą kw alifikacyjną b ez robotnych z drugiej;
5) m im o istnienia bezrobocia na łódzkim rynku pracy - 41,4% respon- d ow anych zakładów m iało trudności z nabo rem now ych pracow ników . P ow odem tego po stronie zakładów pracy były: zbyt niski poziom o fe ro w anych płac, uciążliw e w aru n k i pracy i w iclozm ianow y system pracy. 34,3% zak ładów uw ażało, że kandydaci d o pracy nic posiadali niezbędnych kw alifikacji. N ajbardziej poszukiw anym i przez badane przedsięborstw a były osoby znające się n a obsłudze k om p u tera, ze znajom ością języków obcych, specjaliści z zakresu m arketingu;
6) zakłady w ykorzystyw ały zaistniałą sytuację n a rynku pracy głównie d la popraw y wewnętrznej stru k tu ry zatrud nienia, o czym św iadczą w artości w spółczynników o b ro tu ogólnego i wym iany kadr;
7) b ad a n e jednostki znajdow ały się w złej kondycji finansow ej, z o b o w iązania przekraczały należności, wielu z nich m iało stratę b ru tto i n etto . Trudności ze zbytem w ytw orów ich działalności nic sprzyjały tw orzeniu now ych m iejsc pracy, wręcz odw rotnie, zm uszały d o zw alniania pracujących. Z n am ien n e jest to, że zarów no rozm iar, kierunek ja k i natężenie wym iany (płynności) k a d r był inny w zakładach legitym ujących się stra tą n e tto a inny z zak ład ach uzyskujących do d atn i wynik swojej działalności;
8) przez cały analizow any okres następow ał stały spadek liczby z a tru d nionych, co oznacza, że na rynek pracy charakteryzujący się szczególnie n a terenie rejonu łódzkiego bardzo wysoką sto p ą bezrobocia, były kierow ane następ n e osoby, często w pełni wieku produkcyjnego. K onieczność obniżenia zatru d n ien ia była pow odem rosnących indyw idualnych i grupow ych zwolnień pracow ników z przyczyn dotyczących zakładu pracy;
9) zw olnienia dom inow ały nad przyjęciam i now ych p racow ników , co oznacza iż zakłady pracy nie stanow iły źród ła absorpcji nadw yżki zasobów pracy n a lokalnym rynku pracy;
10) następuje je d n a k pew na p opraw a pod tym względem. W ciągu o statnich trzech badanych lat następow ał sukcesywny w zrost udziału za kładów pracy, w których zwiększyła się liczba zatru d n io n y ch w stosun ku d o ro k u p o p rzed n ieg o . W iększy o d setek za k ład ó w (46,1) przew idyw ał w 1993 r. w zrost rozm iarów swojej działalności produkcyjnej i usługowej, zw łaszcza w zakładach niepaństw ow ych. Zm niejszyły się też liczba i odsetek zak ład ó w przew idujących zm niejszenie ro zm iaru pro du kcji i usług w tym ro k u ;
11) pozw ala to n a nieco bardziej optym istyczną progn ozę odnośnie w pływu przedsiębiorstw na p o p y to w ą stronę wolnych zasobów p racy n a rynku pracy. Szczególnie aktywne pod tym względem są zakłady niepaństwow e i m ałe. W pływ ają one poprzez efekt m nożnikow y w istotn y sp o só b na sytuację n a rynku pracy, stąd też w arto w spierać m ałą przedsiębiorczość.
Elżbieta Karczm arczuk
E M PL O Y M E N T PO L IC Y IN L O D Z ’S C O M PA N IE S IN 1992-1993
lh e transform ation o f the Polish econom y has had several im plications on the labour market. The proportion o f the labour market has been entirely reversed in relation to the recent past. In this situation, the labour resources management carried out in som e com panies, gains a new meaning. 1 he article tries to show the double role o f com panies as participants on the labour market, com panies stimulate supply and demand side o f free work force - offering but also cutting jobs.
T he existence o f unem ploym ent, on the local market creates m ore suitable condition for firms improving their em ploym ent structure.
In spite o f high rates o f unem ploym ent on such a market like Lodz, there is permanent flow o f personnel to, and from companies.
On the base o f empirical research in 63 different L odz’s com panies the author show s the impact ol environm ent and internal conditions o f com panies on the direction and intensity ol personnel flow in 1992-94, as well as com panies efforts in rationalisation o f em ploym ent in this period.