Józef Bańka
Metastaza jako wyraz ograniczenia
cywilizacji do chwilowości
"click-time"
Folia Philosophica 24, 37-53M etastaza jako wyraz ograniczenia cywilizacji
do chwilowości click-time
Uwagi w stępne
W s z y s tk o z d a je się p r z e m a w ia ć z a ty m , że w n a jb liż s z e j p rz y s z ło śc i o b s z a r a k tu a l n o ś c i u le g n ie d a ls z e j s to p n io w e j r e d u k c ji, a n a s z e ż y c ie o g r a n ic z y s ię do c h w ilo w o śc i, w p r z y p a d k u e k s t r e m a l n y m — do je d n e j c h w ili m ie rz o n e j c z a s e m k lik n ię c ia m y s z ą k o m p u te r a , c z y li do
c lic k -tim e 1. P o g lą d t e n d a je s ię u z a s a d n i ć ła tw o , g d y ty lk o s tw ie r d z i
m y, że m u ta c je k u l t u r o w e i n s c e n i z u j ą c e p r z e s z ło ś ć , te r a ź n i e js z o ś ć i p rz y s z ło ś ć d a d z ą s ię u ją ć j a k o o n ty c z n a to ta ln o ś ć (c o m p le m e n ta a d to tu m ) r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , k t ó r a o b e jm u je z a ró w n o re c e n - c ja ł o n to lo g ic z n y , e p is te m o lo g ic z n y , j a k i e ty c z n y . N a jw a ż n ie js z y , p o d s ta w o w y — to r e c e n c ja ł o n to lo g ic z n y , t r a k t o w a n y w o b e c p o z o s ta ły c h r e c e n c ja łó w j a k o o p e r a t o r a b s tr a k c j i. A k c e n t u j e o n u m ie js c o w ie n ie b y t u w c e n tr a l n e j c z ę ś c i r e c e n c ja łu e g z y s t e n c ja ln e g o , tj. t r a k t u j e b y t j a k o z d a r z e n ie , j a k o c lic k -tim e n a s z e g o „ te r a z ” . M a m y w ię c o to f o r m u łę r e c e n c ja łu o n to lo g ic z n e g o : c o k o lw ie k j e s t , j e s t z d a r z e n ie m , „ z d a r z a s ię ” „ te r a z ”, tz n . w m o m e n c ie r e c e n ty w i- s ty c z n y m (re ce n s)2. O z n a c z a to , że i s t n i e n i e j a k o z d a r z e n ie n ie z a c h o d z i w k a ż d y m c z a s ie — o b ję ty m r e c e n c j a ł k ą I i I I — a le ty lk o w c z a s ie te r a ź n i e js z y m . P r o b le m t e n u jm u je — w y c h o d z ą c z c a łk ie m
1 Zob. R. P o r t e r : Szaleństwo. Rys historyczny. Poznań 2003.
2 J. B a ń k a : Recentywizm w teorii poznania praktycznego. Teraźniejszość jako
in n y c h z a ło ż e ń — G.W .F. H e g e l: „ W y m ia ry c z a s u , te r a ź n ie js z o ś ć , p r z e sz ło ść i p r z y s z ło ś ć , s ą s ta w a n i e m s ię j a k o t a k i m z e w n ę tr z n o ś c i i r o z k ł a d a n i e m s ię te g o s t a w a n i a s ię n a r ó ż n ic e b y t u j a k o p r z e c h o d z e n ia w N ic i N ic z e g o j a k o p r z e c h o d z e n ia w b y t. B e z p o ś r e d n im z n ik a n i e m ty c h ró ż n ic w je d n o s tk o w o ś c i j e s t te r a ź n ie js z o ś ć j a k o T e ra z , k tó r e ja k o w y łą c z a ją c e je d n o s tk o w o ś ć i je d n o c z e ś n ie p rz e c h o d z ą c e w sp o só b b e z w z g lę d n ie c ią g ły w i n n e m o m e n ty j e s t s a m o j e d y n ie t y m z n ik a n ie m , w k t ó r y m je g o b y t z n ik a w N ic z y m , a N ic w je g o b y c ie ”3. W s p ó ln y z r e c e n ty w iz m e m w n io s e k b r z m i z a te m n a s tę p u ją c o : a k tu a l n o ś ć j e s t t a k i m „ te r a z ”, w k t ó r y m b y t z n ik a w N ic z y m , a N ic w je g o b y c ie , a le w k t ó r y m b y t z a w s z e „ je s t” — i ty lk o „ je s t”. A rc h im e d e s o w y p u n k t o p a rc ia z o s ta ł w t e n sp o só b z n a le z io n y . J e s t n im m ia n o w ic ie m o m e n t r e c e n ty w is ty c z n y z d a r z e n ia . A liśc i, g d y b y t e n m o m e n t n ie b y ł p ilo to w a n y t r e ś c ia m i z ja w is k (H e g lo w s k im „N ic”) z a c z e r p n i ę ty m i ze ś w ia ta , k r e o w a n e g o z a p o m o c ą z m y s łó w n a p e r y f e r i a c h z d a r z e n ia , o k a z a łb y s ię n i e d o s tę p n y p o z n a w c z o , w rę c z s k a z a n y n a lo s „ c z a p k i n ie w id k i”: P o s ita p o s s ib ilita te q u o d a m ta m e n to lli
p o t e s t a c tu a lita s , se u a q u o d a m p o s s e a d esse n o n v a le t illa tio . M o
m e n t u r e c e n ty w is ty c z n e g o z d a r z e n ia c z ło w ie k n ig d y n ie iz o lu je od n a ty c h m ia s to w e g o w z b u d z e n ia rz e c z y w is to ś c i in s c e n iz a c y jn e j, ro z se - p a r o w a n e j co do b y t u i c z a s u n a „ p o w id o k i” i „ p rz e d w id o k i” . W s z y s t k ie b y ty b o w ie m w y d a j ą n a z e w n ą tr z s ie b ie k o n ie c z n ie i s t n i e n i e s a m o d z ie ln e , s ta n o w ią c e ic h o to c z e n ie 4. J e ż e l i z a te m o d e tn ie s ię od m o m e n t u r e c e n ty w is ty c z n e g o z d a r z e n ia w s z e lk ie in f o r m a c je o d b ie r a n e d z ię k i w r a ż e n io m z m y s ło w y m n a o b u je g o p e r y f e r ia c h , to z d a r z e n ie c z y s te — t a k w y p r e p a r o w a n e — m o ż e p o z o s ta ć ty lk o p r z e d m io te m d o m y s łu , i s t n i e n i a rz e c z y w is to ś c i „ a n g e lic z n e j” . N ic z y m w ięcej! J e s t to u n i a h e n a s t y c z n a , z a w a r t a w r e a l n y m ś w ie c ie i s tn ie ją c y m ja k o z d a r z e n i e — i s t n i e n i e m s w y c h p e ry fe rió w , a w ię c z ja w is k . W te j b if u r k a c ji h e n a d y n a z d a r z e n ie o ra z z ja w is k o z w ró ć m y j e s z c z e u w a g ę n a a n a lo g ię m ię d z y „ z a i s tn i e n ie m ” z d a r z e n ia i i s t n i e n i e m z ja w is k , k t ó r e n ie i s t n i e j ą p o z a o d n ie s ie n ie m do b y t u j a k o c e n t r a l n e j c z ę ś c i r e c e n c ja łu . P ł y n ą s t ą d d w a w a ż n e s tw ie r d z e n ia . P ie rw s z e , że k a ż d e z ja w is k o m o ż e w y s tę p o w a ć w y łą c z n ie w p o w ią z a n iu z o k r e ś lo n y m r o d z a je m z d a r z e ń ( w a rto ś c i e ty c z n e — w o d n ie s ie n iu do c z y n u j a k o z d a r z e n ia , w a r to ś c i e s te ty c z n e — w o d n ie s ie n iu do z d a r z e n ia k u ltu ro w e g o ). Z ja w isk o p o z o s ta je b o w ie m c a łk o w ic ie z a le ż n e w sw y m i s t n i e n i u o d z a i s t n i e n i a b y t u j a k o z d a r z e n ia . I d r u g ie s tw ie r d z e n ie , że w a r u n k ie m łą c z n o ś c i z d a r z e n ia ze z ja w is k a m i j e s t w z g lę d n o ść (te
r-3 G.W.F. He g e l : Encyklopedia nauk filozoficznych. Warszawa 1990, s. 274. 4 P l o t y n : Enneady. Przeł. A. K r o k i e w i c z . T. 1—2. Warszawa 1959, V.1.6.
