Cierpienia obecnego czasu "nie stanowią zagrożenia dla" (οὐκ ἄζια πρόϛ) chwały, która ma się w nas objawić

Andrzej Gieniusz

Cierpienia obecnego czasu "nie

stanowią zagrożenia dla" (οὐκ ἄζια

πρόϛ) chwały, która ma się w nas

objawić

Collectanea Theologica 69/3, 27-47

Collectanea Theologica 69 (1999) nr 3

ANDRZEJ GIENIUSZ, RZYM

CIERPIENIA OBECNEGO CZASU NIE STANOWIĄ ZAGROŻENIA DLA (ούκ ά ζια πρός) CHWAŁY, KTÓRA MA SIĘ

W NAS OBJAWIĆ1 W prow adzenie

Tytuł niniejszego artykułu je st ju ż sam w sobie interpretacją tekstu R z 8,18-30, a jednocześnie now ym tłum aczeniem w. 18, k tó ry -n a s z y m zdaniem - w zamierzeniu św. Paw ła funkcjonuje jako nagłów ek całej perykopy. Poniższe analizy m ają za zadanie uzasadnić zarów no propo­ now ane tłum aczenie i funkcję w. 18 jak o nagłówka, ja k też spójność Pawiowej tezy w tym w ierszu z zaw artością wierszy, które po nim nastę­ pu ją (19-30). Zanim jednak przejdziem y do tego uzasadnienia, przyj­ rzyjm y się najpierw zwięzłem u status quaestionis. Trudności ze zrozu­ m ieniem Rz 8, 18-30 jako spójnej całości argumentacyjnej, ja k i spory w okół właściwej interpretacji poszczególnych elem entów tego tekstu są pow szechnie znane i nie w ydaje się, by postęp, jak i m iał m iejsce w stu­ diach Pawiowych w ciągu ostatnich dziesięcioleci, przyniósł w tym za­ kresie znaczące zmiany. N ie tylko nie udało się osiągnąć zgody co do starych problemów, ale na wielow iekow y spór o tożsam ość κ τίσ ις w ww. 19-22 nałożyło się jeszcze kilkanaście dodatkow ych kontrow ersji, doty­ czących precyzyjnego znaczenia kilku innych terminów czy wyrażeń frag­ m entu (np. άποκαραδοκία, μ αταιότης, οΰχ έκοΰσα. απαρχή), jeg o struk­ tury literackiej i retorycznej dispositio oraz podłoża kulturow ego, które m iałoby w nim dominować (background). Co w ięcej, m im o iż dla w ięk­ szości egzegetów druga część ósmego rozdziału stanowiła i stanowi punkt

1 N iniejszy artykuł je st prezentacją tezy doktorskiej, ja k ą autor obronił na Papieskim Instytu­ cie B iblijnym w Rzymie, 6 listopada 1998 r. Chodzi w nim przede w szystkim o zasygnalizow a­ nie now ej i - ja k się w ydaje - bardziej spójnej niż dotychczasow e interpretacji trudnego tekstu R z 8,1 8 -3 0 . Po bardziej szczegółow e analizy i uzasadnienia w szystkich zaw artych w nim stw ier­ dzeń odsyła się czytelnika do tekstu sam ej rozpraw y, która ukaże się drukiem w najbliższych tygodniach w ram ach ISFCJ: A. G i e n i u s z , C.R., Rom 8: 18-30. „Suffering D oes N o t Thwart

centralny całego Listu do Rzym ian2 ci sami autorzy reprezentują znaczą­ co odmienne stanowiska nawet w kwestii delimitacji perykopy (8,14-30; 8, 17-30; 8, 18-27; 8, 18-30). Nic więc dziwnego, że w takiej sytuacji ist­ nieje szeroki wachlarz opinii co do tego, jaki jest zasadniczy temat tych dziesięciu (18-27), trzynastu (18-30), czternastu (17-30) czy siedemnastu (14-40) wierszy, którego najświeższym przykładem są trzy prace egzege- tyczne opublikowane w latach dziewięćdziesiątych, całkowicie lub w po­ ważnym zakresie poświęcone naszemu tekstowi3. Niezależnie od kilku zbieżności w zakresie detali o mniejszej wadze znajdują się one faktycz­ nie na antypodach odnośnie do wszystkiego, co mogłoby mieć decydujące znaczenie dla interpretacji: delimitacja fragmentu, jego główny temat i tło kulturowe, przeciwko któremu Apostoł miałby prezentować swój argu­ ment. Śmiało można więc stwierdzić, że określenie, które na temat drugiej połowy Rz 8 sformułował św. A u g u s t y n : capitulum obscurum, do dziś nie straciło swej aktualności4. Jeśli takie są trudności, które czynią R z 8, 18-30 placem egzegetycznego boju, czy istnieje jakaś możliwość ich hie­ rarchizacji i sprowadzenia do jednej podstawowej?