m in j a k ż e w ie lo z n a c z n y !). C h o d z i t u o w z g lę d n o ś ć z d a r z e n ia w s to s u n k u do r o z s e p a ro w a n y c h n a o b rz e ż a c h z ja w is k ( z ja w is k a s ą b y c ie m s u b ie k ty w n y m „czeg o ś d la k o g o ś ”), a t a k ż e o w z g lę d n o ś ć z d a r z e n ia z e w n ę tr z n e g o (A) w s t o s u n k u do „ ja ” e g z y s tu ją c e g o j a k o z d a r z e n ia w e w n ę tr z n e g o (B). W ty m w y p a d k u z d a r z e n ie z e w n ę tr z n e j e s t ty lk o b y c ie m o b ie k ty w n y m „c ze g o ś” (A) d la „ k o g o ś” (B). T a k w ię c w o d n ie s ie n iu do p a r y : z d a r z e n ie — z ja w is k o , p y t a n i e d o ty c z y te g o , „kogo z ja w is k a s ą ”, a d la p a ry : z d a r z e n ie A — z d a r z e n ie B , t r e ś c i ą p y t a n i a je s t, „kogo o n e d o ty c z ą ” . Co t a k ie g o j e d n a k w in s c e n iz a c ji m o ż n a b y u z n a ć z a o d p o w ie d n ik z d a rz e ń ? O tó ż k a ż d e z d a r z e n ie m a sw oje m ie js c e b y to w e , tz n . j e s t a u to n o m ic z n e w z g lę d e m s y tu a c ji z d a rz e n io w e j, t a k iż z d a r z e n ia n ie z a c h o d z ą n a s ie b ie , lec z s ię z n o s z ą lu b w y m ija ją . N ie m a j ą b o w ie m m o ż liw o ś c i w e w n ę tr z n e j. T y lk o m o ż liw o ś c i ex d e fin itio n e n a k ł a d a j ą s ię n a s ie b ie : N u llu m in te r n e im p o s s ib ile e s t a c tu a le , s u b l a ta p o s s i
b ilita te in te r n a , to llitu r a c tu a lita s , seu , a n o n p o s s e a d n on e sse v a l let illa tio . P o d o b n ie k a ż d e z ja w is k o m a sw o je m ie js c e n ie b y to w e , tz n .
j e s t w z g lę d n e w o d n ie s ie n iu do s y tu a c ji z ja w is k o w e j, t a k iż p e r y f e r i a z ja w is k s ię łą c z ą , z a c h o d z ą n a s ie b ie . P lo ty n , a b y w y r a z ić d z ia ł a n ie J e d n i i w y t w a r z a n i e p r z e z n i ą p e ry fe rió w , u ż y w a t a k i c h p ojęć, ja k : „ tr y s k a ć ”, „ p rz e le w a ć się ”, „ o ś w ie tla ć ”, „ w y le w a ć ”, „ ro z p o ś c ie ra ć ”5. S y t u a c j a z ja w is k o w a j e s t w ię c s y t u a c j ą ż y c io w ą „ ja ” e g z y s tu ją c e g o , t a k j a k s y tu a c j a z d a r z e n io w a — s y t u a c j ą p o z n a w c z ą „ ja ” p o z n a ją c e go. Z ycie w ią ż e się ze z ja w is k a m i n a p e r y f e r ia c h r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , a p o z n a n ie — ze z d a r z e n ia m i w je g o c e n tr u m . P o z n a n ie , k t ó r e w k r a c z a n a p e r y f e r i a r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , p r z e r a d z a się n a t y c h m i a s t w w a r to ś c io w a n ie , a p o d m io t p o z n a n ia s ta j e s ię z k o n ie c z n o ś c i w a r to ś c ią .
Byt „zdarza się” jako prawda:
click-time m etastazy I
S p r ó b u jm y w y s n u ć z ty c h r o z w a ż a ń itin e r a r iu m m e n tis a d esse
q u o re c e n tio r c o g ita r i n e q u it, a w ię c w n io s k i e p is te m o lo g ic z n e d o ty
c z ąc e k w e s tii ro z s trz y g a ln o ś c i i s t n i e n i a w z a le ż n o śc i od z a m ia n y m ie j
s c a m i a d a e q u a tio i a d a e q u a n s , tj. o d m e t a s t a z y — j a s n e g o i w y r a ź n e g o p r z e s u n i ę c i a k a te g o r ii p r a w d y z c e n t r u m r e c e n c ja łu e g z y s t e n c ja ln e g o k u p e r y f e r io m o r a z z p e r y f e r ió w k u je g o c e n tr u m . S p r a w a b o w ie m n ie k o ń c z y s ię n a o k r e ś l e n iu „ m ie js c a ” b y t u , p ra w d y , d o b ra . N a s u w a s ię p y ta n ie : c z y ic h p r z e s u n ię c ie — m e t a s t a z a — n ie z m ie n ia n a t y c h m i a s t p r a w d y w b y t, a b y t u w d o b ro ?. J e ś l i m e t a s t a z a b y t u o z n a c z a je g o w tó r n e „ m ie js c e ”, p r z e n i e s i e n ie z o g n is k a p ie r w o tn e g o w in n e , to p r z e s u n ię c ie p ie r w s z e , n a k t ó r e s ię z d e c y d o w a liśm y , w y w o łu je f a k t n a s tę p u ją c y : p r a w d a z o s ta je o s a d z o n a w c e n tr a l n e j c z ę ści r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o — w m ie js c u n a le ż ą c y m p ie r w o tn ie do b y tu . B y t z a jm u je d r u g ie m ie js c e , s ta j e s ię z ja w is k ie m , p r a w d a z a ś — s a m y m z d a r z e n ie m . T u b y t m u s i z o s ta ć o k r e ś lo n y j a k o p e r y f e r i u m p ra w d y .
S e n s r e c e n c ja łu e p is te m o lo g ic z n e g o s p r o w a d z a s ię w ię c do s t w i e r d z e n ia : o p is ja k ie g o ś z d a r z e n ia n ie j e s t p r a w d z iw y w e w s z y s tk ic h c z a s a c h , o b ję ty c h r e c e n c j a ł k ą I i II, lec z ty lk o w c z a s ie te r a ź n ie js z y m . P r a w d y p r z e s z ło ś c i — to p o p r o s t u w y r o s te k r o b a c z k o w y e p is te m o lo g ii h is to r y c z n e j, p r a w d y o p r z y s z ło ś c i — to ś w ia t s p e łn ia ją c y c h s ię ż y c z e ń , k t ó r y t r a c i r e a ln o ś ć . R z e c z y w is to ś ć p o z n a je m y p o ty m , że s t a w ia o p ó r j a k o te r a ź n ie js z o ś ć . D la te g o r e c e n c ja ł e p is te m o lo g ic z n y n a w ią z u je do P a r m e n i d e s a , do je g o tezy , że b y t i m y ś l j e s t j e d n y m i ty m s a m y m . R e c e n c ja ł e p is te m o lo g ic z n y — to n ie ja k o d r u g a s t r o n a r e c e n c ja łu o n to lo g ic z n e g o , c z y li je g o d o p e łn ie n ie : p r a w d z iw o ś ć i b y t w y m i e n i a j ą s ię m ie js c a m i, a le o d s ie b ie n ie o d s tę p u ją , p r z y c z y m z a w s z e b y t j e s t w j a k i ś sp o s ó b lo g ic z n ie w c z e ś n ie js z y o d p ra w d y . T a k t e ż n a le ż y i n te r p r e to w a ć w y p o w ie d ź A r y s to t e le s a z je g o M e ta fiz y k i: n ie d la te g o j e s t e ś b iały , iż m y ś lim y w sp o só b p ra w d z iw y , że j e s t e ś b i a ły, lec z p o n ie w a ż j e s t e ś b ia ły ; s tw ie r d z a j ą c to , m ó w im y p r a w d ę 6. J a s n e te d y , że o b r a c a n ie s ię w o b r ę b ie r e c e n c ja ł u e p is te m o lo g ic z n e g o n ie o z n a c z a — w n a s z y m r o z u m i e n i u — r e d u k c j i k a t e g o r i i o n to lo g ic z - n y c h do f e n o m e n a lis ty c z n y c h i s u b ie k ty w is ty c z n y c h fo rm p e rc e p c ji ś w i a t a r e a ln e g o . P r z e c iw n ie — w je g o o b r ę b ie u s ił u j e m y s tw o rz y ć z a ło ż e n ia t a k i c h w a r u n k ó w p o z n a n ia , w k tó r y c h ś w ie tle i s t n i e n i e n ie b ę d z ie s ię r e d u k o w a ło n i e u s t a n n i e do c z y s ty c h fo rm p e r y o n to lo g ii I i I I, lec z b ę d z ie w y z n a c z a ć g r a n ic e z d a r z e n ia i z ja w is k a : w ła ś n ie n a g r a n ic y t r w a n i a i n i e t r w a n ia . P r a w d a n ie m a o k re ś le ń , k tó r e b y d o z o w a ły s to p ie ń r e a ln o ś c i b y tu : g r a d u m n o n n is i a lio a s s u m p to in te llig e r e p o s s u m u s !. J e ś l i p r a w d a
6 A r y s t o t e l e s : Metafizyka. Opracowanie tekstu polskiego M.A. K r ą p i e c , A. M a r y n i a r c z y k na podstawie tłum aczenia T. Ż e l e ź n i a k a . Lublin, 1996,
z n a jd z ie s ię w c e n t r u m r e c e n c ja ł u e g z y s te n c ja ln e g o , tj. w m ie js c u b y t u , n a t y c h m i a s t m y ś l u t o ż s a m i a s ię z b y te m : c z y s ty b y t (b ez p e ry - fe rió w w z ię ty ) — to ty le , co c z y s ta m y ś l (b ez t r e ś c i p o t r a k t o w a n a ) . W c e n t r u m r e c e n c ja łu b y t i m y ś l s ą ta u t o lo g i ą , w k tó r e j m y ś le n ie i to , co s ię m y ś li (b y t), s ą ty m s a m y m . T re ś ć m y ś li m o ż e z o s ta ć z a c z e r p n i ę t a ze z ja w is k , c z y li z p e r y f e r ió w b y t u , b ę d z ie w ó w c z a s c o fa n ie m s ię m y ś li w s a m ą s ie b ie , w e w ła s n y b y t: C o g n itio m in im a e st
u n ic i m in im e ve ra . E rg o q u o p lu r iu m , qu o m a io r u m , q u o v e rio r est, hoc m a io r est, d o n e c s i t m a x im a p lu r im o r u m m a x im o r u m v e r is s im a .
M y ś l s a m a w s o b ie to ty le , co b y t, k t ó r y m y ś li, b y t j a k o m y ś l, c z y li „ b y t-m y ś l” . P is z e z a te m A r y s to te le s : „ J a s n e j e s t b o w ie m , że p o s łu g u j ą c s ię w t e n sp o só b t ą m e t o d ą [...], o s ią g n ie s ię p o ję c ie i s t o t y ”7. M y śl s a m a m o ż e m ie ć z a p r z e d m io t ty lk o sw o je c z y s te a k t y i n t e l e k t u a l n e , k t ó r e d o s k o n a le u t o ż s a m i a j ą s ię z s o b ą (ze s w y m b y c ie m m y ś lą ), a le m y ś l t a k a w y k lu c z a ja k ik o lw ie k s to p ie ń re a ln o ś c i. W c e n t r u m r e c e n c ja łu b y t j e s t s a m o is tn y , a p r a w d a — j e ś l i z o s ta n i e p r z e n i e s i o n a do o w eg o c e n t r u m — je g o s a m o i s tn o ś c ią z n is z c z a ln a , d la te g o z a le ż y o d m o m e n tu r e c e n ty w is ty c z n e g o „ m y ś li m y ś lą c e j”. Tę w ł a ś n ie te z ę re - c e n ty w iz m u e p is te m o lo g ic z e n g o z n a jd u je m y w A n a lity k a c h w tó r y c h A r y s to te le s a : „D o w ó d m o ż e b y ć ty lk o a k c y d e n ta ln y , p o n ie w a ż z w ią z e k a tr y b u t ó w z r z e c z ą z n is z c z a l n ą n ie m a c h a r a k t e r u o g ó ln eg o , lecz j e s t z a le ż n y o d c z a s u i o k o lic z n o ś c i [...]. N ie m o ż n a p r z e to w n io s k o w a ć o g ó ln ie , le c z ty lk o o f a k c ie p r a w d z iw y m t e r a z ”8. K ie d y w ię c w a k c ie p o z n a w c z y m b y t w y k r a c z a u p r z e d z a ją c o w s w e z ja w is k o w e p e r y f e r i a i d o s ta r c z a m y ś li p o ż y w ie n ia w p o s ta c i tr e ś c i, w te d y a k t m y ś li s ta j e s ię „po”-z n a w c z y m , tj. n a s tę p c z y m , a k t e m w y k r a c z a n i a m y ś li w tr e ś c io w e p e r y f e r ia . B y w a , że m y ś l, r o z u m i a n a j a k o a k t m y ś li, d ą ż y do o k r e ś l e n ia s w y c h t r e ś c i i r o z m ie s z c z a je n a k o le jn y c h p e r y f e r ia c h , j a k b y n a co r a z to w y ż s z y c h t a r a s a c h ś w ia d o m o ś c i. A le z a k a ż d y m r a z e m b y t, w y b u c h a ją c y z ja w is k a m i, p o p r z e d z a m y śl, k t ó r a łą c z y się z n im i ja k o ze s w y m i t r e ś c i a m i i z a r a z e m j e s t n im i — p r z e z n i e b y t — o d ż y w ia n a . D e s t r u k c j a b y t u (n ie b y t) p o p r z e d z a d e s tr u k c ję m y ś li (n ie -m y ś l), k t ó r a w y c h w y tu ją c w t e n s p o s ó b z ja w is k a z p e r y f e r ió w b y tu , p r z e n o s i się w t e p e r y f e r i a i p o z o s ta je t a m , a b y — j a k o j u ż n i e s a m o i s t n a — t r a w ić n ie s a m o is tn e tr e ś c i fe n o m e n tó w . W a k c ie p o z n a w c z y m m y ś l p r z e k r a c z a s w e g r a n ic e j a k o g r a n ic e w ła s n e g o b y tu : m y ś l n ie m a in n e j g r a n ic y n iż b y t, p o n ie w a ż m y ś l j e s t s w o im b y te m , t a k j a k b y t — s w o
7 A r y s t o t e l e s : Analityki wtóre. W: I d e m : Dzieła wszystkie. Przeł. K. L e ś n i a k . T. 1. Warszawa 1990, s. 320.
j ą m y ś lą . G d y b y t p r z e k r a c z a w ł a s n e g r a n ic e , o tw ie r a s ię n a z ja w i s k a r o z p ię te n a o b u p e r y f e r i a c h r e c e n c ja łu . W k o n s e k w e n c ji, k ie d y m y ś l p r z e k r a c z a g r a n ic e sw e g o b y t u , o tw ie r a s ię n a t r e ś c i z ja w is k , r ó w n ie ż r o z s e p a r o w a n e n a o b r z e ż a c h b y tu . D o g ło s u d o c h o d z i w ó w c z a s t r z e c i ty p r o z s e p a r o w a n ia : t r e ś c i z ja w is k z o s t a j ą o d łą c z o n e od s a m y c h z ja w is k , k t ó r e s ą j u ż t r e ś c i ą m y ś li. M y ś l s p o ty k a s ię ze s w ą t r e ś c i ą z a p o ś r e d n ic tw e m b y t u ro z s e p a ro w a n e g o , n a je g o p e ry f e ria c h , z r o z m a ity m s to p n ie m n a s il e n ia , j a k i e m o ż e p r z y b ie r a ć n a s z e p o c z u c ie r z e c z y w is to ś c i. P o c z u c ie to p r z e p o c z w a r z a p r a w d ę , k t ó r a z a ję ła m ie js c e b y tu , w d o b ro , k t ó r e z a jm u je m ie js c e p ra w d y .
Byt „zdarza się” jako dobro:
click-time m etastazy II
W is to c ie n ie sp o só b u d o w o d n ić , ja k o b y w a r to ś c i e ty c z n e w ią z a ły s ię ś c iś le z r o z w a ż a n i a m i n a t e m a t y o n to lo g ic z n e i e p is te m o lo g ic z - n e . N ie s p o s ó b r ó w n ie ż w y k a z a ć n i e i s t n i e n i a m ię d z y n im i p e w n y c h z w ią z k ó w . B e z s p o r n ą z a s ł u g ą s c h o la s ty k i j e s t p r z e c h o w a n ie n a u ż y t e k filo z o fii n o w o ż y tn e j te z y e n s et b o n u m c o n v e rtu n tu r . T e z a t a z d a je s ię u p a r c i e t r w a ć p r z y r o z u m i e n i u d o b r a w k a te g o r ia c h b y tu . O to w ię c n a s t ę p n e p r z e s u n ię c ie ( m e t a s t a z a II) w o b r ę b ie r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o : d o b ro z o s ta je o s a d z o n e w c e n tr a l n e j c z ę ś c i r e c e n c ja łu , w m ie js c u b y tu . O d t ą d j e s t to d o b ro b ę d ą c e d o b r e m j e d y n ie s a m o p r z e z się . D o t a k p o ję te g o d o b r a — j a k do m a te m a ty c z n e j lim e s , do k tó r e j w p e łn i d o trz e ć n ie sp o só b — z m ie r z a k a ż d y r e a l n y c zy n : p o z a t y m p u n k t e m d o b r a s p e łn ie n ie d o b ro c i c z y n u o k a z u je s ię n ie m o ż li w e. A le w ó w c z a s d o b ro s ta j e s ię z d a r z e n ie m , b y t z a ś p e r y f e r i u m d o b r a — je g o z ja w is k ie m . T a k o to r e c e n c ja ł e ty c z n y o k a z u je s ię k o n s e k w e n c ją z a ró w n o r e c e n c ja łu o n to lo g ic z n e g o , j a k i e p is te m o lo g ic z n e g o . W e d łu g te j f o r m u ły r e c e n c ja ł e ty c z n y — n ie z a le ż n ie o d te g o , czy j e s t do bry, c zy te ż zły, j a k z d a r z e n ie — j a k o d o b ro s a m o m a k w a lif ik a c je ty lk o w c z a s ie t e r a ź n ie js z y m , w k tó r y m d e fa c to z a c h o d z i ( z d a r z a się )9. G d y n a t o m i a s t
9 T. C z e ż o w s k i : Jak budować logikę dóbr? W: Charisteria. Rozprawy filozo
ficzne złożone w darze W. Tatarkiewiczowi. Red. T. C z e ż o w s k i . Warszawa 1960,