Trudności Rz 8 , 18-30-próba sprowadzenia do wspólnego m ianownika

D la św. Augustyna podstaw ow ą trudnością w interpretacji Rz 8, 18- -30 był fakt, że non satis aparet, quam nunc Apostolus vocat creaturam. Znaczenie term inu κτίσ ις ja k zaznaczono powyżej, pozostaje również

2 Por. n a przykład G. O. G r i f f i t h , The Apocalyptic Note in Romans, E xp Tim 56 (1945),

s. 153, który nazyw a Rom 8, 18-30 „a crow ning passage o f the letter” ; H. S c h lie r , Das w o ra u f

alles wartet: Eine A uslegung von R ö m er 18,18-30; H. K u h n et al. (ed.), Interpretation der Welt (FS. R. Guardini), W ürzburg 1965, s. 599-616, 599: „der H öhepunkt” i zupełnie ostatnio:

J. D. G. D u n n , Rom ans 1-8, W B C 38A, Dallas, T X 1988, s. 466 n.: „This passage is the clim ax o f the discussion in chap. 8 ... M ore im portant, it is the clim ax to chaps. 6-8, and indeed o f 1:18- -8:30 ... Equally im portant is the w ay in w hich Paul prepares in this section for the discussion o f chaps. 9-11” .

3 O. C h r i s t o f f e r s o n , The E arnest Expectation o f the Creature. The F lo o d - Tradition as

M atrix o f Romans 8, 18-27, C oniectanea Biblica - N TSeries 23, Stockholm 1990; B. R o s s i , L a creazione. Tra il gem ito e la gloria. Studio esegetico e teologico di Rm 8, 18-25, Roma 1992;

J.-B. M a t a n d B u l e m b a t , Noyau et enjeux de l ’eschatologie paulinienne: De l'apocalypti­

que ju iv e et l'eschatologie hellénistique dans quelques argum entations de l'apôtre Paul. Etude rhétorico-exégétique de 1 Со 15,35-58; 2 Со 5,1-10 et Rm 8,18-30, BZN W 84, Berlin — New

York 1997.

4 W D e diversis quaestionibus octoginta tribus liber, I 67. 1; C C Lat 44A, s .164-165. Podob­ n ą opinię w yraził ostatnio (1987) w sw ym kom entarzu Listu do R zym ian H. S ch lier, s. 259.

dzisiaj j e d n y m z punktów ożywionej dyskusji. D la współczesnej eg­ zegezy z a s a d n i c z y problem wydaje się jed n ak znajdow ać gdzie in­ dziej, mianowicie w precyzyjnej funkcji niewielkiej partykuły na początku wiersza 19: γάρ. Faktycznie, wedle w szelkich w skaźników typu form al­ nego - co do tego punktu większość kom entatorów je st zgodna - wiersz

18 zawiera podstaw ow ą tezę, którą A postoł m a zam iar wyjaśniać, bro­ nić czy udowodnić; w retorycznej term inologii reprezentuje on zatem jego propositio5. W zm iankowane wyżej γά ρ im plikuje, że następujące po w. 18 m ikrojednostki literackie (19-22; 23-25; 26-27 i 28-30) winny przynosić uzasadnienie tezy z w iersza 18, czyli z retorycznego punktu widzenia - funkcjonow ać jako jej probatio. Tym czasem tradycyjne ro­ zumienie Pawłowej propositio w sensie „kalkulacji”: „Sądzę bowiem, że cierpień teraźniejszych n i e m o ż n a s t a w i a ć n a r ó w n i z chw a­ łą, która m a się w nas objawić,” nie tylko nie w ydaje się w żaden sposób udowadniane w w ierszach 19-30, ale naw et w ogóle niem ożliw e do udo­ wodnienia6. Obserwacja, którą poczynił na ten tem at F. G o d e t pozosta­ je nadal em blem atyczna i pomimo w szystkich prób interpretacji Rz 8, 18-30, jakie m iały m iejsce od odległego 1890 r. po dzień dzisiejszy za­ chowuje sw ątraih ość:

5 O dnośnie do form alnych charakterystyk i argum entacyjnych funkcji propositio w piśm ien­ nictw ie św. P aw ła por. J.-N . A l e t t i , La dispositio rhétorique dans les épîtres pauliniennes.

Propositions de méthode, N TS 38 (1992), s. 385-401; t e n ż e , P a u l et ta rhétorique. É tat de la question et propositions, w: J. S c h l o s s e r (ed.), P aul d e Tarse. Congres de l ’A C F E B (Strasbo­ urg, 1995), LD 165, Paris 1996, s. 27-50.