d o b ro r o z g r y w a się w d w ó c h p o z o s ta ły c h c z a s a c h : w c z a s ie p rz e s z ły m , o b ję ty m r e c e n c j a ł k ą I, i w c z a s ie p r z y s z ły m , o b ję ty m r e c e n c j a ł k ą II, c z y n m u s i j u ż b y ć p o t r a k t o w a n y j a k o z ja w is k o , j a k o d o b ro z e p c h n ię t e do p e r y f e r ió w w ła ś c iw e g o z d a r z e n ia , a w ię c z w ią z a n e z r o z b ł y s k i w a n ie m i z n ik a n i e m ty c h p e ry fe rió w . W t a k i m p r z y p a d k u c z y n m o że b y ć z a k w a lif ik o w a n y j a k o m o r a ln y lu b n ie m o r a ln y , w z a le ż n o ś c i o d z m i a n z a c h o d z ą c y c h h i s to r y c z n ie w k r y t e r i a c h oceny. W ła ś n ie te g o t y p u z m i a n a w k r y t e r i a c h o c e n y m o r a ln e j j e s t m o ż liw a n a p e r y f e r i a c h d o b r a j a k o z d a r z e n ia . T u b o w ie m c ic h n ie s u m ie n ie , a w k r a c z a n a m y s ł n a d w a r to ś c ią . T a k r o z u m i a n ą w a r to ś ć N .A . W h it e h e a d p r z e n o s i z p e r y f e r i u m z d a r z e n ia do je g o w n ę t r z a i p is z e : „ W a rto ś ć j e s t o k r e ś le n ie m , k tó re g o u ż y w a m d la n a z w a n ia w e w n ę tr z n e j r z e c z y w i s to ś c i z d a r z e n ia ”10. J e s t to s ta n o w is k o n i e s ł u s z n e , to te ż t r z e b a p r z y z n a ć r a c ję J . L a c ro ix , k t ó r y s tw ie r d z a : „ B y t i w a r to ś ć n ie z a w s z e w y s t ę p u j ą łą c z n ie . I s t n i e j ą rzeczy , k t ó r e s ą , a k t ó r e n ie m a j ą w a r to ś c i, o r a z i s t n i e j ą rze c z y , k t ó r e m a j ą w a r to ś ć , a k t ó r e n ie s ą ”11. N a s z c z ę ś c ie — to ty lk o p a r a d o k s , b o a n i n ie i s t n i e j ą t a k i e rzeczy , k tó r y c h w a r to ś c i c z ło w ie k n ie m ó g łb y o k re ś lić „ d la s ie b ie ”, a n i te ż t a k ie w a r to ś c i, d la k t ó r y c h n ie p o tr a f ilib y ś m y j a k i e jś r z e c z y z n a le ź ć . U p a d a p r z e d e w s z y s tk im p o p u l a r n y p o g lą d , ja k o b y d o b ro b y ło ty lk o f u n k c j ą w a r to ś c io w a n ia . O s ą d ( q u id m ih i e st b o n u m ) j a k o w e w n ę t r z n a ja k o ś ć c z y n u j e s t d a n y w a k t u a l n y m recen s. P r a w n ic z e q u o a n te ( p r e c e d e n s ) i filo z o fic z n e a d q u e m ( te le o lo g ia ) o b r a c a j ą s ię r a c z e j w o b rę b ie e to s u p o d m io tu o c e n ia ją c e g o , a w m n ie js z y m s to p n iu s k ie r o w a n e s ą n a n i e p o w ta r z a l n y m o m e n t z d a r z e n ia , w k t ó r y m u c z e s t n ic z y ł p o d m io t p o d le g a ją c y o c e n ie p o d w z g lę d e m d o b ro c i je g o c z y n u . Z a p y ta jm y b o w ie m : czy n ik o g o n ie m o ż n a c h w a lić z a coś, co w d a n y m m o m e n c ie n ie j e s t d o b re ? . Ż ycie p o d p o w ia d a w ie le p r z y k ła d ó w ta k ie g o w ia r o ło m s tw a oceny, p o n ie w a ż „ w a rto ś c io w a ć ” — z n a c z y k o n s tr u o w a ć ż y w y k o m u n ik a t, g o d n y p r z y ję c ia s łu c h a c z a i u z n a n i a p o ch leb cy . O c e n ia ją c y w ie , że w o ln o m u s ię m y lić co do fa k tó w , k t ó r e p o l e g a j ą — j a k o f a k t y — n a ty m , że m o ż n a w id z ie ć coś „ ta m ”, g d z ie go n ie m a , p o n ie w a ż j u ż s a m o w id z e n ie t a k i e f a k t y z a k ła d a . F a k t y s ą w iz ja m i p o d m io tu w y r z u c o n y m i n a o b r z e ż a z d a r z e n ia . A p r z e c ie ż n ie w f a k t a c h t k w i d o b ro lu b zło, lec z w s a m y m z d a r z e n iu , k t ó r e j e s t r ó w n ie ż f a k t e m , a le z o d j ę t ą o d n ie g o w iz ją . Z d a r z e n ie to f a k t p o z b a w io n y z ja w is k o w o ś c i (w izji), a d o b ro — to z d a r z e n ie p o z b a w io n e p rz e d m io to w o ś c i (rz e c zy ). A n i z d a r z e n ie , a n i d o b ro je d
-10 A.N. W h i t e h e a d : Nauka i świat współczesny. Przeł. S. M a g a l a . Warsza wa 1191 98, s. 101.
n a k n ie m o g ą b y ć p o z b a w io n e f a k t u , że k a ż d e z n ic h „ je s t” — ty le t y l k o , że z d a r z e n ie t k w i w c e n t r u m h e n a d y j a k o je j b y to w e j ą d r o , d a n e w a b s t r a k c j i „ ja ” p o z n a ją c e m u , d o b ro z a ś — w c e n t r u m r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , ja k o b y to w o ś ć d a n a „ ja ” e g z y s tu ją c e m u . C oś m o że się w ię c ja w ić o b s e r w a to r o w i n a p e r y f e r i a c h z d a r z e n ia j a k o w a r to ś c io w e , n ie b ę d ą c w c a le d o b re w je g o c e n tr u m . Z m ia n a o c e n j e s t z a s a d n a w d a n y m u ję c iu fa k tó w , a le a b s u r d a l n a — w „ n ie d a n y m ” u ję c iu z d a r z e ń . T u b o w ie m k a ż d y z b y tó w n o s i ś la d n a jp ie rw s z e g o , t a k że i s t n i e n i e j e s t ś la d e m J e d n a 12. W k o n k r e t n y m u ję c iu f a k tó w (z ja w isk ) n a p o ty k a m y z d a r z e n ie , a w n im — j e ś l i t r e ś c i ą z d a r z e n ia j e s t c z y n s p r a w c y — d o b ro lu b zło z a ró w n o s p ra w c y , j a k i c z y n u ; p r z y c z y m w p ie r w s z e j k o le jn o ś c i z ły j e s t s p r a w c a , a w d r u g ie j d o p ie ro — je g o c z y n , p o n ie w a ż m o ż e s ię z d a rz y ć , że s p r a w c a n ie w y k o n a z a m ie r z o n e g o c z y n u . P o z o s ta n ie n o s ic ie le m z ła , n ie w y r z ą d z a ją c go w s k u t e k sw e g o n ie d o c z y n u . C z y n n ie s p e łn io n y (n ie d o c z y n ) i n ie d o s z ła je g o o c e n a — to j a k b y c ią g z w ie rc ia d e ł, k t ó r e o d s y ła j ą so b ie n a w z a je m p u s t e o d b ic ia . N ie o n e j e d n a k d e c y d u ją o w z g lę d n o ś c i w a r to ś c i, t a k ż e m o r a ln y c h . T a k z w a n a w z g lę d n o ś ć w a r to ś c i n ie j e s t w z g lę d n o ś c ią w y s tę p o w a n ia d o b r a w s fe rz e b y t u a k tu a ln e g o (o n to lo g ii f u n d a m e n ta ln e j) , lecz w z g lę d n o ś c ią p o s tę p o w a n ia s p r a w c y w s fe r z e b y t u z ja w is k o w e g o (o n to lo g ii r e g io n a ln e j) , a t a k ż e w z g lę d n o ś c i p o s z u k iw a n i a o b o w ią z y w a ln o ś c i w a r to ś c i, p o d ję te g o p r z e z p o d m io t w s fe r z e ś w ia d o m o ś c i (a k sjo lo g ii), je ż e li n ie ś w ia d o m y s p r a w c a c z y n u s ta j e s ię n ie ś w ia d o m y m je g o s ę d z i ą lu b ś w ia d o m y s ę d z ia z a m i e r z a t a k ą n ie ś w ia d o m o ś ć c z y n u p r z y p is a ć sp ra w c y . M a t e r i ą d o b r a j e s t z d a r z e n ie c z y n u , k t ó r e m u p r z y s ł u g u je w a r to ś ć ja k o t r e ś ć ś w ia d o m o ś c i s p r a w c y o r a z i n t e n c j a c z y n u p r z y p i s a n a s p ra w c y w ś w ia d o m o ś c i sę d zie g o . C a ła p r z e to w z g lę d n o ść p r z y s ł u g u je n ie z d a r z e n iu , tj. m a t e r i i d o b r a , le c z je g o p e ry f e rio m , a w ię c in te n c ji c z y n u , k t ó r a p o z a m a t e r i ą d o b r a ja k o z d a r z e n ie m c z y n u s ię r o z p o ś c ie r a . J a k to k a p i t a l n i e u j ą ł P lo ty n , w s z y s tk ie b y ty z a l e ż ą o d J e d n a , a le k a ż d y in a c z e j. To, że j e d n e s ą le p s z e od in n y c h , o z n a c z a p r z e d e w s z y s tk im , iż j e d n e o d d r u g ic h s ą b a r d z ie j b ę d ą c e . D o b ro lu b zło w a s p e k c ie b e z w z g lę d n y m m u s i s ię w ią z a ć z t r w a ł o ś c i ą a k tu a l n o ś c i z d a r z e n ia , w z g lę d n o ś ć w a r to ś c i — z p ł y n n o ś c i ą p e - r y fe r ió w z d a r z e ń (a w ię c z ja w is k ), z n i e t r w a ł o ś c i ą ic h a k t u a l n o ś c i 13.
12 P l o t y n : Enneady..., V.5.5. 13 Ibidem, V.5.9.
Czynniki przyczyniające się pozytywnie
do epifanii henady
W y c ią g n ijm y p e w n e w n io s k i d o ty c z ą c e p o z y ty w n e g o i n e g a ty w n e go w s p ó łp r z y c z y n ia n ia s ię r e c e n c ja łk i I i I I do r e a liz a c ji b y t u a k t u a ln e g o w c e n t r u m r e c e n c ja łu . W n io s e k d o ty c z ą c y z ja w is k o b ję ty c h r e c e n c j a ł k ą I m o ż n a s fo r m u ło w a ć n a s tę p u ją c o : w ie d z a o p r z e s z ło ś c i w s p ó łp rz y c z y n ia s ię p o z y ty w n ie do p o z n a n ia te r a ź n ie js z o ś c i. I m w ię cej f a k tó w z n a s z e j p r z e s z ło ś c i p o z n a je m y i im le p ie j p o z n a je m y f a k t y o b ję te r e c e n c j a ł k ą I, ty m le p ie j z g łę b ia m y te r a ź n ie js z o ś ć z d a r z e ń , t y m j a ś n ie j d a n y j e s t n a m ic h m o m e n t r e c e n ty w is ty c z n y , ic h recen s. In a c z e j m ó w ią c , r e tr o s p e k c ja i r e t r o a n a l i z a , s k ie r o w a n e do w y d a r z e ń p r z e s z ło ś c i, p r o w a d z ą do s y tu a c ji p o z y ty w n e j s e le k c ji w a r to ś c i w y tw o r z o n y c h p r z e z n a s z y c h p r z o d k ó w w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h ż y c ia z b io ro w e g o . A b y w a r to ś c i m o g ły żyć, b o h a te r , k t ó r y je u c ie le ś n ia , m u s i w p ie r w u m rz e ć . R e tr o s p e k c ja p r z y c z y n ia s ię do ś m ie r c i b o h a t e r a , p o n ie w a ż o d e jm u je m u je g o ży cie, a p r z y d a je ż y c ie n o w e — n a m w s p ó łc z e s n e . S t w a r z a w ię c s y tu a c ję , w k tó r e j s p o s tr z e g a n e w z o ry u p e w n i a j ą n a s o m o ż liw o ś c ia c h w ła s n e g o p o s tę p o w a n ia , i p o z w a la u s t r z e c s ię b łę d ó w p rz e s z ło ś c i. B e r g e r i L u c k m a n n , d o w o d z ą c s z c z e g ó ln e j r o li ż y c ia c o d z ie n n e g o , t w i e r d z ą , że w ł a ś n ie w n im „ w y s tę p u je n a jw ię k s z e n a p ię c ie ś w ia d o m o ś c i, to zn aczy , że ż y cie c o d z ie n n e o d d z ia łu je n a ś w ia d o m o ś ć w sp o só b n a jb a r d z ie j p r z y tła c z a ją c y , s p ie s z n y i i n te n s y w n y . J e g o n a r z u c a j ą c e j s ię o b e c n o ś c i n ie s p o s ó b z ig n o ro w a ć , t r u d n o j ą n a w e t o s ła b ić ”14.W ty m w ł a ś n ie p u n k c ie u p r a w n io n y h i s t o r y z m c z ło w ie k a w ielo - p o ja w ie n io w e g o z b ie g a s ię z r ó w n ie u p r a w n io n y m r e c e n ty w iz m e m c z ło w ie k a je d n o p o ja w ie n io w e g o . J e ż e l i o b a t r z y m a j ą s ię ś c iś le s w o ic h p ó l w y s tę p o w a n ia , tz n . h i s t o r ia łą c z y się ze w s p o m n ie n ie m , a d z ia ł a n i e z c z y n e m , o b a t e s ta n o w is k a m i j a j ą s ię b e z k o liz y jn ie , w z a je m n ie s ię u z u p e łn i a j ą c w m ie js c a c h sw ej n ie o b e c n o ś c i. H is to r y z m o w i w y s t a r c z a r e k w iz y to w a n ie sw ej n i e a k t u a l n e j a k tu a l n o ś c i , n a to z a ś g o d z i s ię r e c e n ty w iz m , k t ó r y r e k w iz y to m ow ej a k tu a l n o ś c i u d z ie la ; z k o le i r e c e n ty w iz m o w i w y s t a r c z a t r w a n i e a k tu a l n o ś c i , u t r z y m u j ą cej s ię t a k ż e w te d y , k ie d y rz e c z y w is to ś ć d o r a ź n a m o m e n ta ln e g o re cen s n ie j e s t j u ż a k t u a l n a i o b o w ią z u je j e d y n ie j a k o r e k w iz y t (p a r - tia lite r ta n tu m ); to z a ś n ie p r z e c z y a k tu a l n o ś c i s a m e g o a k t u re c e n s ,
14 P.L. B e r g e r , T. L u c k a m a n n : Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warsza wa 1984, s. 52
k t ó r y w p r o c e s ie a k t u a l i z o w a n i a sw ej m o ż n o ś c i w b y c ie p o d le g a d a l szej a k tu a liz a c ji, cz y li r e c e n ty f ik a c ji (od: fa cere a liq u id d e in d e recens).
O b ie p o z y c je — h i s t o r y z m u i r e c e n ty w iz m u — n ie ty lk o z a w i e r a j ą coś a k tu a l n e g o ( p ie r w s z a w s e n s ie „ n ie - a k tu a ln e g o ”, d r u g a w s e n s ie n a n o w o a k tu a ln e g o ) , a le t a k ż e s ą so b ie n ie z b ę d n e . B o c z y m ż e j e s t a k t u a l n o ś ć b e z „ n ie - a k t u a ln e g o ” w r o z u m i e n i u s a m e j a k tu a l n o ś c i , k tó r e j b y t p r z y z n a je m y a r e c e n tio ri, tj. do te g o s to p n i a d o r a ź n ie , iż t e n „ je d e n r a z ” p r z e o b r a ż a s ię ex d e fin itio n e w r e k w iz y t (resp. w je g o h is to r ię ) . W t e n to sp o só b b y t, k t ó r y j e s t „ je d e n r a z ”, m u s i s ta ć się h i s t o r i ą , k t ó r a d z ie je s ię z a „ k a ż d y m r a z e m ”. A b y coś m o g ło z a r y s o w a ć sw ój k r e s , m u s i b y ć coś b e z k r e s n e w so b ie i p o z b a w io n e i d e i 15. H i s t o r i a j e s t w ła ś c iw o ś c ią w t ó r n ą b y t u p ie r w o r a ź n e g o w ty m s e n s ie , iż to , co j e s t w b y c ie p ie r w o r o d n e , p o z o s ta je n i e t k n i ę t ą e s e n c j ą „ ja ” e g z y s tu ją c e g o , to z a ś , co w ty m b y c ie d o r a ź n e , r o d z i z s ie b ie z m i e n n ą e g z y s te n c ję „ja” p o z n a ją c e g o . I d a le j: to , co z m ie r z a „do” b y tu , m u s i m ie ć — j a k o w ie c z n e „ te r a z ” — „ ja ” e g z y s tu ją c e , a to , co m o ż e is t n i e ć ty lk o „ r a z ” ( q u id q u id est, q u o d m u lta n o n s u n t, e s t u n ic u m ), p o w in n o „ r a ź n ie ” k ro c z y ć w c ie m n o ś ć h is to r y c z n e j g łę b i „ ja ” p o z n a ją c e g o . W z g lę d n o ść g łę b i h is to r y c z n e j d o ln eg o p e r y f e r iu m b y t u p o k a z u je , j a k i s e n s m a n ie z a le ż n e i s tn ie n ie „ te r a z ” te g o ż „ja” e g z y s tu ją c e g o i d o p ie ro ów s e n s o b ja w ia „ ja ” p o z n a ją c e m u i s t n i e n i e je g o p e r y f e r ió w j a k o i s t n ie n ie z a le ż n e .
N ie w d a ją c się w je s z c z e s u b te l n ie j s z ą a n a liz ę ow y ch m y śli, s tw ie r d zić b y n a le ż a ło , że o b a r o d z a je i s t n i e n i a r a z e m w z ię te : b e z w z g lę d n e — w c e n tr u m r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , i w z g lę d n e — w je g o d o ln y m p e ry fe riu m , m o g ą w y ja ś n ić z a g a d k ę n ie trw a ło ś c i ic h a k tu a ln o ś c i w sfe r z e z ja w is k o ra z a k tu a ln o ś c i ic h n ie tr w a ło ś c i w s fe rz e z d a rz e ń .
Czynniki przyczyniające się negatyw nie
do epifanii henady
Tę je s z c z e p o c z y n ić n a le ż y u w a g ę — t r a k t u j ą c j ą j a k o d a ls z y w n io s e k z p o p r z e d n ic h r o z w a ż a ń — że w o d n ie s ie n iu do z ja w is k o b ję ty c h r e c e n c j a ł k ą I I o b o w ią z u je r e g u ł a z n ie c h ę c a ją c a : w ie d z a o t e r a ź n i e j sz o śc i w s p ó łp r z y c z y n ia s ię n e g a ty w n ie do p o z n a n ia p rz y s z ło ś c i. Im d o k ła d n ie j r z u t u j e m y z d a r z e n ia w y ję te z n a s z e j t e r a ź n ie js z o ś c i n a 15 P l o t y n : Enneady..., I. 8.14,15.p rz y s z ło ś ć (o b ra z rz e c z y w is to ś c i o b ję te j r e c e n c ja ł k ą II) i im w ięcej ic h r z u tu je m y , ty m m n ie j j a s n y u z y s k u je m y w i z e r u n e k p rz y s z ło ś c i. Z d a r z e n i a t e r a ź n i e js z e , k t ó r e s ą , p r z e s ł a n i a j ą n a m w ó w c z a s z d a r z e n ia p r z y s z łe , k t ó r e n ie s ą , a n ie w ia d o m o te ż , czy b ę d ą . Z w ła s z c z a p r z e w id y w a n ie w n a u c e to n a jb a r d z ie j k o n t r o w e r s y jn a c z y n n o ś ć w o g ó le , bo p r o g n o z o w a n ie z i s t o t y sw ej n ie o p ie r a s ię n a ż a d n e j d e fin ic ji p ra w d y , lec z s a m o j e s t r o d z a je m d e f in io w a n ia p o ję c ia n a d z ie i: G a u d iu m ex fu tu ro in c ertio ri e st spes!. W sz cz e g ó ln o śc i p ro g n o z o w a n ie k łó ci s ię z a k c e p t a c j ą k la s y c z n e j d e fin ic ji p ra w d y , w k tó r e j o b rę b ie f u n k c jo n u je o k r e ś lo n a k o n c e p c ja r z e c z y w is to ś c i. S k o ro b o w ie m w o b rę b ie r e c e n c ja łk i I I m ó w i s ię o rz e c z y w is to ś c i, k tó r e j n ie m a , to p r a w d a w s e n s ie a d a e q u a tio re i et in te le c tu s n ie m a ż a d n e g o z a s to s o w a n ia . N ie m a m y n ig d y p r a w a s ą d z ić , że t r e ś c i z a w a r t e w f a k t a c h , m a j ą c y c h ja k o b y z a is t n ie ć w p r z y s z ło ś c i, s ą fik c ją , s k o ro p o c h o d z ą z n a szej a k t u a l n e j rz e c z y w is to ś c i. M a m y j e d n a k p r a w o tw ie r d z ić , że ic h p r z y to c z e n ie n ie m o ż e w p ły n ą ć n a ż a d n e t a k i e r o z w ią z a n ie k w e s t ii w a ż n y c h d la ż y c ia z b io ro w o śc i, k t ó r e m ia ło b y c e c h y r o z p o z n a n e g o ex
a n te z d a r z e n ia p rz y s z łe g o . J a k to s łu s z n ie o k r e ś lił P lo ty n , b y t i s t
n ie je w s z ę d z ie w b y cie, a le u c z e s tn ic z y w n im ty lk o to , co m o że u c z e s t n icz y ć , i w t a k i m z a k r e s ie , w j a k i m u c z e s tn ic z y ć m o ż e 16.
N ie sp o só b u c h y lić i ta k ie g o p y t a n i a , b y u d z ie lić o d p o w ie d z i n a p y t a n i a u p r z e d n ie : J e ś l i o d c z u c ie w a r to ś c i j e s t w z g lę d n e w o d n ie s ie n i u do c z a s u te r a ź n ie js z e g o , to czy ty m s a m y m n ie w y d a je s ię ono z a w o d n e — i to c a łk ie m z a w o d n e — w o d n ie s ie n iu do c z a s u p r z y s z ł e go?. T o te ż t r z e b a so b ie j a s n o u ś w ia d o m ić , co o z n a c z a „ n ie ro z p o z n a - w a ln o ś ć ” w a r to ś c i a k t u a l n i e r o z p o z n a w a n y c h , k t ó r e g d z ie in d z ie j m a j ą m ie ć „m o c o b o w ią z u ją c ą ” . Z a g a d n ie n ie to s ta j e s ię w y r a z is ts z e , g d y w z ią ć p o d u w a g ę t e r a ź n i e js z e u w a r u n k o w a n i e a k tu a ln o ś c i; u z u p e łn i e n ie m te j o s ta t n ie j j e s t p o ję c ie „ ś le p o ta n a p r z y s z ło ś ć ” . A b y z r o z u m ie ć t e n f e n o m e n , t r z e b a z a n a liz o w a ć i lu m in a c ję te r a ź n ie js z o ś c ią , k tó r e j b l a s k o d c z u w a p r o g n o s t a j a k o e f e k t o ś le p ie n ia „ n a d a l”, z n a n y k ie ro w c o m ja d ą c y m w ś w ie tle r e f le k to ró w s a m o c h o d ó w p ę d z ą c y c h z p r z e c iw k a . E f e k t t e n , c h o ć k r ó tk o tr w a ły , p r z e s ł a n i a c a ło ś ć w id o k u , w k t ó r y w p a d a m y n ie p o ś ró d c ie m n o ś c i, lec z p o ś ró d b l a s k u — z p o d o b n y m m o ż liw y m s k u tk i e m k a ta s tr o f y .
O w o o ś le p ie n ie , in a c z e j m ó w ią c , j e s t ś w ia tłe m i c ie m n o ś c ią z a r a z e m — „ ś le p o t ą n a d a l”. P o d o b n y e f e k t w y w o łu je o lś n ie n ie w y d a r z e n i a m i te r a ź n ie js z o ś c i, z k t ó r y c h j a k o b y (a ls o b ) coś w y n ik a ło d la n a s n a p rz y s z ło ś ć . P r o g n o z u ją c y u m y s ł o trz y m u je , n a s k u t e k te g o o lś n ie n ia , t a k w ie le w a r ia n t ó w p ro g n o z y , iż n ie j e s t w s t a n i e s k o n s t a t o
w a ć , k t ó r e z p r z e w id y w a n y c h f a k tó w m a j ą s p o d z ie w a n ą p r z y s z ło ś ć u s t r u k t u r o w a ć . W ty m p r z y p a d k u u m y s ł, n a w e t g d y z a c z ą ł ja k o j e d n o , n ie p o s tr z e ż e n ie s ta j e s ię w ie lo ś c ią 17. C h o d z i o to , że w s z e lk ie p r o g n o z o w a n ie d o ty c z y z n a n y c h u m y s ło w i fa k tó w , m a ją c y c h ja k o b y z a i s t n i e ć w p r z y s z ło ś c i, i j e s t tre ś c io w o o g ra n ic z o n e ; u m y s ł b o w ie m n ie z d o ła o b ją ć w ie lo ś c i m o ż liw y c h f a k tó w n a r a z i d o p ie ro w m ia r ę s t a w a n i a s ię p r z e w id y w a n e j p r z y s z ło ś c i a k t u a l n ą (sw o ją , o c z y w iśc ie , a k t u a l n o ś c i ą ) t e r a ź n i e j s z o ś c i ą f a k t y „ d a n e ” p o d l e g a j ą e lim in a c ji, a f a k t y „ d o -d a n e ” (do n a s z e j te r a ź n ie js z o ś c i) — a r ty k u la c ji. W t e n s p o só b w p ro c e s ie tzw . p ro g n o z y a r t y k u ł u j e s ię w c e n tr u m r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o n o w a te r a ź n ie js z o ś ć , a d e z a k t u a li z u je s ię t e r a ź n i e j sz o ść w y p i e r a n a z c e n t r u m r e c e n c ja łu w je g o d o ln e p e r y f e r iu m . Po- s te r itu m n a s z e g o r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o j e s t p r o p o r c jo n a ln e do w ie lk o ś c i je g o p r a e te r itu m . To n ie m y id z ie m y do p r z y s z ło ś c i ze s w ą te r a ź n ie js z o ś c ią , to p rz y s z ło ś ć p r z y c h o d z i do n a s j a k o n a s z a n o w a t e r a ź n ie js z o ś ć , c z y n ią c d o ty c h c z a s o w ą te r a ź n ie js z o ś ć „ n ie - n a s z ą ” . B y w a z r e s z t ą — j e ś l i n ie z a z w y c z a j, to c z ę s to k ro ć — że „ ja ” p o z n a ją c e s ta j e się , w m ia r ę p r z e s u w a ją c e g o s ię c e n t r u m r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o , w r a ż liw e n a je g o g ó r n e p e r y f e r i u m d o p ie ro w ó w c z a s, g d y p o d ą ż a z a n im „ ja ” e g z y s tu ją c e , k tó re g o recen s lik w id u je sw o je a d q u e m . F a k ty c z n ie „ ja ” p o z n a ją c e n ie o d r z u c a g ó rn e g o p e r y f e r i u m z ja w is k , ty lk o u jm u je je w m ia r ę , j a k s t a n o w i ą t r e ś ć ż y c ia „ ja ” e g z y s tu ją c e g o . T y le p ro g n o z u je m y , ile p r z e ż y w a m y s a m i! P r z e w id y w a n ie p o d m io tu „ ja ” p o z n a ją c e g o k o ń c z y s ię d e fa c to t a m , g d z ie k o ń c z y s ię p r z e ż y w a n i e p o d m io t u „ ja ” e g z y s tu ją c e g o . C z ło w ie k p r z e w id u j e e p is te m o lo g ic z n ie s w ą p rz y s z ło ś ć ty lk o z g o d n ie z p r a w a m i o n to lo g icz- n e g o o t w i e r a n i a s ię n a n ią . D la te g o k o n ie c z n y m p o ję c ie m k o m p le m e n t a r n y m w s t o s u n k u do o g r a n ic z o n e j p o je m n o ś c i in s c e n i z a c ji e p is te m o lo g ic z n e j p r z y s z ło ś c i j e s t „ w ę d r ó w k a ” m o m e n tu r e c e n ty w i- s ty c z n e g o . D o k o n u je s ię o n a w t e n sp o só b , że p o le w id z e n ia „ ja ” p o z n a ją c e g o s ta j e s ię je d n o c z e ś n ie p o le m a k t u a l i z a c j i m o ż n o ś c i w b y c ie „ ja ” e g z y s tu ją c e g o . Z a c h o d z i te d y p a r a d o k s a l n a k o h e r e n c ja m ię d z y p o le m w id z e n ia i p o le m e g z y s te n c ji: o to b o w ie m z p e r s p e k t y w y o n ty c z n e j t o ta ln o ś c i r e c e n c ja łu e g z y s te n c ja ln e g o „ w ę d ró w k a ” m o m e n tu r e c e n ty w is ty c z n e - go o z n a c z a to s a m o , co p r z e m i a n a m o ż n o ś c i w a k t , n a s t ę p u j e w b y c ie w ła s n y m „ ja ” e g z y s tu ją c e g o i z a le ż y o d u s tę p u ją c e g o h o r y z o n tu w a r to ś c i „ ja ” p o z n a ją c e g o . T r a f n ie w y r a z ił to J . L a d r iè r e : „ B y t j e s t n i e u s t a n n y m p r z e c h o d z e n ie m , a je g o p r z e jś c ie m j a k o r z e c z y w is to ś ć w sw ej c a ło śc io w o śc i, w sw ojej n a jb a r d z ie j in ty m n e j t k a n c e — o to j e s t 17 Ibidem, III.8.8.
z d a r z e n ie ”18. M o ż n a p o w ie d z ie ć , że „ ja ” e g z y s tu ją c e , k t ó r e j e s t z d a r z e n i e m p r z e c h o d z ą c y m w to s a m o z d a r z e n ie , p o ż e r a t r e ś ć h o r y z o n t u g ó rn e g o „ ja ” p o z n a ją c e g o , k t ó r e j e s t z ja w is k ie m p r z e c h o d z ą c y m w — n ie to ż s a m e z s o b ą — z ja w is k o b ę d ą c e r e f le k s e m z d a r z e n ia t o ż s a m e g o z so b ą .
Kres epifanii henastycznej
w obrębie n auki
Antynom ie jednolitości języka nauki
R ó ż n o ro d n o ś ć ś w i a ta , i te j m y ś li p rz e o c z y ć n ie w o ln o , w y w o d z ić się m o ż e ró w n ie ż z je d n o r o d n o ś c i, k t ó r a i s t n i e j e n a m o d łę n a u k i. N ie k a ż d a w ie d z a n a le ż y do n a u k i s e n s u s tr ic to , c h o c ia ż k a ż d a — n i e z a le ż n ie od je j g a t u n k u — d a je p e w n o ś ć ty lk o c z ą s tk o w ą . K a ż d a b o w ie m w ie d z a w ty m u p o d a b n ia s ię do filo zo fii, że w k o ń c u m ó w i o ś w ie c ie in a c z e j, n iż o n is tn ie je . Co w ię c e j, m im o f a k t u , że filo z o fia n ie j e s t n a u k ą , w s z y s tk ie n a u k i c h c ą b y ć f ilo z o fią — c h c ą m ó w ić o ty m , czego n ie m a . Z a s ła b o ś ć w ie d z y p r z y s z ło b y p o c z y ta ć t w ie r d z e n ie c z e g o k o l w ie k o rzeczy , k t ó r a n ie je s t . W ię k s z o ś ć b łę d ó w w y n ik a z r e s z t ą z w a d liw e g o s to s o w a n ia k a te g o r ii „ rz e c z y w is to ś ć ” do ś w ia tó w m o ż liw y c h , h ip o te ty c z n y c h . J a k p is z e A r y s to te le s : „ W ie d z a o g ó ln a j e s t w i e d z ą o ty m , »co w ie d z ie ć m o ż n a « ”19. A w ła ś n ie p rz y s z ło ś ć , w o g ó ln o śc i w ie d z y ja k o b y s ię z a w i e r a ją c a , j e s t ty m , czego w ie d z ie ć n ie sp o só b . T en, k to tw ie r d z i, że j u t r o w s t a n ie s ło ń c e , m u s i coś in n e g o r o z u m ie ć p o d p o ję c ie m „ c z a s ” n iż u c z o n y b a d a ją c y b ie g S ło ń c a . O tó ż i d e a g łó w n a , k tó r e j c h c e m y b r o n ić w z w ią z k u z w s p ó łp rz y c z y n ia n ie m się n e g a ty w n y m w ie d z y o t e r a ź n ie js z o ś c i do p o z n a n ia p rz y s z ło ś c i, d a je s ię t a k o to (i to j e s t ów w n io s e k n a s tę p n y ) s fo rm u ło w a ć : s p o ś r ó d d o ty c h c z a so w y c h f u n k c ji n a u k a m o że s p e łn ia ć ty lk o d w ie: f u n k c ję d e s k ry p ty w - n ą , s k i e r o w a n ą n a z ja w is k a o b ję te r e c e n c j a ł k ą I, o r a z f u n k c ję e k s- p l a n a c y jn ą , s k i e r o w a n ą n a m o m e n t r e c e n ty w is ty c z n y z d a r z e n ia . N a u k a , in a c z e j m ó w iąc , n ie j e s t w s z e c h w ła d n a , a t a k ż e n ie w s z y s t k o o k r e ś l a . M u s i o n a z re z y g n o w a ć z p r z y z n a w a n e j je j d o ty c h c z a s 18 J. L a d r i è r e : Filozofia chrześcijańska a nauka. Przeł. M. H e l l e r , D. Or - l e w i c z . „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 1980, n r 2, s. 72
19 A r y s t o t e l e s : O dowodach so fi stycznych. W: I d e m : Dzieła wszystkie..., s. 513.
f u n k c ji p r o g n o s ty c z n e j, s k ie r o w a n e j n a z ja w is k a o b ję te r e c e n c ja ł k ą II. N ie m a p r z e jś c ia z o d p o w ie d z i n a p y t a n i e „ d la c z e g o ” do t w i e r d z e n i a k a te g o ry c z n e g o , że f a k t s ta n o w ią c y t r e ś ć te g o p y t a n i a b ę d z ie r ó w n ie ż t r e ś c i ą z d a r z e n ia p rz y s z łe g o . M o ż n a — co n a jw y ż e j — s tw ie r d z ić w sp o só b w a rto ś c iu ją c y , iż j e s t o n w a r t w id z e n ia . W iz ja r z e c z y p r z y s z ły c h b o w ie m r o z b ija s ię o rz e c z y w id z ia n e „ te r a z ”. F u n k c ję p r o g n o s ty c z n ą ( p la n is ty c z n ą ) — i to b y b y ła k o n s e k w e n c ja s z c z e g ó ln ie d o n io s ła — n a le ż y z a r e z e r w o w a ć d la p r a k t y k i o r a z t e c h n i k i, k t ó r e od d a w n a p o s łu g u j ą się p r e d y k c ją , a le c z y n ią to w s k a li w ą s k o e m p iry c z - n e j i p o z a t ę s k a lę ( k tó r a j e s t s k a l ą e k s p e r y m e n tu ) w ła ś c iw ie n ie w y c h o d z ą . P o p r o s t u n a u k a o b a rc z o n a j e s t filo z o fic z n ą a p o r i ą p o z n a n ia : z je d n e j s tr o n y m u s i w ie d z ie ć „coś w ię c e j” n iż b e z p o ś r e d n io u m y s ło w i d a n e , a w ię c p r z e k r a c z a ć o c z e k iw a n ia b a d a c z a , z d r u g ie j z a ś — m o ż e u jm o w a ć w y łą c z n ie d a n e d o ś w ia d c z e n ia , c z y li i m m a n e n t n e t r e śc i b y t u te r a ź n ie js z e g o . To p r z e k r a c z a n i e d o ty c z y c ie n k ie j g r a n ic y b y t u i n ic o śc i, p o n ie w a ż „ C z y s ty B y t i c z y s te N ic s ą j e d n y m i ty m s a m y m ”20. P r o b le m j e s t d e lik a tn y , „ p r z e k r a c z a ć ” b o w ie m o c z e k iw a n ia b a d a c z a (n p . o s ią g a ją c z a s k a k u j ą c e w y n ik i w o d k r y c iu n a u k o w y m ) n ie o z n a c z a je s z c z e „ s p e łn ia ć j e ”. G d y b y n a u k a s p e łn i a ła ty lk o o c z e k iw a n i a b a d a c z a , n ie z a s k a k u j ą c go p r z y p a d k a m i n ie do p r z e w id z e n ia , n ie b y ło b y p o s tę p u w n a u c e . W p ie r w s z y m p r z y p a d k u to r z e c z y w i s to ś ć c e c h u je s ię t r a n s c e n d e n t n o ś c i ą w o b e c ś w ia d o m o ś c i b a d a c z a , w d r u g im — z a ło ż e n ie , że t r a n s c e n d e n t n a j e s t p r z e w id u ją c a ś w ia d o m o ść b a d a w c z a , tz n . że u p r z e d z a o n a s t a n r z e c z y (in p o te n tia r e m o ta ) , k t ó r y w p r a w d z ie n ie j e s t , a le k t ó r y — j e ś l i z a is t n ie je — to b ę d z ie s p e łn ie n ie m p o g lą d u b a d a c z a n a n a t u r ę . W y d a je się , iż „ p r z e w id u ją c a ś w ia d o m o ś ć ” to p o ję c ie p u s te ; le p ie j b y ło b y p o w ie d z ie ć , że i s t n i e j e j a k a ś „ p r z e w id u ją c a n ie ś w ia d o m o ś ć ”, a le t a — p o z a p s y c h o a n a l iz ą — n ie m a z a s to s o w a n ia . N ig d y b o w ie m t e r a ź n i e js z y m p o d m io to m n ie o d p o w ia d a ją p r z y s z łe p r z e d m io ty , p o n ie w a ż d la t r e ś c i p o d m io tu „ ja ” p o z n a ją c e g o z a s a d n ic z y m p r z e d m io te m j e s t je g o „ja” e g z y s tu ją c e , k t ó r e — ja k o z d a r z e n ie — w c h o d z i z a p o ś r e d n ic tw e m s w y c h p e ry f e rió w w k o n t a k t z i n n y m i z d a r z e n ia m i, r ó w n ie ż p r z e z ic h p e r y f e r ia . Z g o d z im y się, że w ó w c z a s tr e ś c i p o d m io tu „ja” p o z n a ją c e g o n ie o d p o w ia d a t r a n s c e n d e n t n e z d a r z e n ie , lec z t r a n s c e n d e n t n e z ja w is k o , d la k t ó r e go z a s a d n ic z y m p u n k t e m o d n ie s ie n ia j e s t a k t u a l n e r e c e n s, c z y li z d a r z e n ie „ te r a z ”.
P rz y p o m n ę : o p is ja k ie g o ś z d a r z e n ia n ie j e s t p r a w d z iw y w e w s z y s t k ic h c z a s a c h , ty lk o w c z a s ie te r a ź n ie js z y m .
J e ś l i w ię c o p is ja k ie g o ś z d a r z e n ia p o t r a k t o w a ć j a k o je g o p r z e w i d y w a n ie , to n ie b ę d z ie o n n ic z y m in n y m , j a k z w ią z a n ie m p o w t a r z a l n o ś c i z d a r z e n ia z n i e p o w ta r z a l n o ś c i ą c z a s u — s t r z a ł y c z a s u recen s ze z ł a m a n ą s t r z a ł ą c z a s u q u o a n te o r a z a d q u e m . T y m s p o s o b e m p o d m io t i p r z e d m io t w s p ó ł is t n ie j ą w je d n e j i te j s a m e j s fe r z e b y tu , a le n ie w s p ó ł is t n ie j ą w te j s a m e j s fe r z e c z a s u . W p ie r w s z y m w y p a d k u c z a s b ie g n ie „w p r z ó d ”, w d r u g im — „ w s te c z ” . P r z e w id y w a n ie b y ło b y w ię c z n ie s ie n ie m z a ło ż e n ia w ie lo śc i c z a s ó w (w ty m t a k ż e w ie lo śc i k i e r u n k ó w u p ły w u c z a s u ) n a rz e c z z a ło ż e n ia je d n o ś c i b y tu . A le w ó w c z a s w r a z z e l i m i n a c ją c z a s u e lim in u je m y ś w ia d o m o ś ć („ja” p o z n a ją c e ), k t ó r a p o z a c z a s e m t r a c i b y t, ś w ia d o m o ś ć b o w ie m j e s t w i z j ą b y t u w o b u c z a s a c h , w i z ją b y t u r o z s e p a r o w a n e g o n a p e r y f e r i a c h c z a s u . Ś w ia d o m o ś ć to — p a r a d o k s a l n i e m ó w ią c — w iz ja b y t u p o z a „jeg o” b y te m , a le n ie p o z a „ w ła s n y m ” b y t e m p o d m io tu „ ja ” p o z n a ją c e g o (spec ta tu r in se). „ J a ” p o z n a ją c e n ie j e s t te d y u w i k ł a n e w t e n s a m s y s te m z w ią zk ó w , co p r z e d m io t t r a k t o w a n y ja k o z d a r z e n ie , bo s y s te m z w ią z ków , k t ó r y je o k r e ś la , k o n c e n tr u je s ię w o k ó ł „ ja ” e g z y s tu ją c e g o ja k o sw e g o c e n tr u m : Q u o d s p e c ta tu r, s e d n o n in n exu c u m iis, q u a e e x tr a ill u d p o n u n tu r , s p e c ta tu r in se. Q u o d n ec in se q u id e m s p e c ta n d u m r e p r a e s e n ta b ile est, e st im p o s s ib ile in se.
W y jście w p e r y f e r i u m b y tu , p r z y je d n o c z e s n y m z n ie s i e n i u g ó r n e go p e r y f e r iu m c z a s u , s ta j e s ię w a k c ie p r z e w id y w a n ia c z y s t ą n ie m o ż liw o śc ią . A le „ c z y s ta m o ż liw o ść ” p o z n a n ia n i e b y t u n ie j e s t n e g a c j ą w s z e lk ie j m o ż liw o ś c i p o z n a n ia , m ię d z y i n n y m i te j, w k tó r e j p o d m io t p o z n a je n ie b y t j a k o „ n ie - z d a r z e n ie ”, a w ię c sw o je p e r y f e r i a z ja w is k o w e — ja k o „coś”. G d y b y by ło in a c z e j, n ie m ó g łb y L e ib n iz n a p o s ta w io n e p y ta n ie : P o u r q u o i il y a a p l u tô t q u e lq u e chose q u e r ie n ? o d p o w ie d z ie ć , w y ja ś n ia ją c : C a r le rie n e st p l u s s im p le et p l u s fa c ile q u e q u e lq u e ch o
s e 21. M ó w im y w ię c o i s t n i e n i u c z eg o ś, a o n ie p r z e w id y w a n iu n icz e g o .
W tzw . p r z e w id y w a n iu z ja w is k w ięcej j e s t p r z e ż y w a n ia z d a rz e ń , k tó r e n a s p o s ó b s z e re g ó w z b ie ż n y c h k u m u l u j ą s ię w recen s p o d m io tu „ ja ” e g z y s tu ją c e g o , n iż p r z e w id y w a n ia fa k tó w , k t ó r e k o n s tr u u j e m y so b ie ( in s c e n iz u je m y ) w a d q u e m g ó rn e g o p e r y f e r i u m b y tu .
21 G. L e i b n i z : Zasady natury i łaski oparte na rozumie. W: I d e m : Wyznanie
wiary filozofa. Warszawa 1969, s. 288.
J ó z e f B a ń k a
M e t a s t a s i s a s t h e e x p r e s s io n o f t h e r e s t r i c t i o n o f c iv iliz a tio n to c lic k -tim e t e m p o r a r i n e s s
S u m m a r y
The author puts forward the thesis th a t the area of the “relevance” category referring to “now” will undergo a further reduction. As a result of it, m an’s life will be reduced to tem porariness, and, in extreme cases, one moment timed by a mouse clik, i.e. click-time.
To substantiate it, the author introduces the notion of “m etastasis”, i.e. tra n s mission of values th a t are not the existence into the place accurate for the exist ence. Because these values meaning tru th , good, beauty do not exist beyond ref erences to the existence, they take on the new meaning as a result of this kind of m etastasis. It concerns a clear and accurate movement of the category of the ex istence, truth , good and beauty from the centre of the field of vision to its out skirts, and the other way round. So, the existence “happens” as a resu lt of clik-time m etastasis I and takes on the form of the truth, as a result of click-time m etastasis II and presents itself as good, and so on. The reverse order is possible, too.
In such a way, the existence of our civilization is constantly moving and chang ing into various forms of relevance. The content of phenomena is separated from these phenomena, however, thoughts come across their content by means of a sep arated existence — with the power of electrical appliances — in its outskirts. It hap pens with the use of different levels of intensity of the sense of reality reduced to click-time can take.
J ó z e f B a ń k a
D ie M e ta s ta s e a ls e in B e w e is f ü r d ie, b is a u f e in e A u g e n b lic k lic h k e it,
c lic k -tim e , b e s c h r ä n k t e Z iv ilis a tio n
Z u s a m m e n f a s s u n g
Der Verfasser stellt eine These auf, dass in der nächsten Zukunft der Raum von der auf „Jetzt“ bezogenen „A ktualität“ wieder reduziert wird. So wird das menschliche Leben dann bis auf eine Augenblicklichkeit, und im Extremfall — bis auf einen, mit dem Klicken der Computermaus gemessenen Augenblick, also bis auf click-time beschränkt.
Um seine These begründen zu können, führt er den Begriff „M etastase“ ein, d. h. die Versetzung der Werte, die kein Sein sind, auf eine andere, dem Sein zu stehende Stelle. Da aber diese Werte — also Wahrheit, Gute, Schöne — außerhalb des Bezugs auf das Sein nicht existieren können, gewinnen sie in Folge d erarti gen M etastase eine neue Bedeutung. Es geht um eine deutliche Versetzung der Seinkategorien: Wahrheit, Gute und Schöne aus dem Blickfeldzentrum in dessen Peripherie und umgekehrt. Das Sein „kommt vor“ der Reihe nach: 1. in Folge der
click-time M etastase I. als eine Wahrheit; 2. in Folge der click-time M etastase als
ein Gute usw. Es ist auch eine um gekehrte Reihenfolge möglich.
Auf diese Weise wird das Sein von unserer Zivilisation ununterbrochen in ver schiedenartige Aktualitätsformen umgewandelt: die Inhalte der Geschehnisse wer den von den Geschehnissen selbst abgetrennt, und ein Gedanke stoßt auf seinen Inhalt durch Vermittlung des mit Hilfe elektronischer Einrichtungen abgesonder ten Seins — an dessen Peripherie. Das erfolgt mit verschiedenem V erstärkungs grad unseres Sinns für die, bis auf click-time beschränkte Wirklichkeit.