6 Stąd stw ierdzenie: „in realta Paolo non vuol «provare» quanto ha appena afferm ato, m a solo ampliare, precisare ulteriorm ente quanto già ha afferm ato con la sua autoritâ. Q uanto viene detto nei vv. 19-21 (e poi nei vv. 22-25) è solam ente un apliam ento dei principio già esposto: la forza d ell’argomento sta tutta nella tesi dei v. 18, in cui Paolo sulla sua autoritâ garantisce la verità di quanto asserisce. Praticam ente e com e se, dopo il v. 18, continuasse dicendo: «Q uesto che ho detto vale anche p er la κ τίσ ις, m a tanto piû per noi»” (В. R o s s i , Creazione, s. 68 n.) D o takiej samej konkluzji dochodzi rów nież H. B a lz : „Paulus m utet also seinen L esern seine Ü berzeu­ gung zu, daß die Leiden dieser W elt nicht das W esen d er W elt ausm achen. Sie m arkieren viel­ m ehr den Z usam m enprall der H eilslosigkeit dieser W elt und ihrer M enschen m it dem Heil G ot­ tes, das im Leben der Christusgem einde Platz gewinnt. D eshalb zeigen die L eiden an, daß Gott sich als Herr durchsetzt - im Einsatz der Verkündiger - und die gegenw ärtige W irklichkeit einst durch seine H eilsw irklichkeit total ablösen wird. D iese T hese ist s c h l e c h t h i n u n b e w e i s ­ b a r , weil sie das B ekenntnis zu Jesus als dem Christus voraussetzt; aber sie kann den G lauben­ den und Verstehenden z u g ä n g l i c h g e m a c h t w e r d e n (V. 19-27)” (H eilswertrauen und

Welterfarung. Strukturen d er paulinischen Eschatologie nach R ö m er 8: 18-39, M ünchen 1971,

102; podkreślenie m oje). Por. także J. C a m b i e r , L ’espérance et le satut dans Rom 8,24 w:

M essage et M ission. X ' A nniversaire de la Faculté de Théologie de I ’ U niversité Lovanium,

K inshasa 1967, s. 84, który m ów i о „proposition de foi que l ’on n ’a pas à discuter, m ais a accep­ ter com m e faisant partie de l ’événem ent du salut” .

W. 19: „Ponieważ oczekiwanie stworzenia wygląda objawienia się synów Bożych” - Znaczenie owego p o n i e w a ż , i w konsekwencji cel całego fragmentu, który po nim następuje, bywa interpretowane na w ie­ le różnych sposobów. Wedle jednych prawda kalkulacji, w . 18, zostaje udowodniona przez w i e l k o ś ć oczekiwanej chwały; wedle innych - przez sw ą p e w n o ś ć albo n a t y c h m i a s t o w o ś ć czy wreszcie przez swój charakter absolutnie p r z y s z ł y . Niestety, żadna z tych propozycji nie znajduje ze swej strony potwierdzenia ( p o n i e w a ż ) w wierszu 207.

Upraszczając wprawdzie sprawę, tym niemniej bez ryzyka wielkiej pomyłki, m ożna powiedzieć, że właśnie chęć uniknięcia hiatusu między

proposito (w. 18) i tym, co winno być jej uzasadnieniem (probatio w ww.

19-30), stoi u podstaw nie tylko diametralnie różnych interpretacji Rz 8, 18-30, lecz naw et odm iennych delimitacji tego tekstu. Co więcej, w pró­ bach uniknięcia powyższego rozziewu odnajdują sw oją rację bytu rów­ nież kontrastujące ze sobą propozycje myślowego kontekstu, przeciwko którem u św. Paweł m iałby prezentować swe poglądy w R z 8, 18-308, jak i rekonstrukcje tradycyjnego m ateriału, który - m imo że nie do końca odpowiadał jego celom - m iałby zostać włączony do tekstu Rz 8, 18-39 przez samego Apostoła9.

Niestety, jak ukazuje poniższa tabela, formalne sygnały literackiej i ar- gumentacyjnej jednostki w R z 8, 18-30 są zbyt liczne i zbyt mocne, by m ożna było zgodzić się na rozwiązania, które opierają się bądź na innej delimitacji tekstu, bądź też odm aw iają wierszom 19-30 charakteru do­ wodu. Odnośnie do hipotezy adaptacji tradycyjnego materiału należy natom iast zauważyć, że pozostaw ia ona bez odpowiedzi zasadnicze py­

7 Comm entaire su r l ’Épître a ta Romains, II, N euchâtel2 1890, s. 180f (podkreślenia autora). 8 P oza w zm iankow aną ju ż pracą O. C h r i s t o f f e r s o n a , The E arnest Expectation o f the

Creature, por. także dwie interpretacje, które charakteryzują się użyciem metody „mirror-re-

ading” : E. K ä s e m a n n , The Cry f o r L iberty in the Worship o f the Church w: te n ż e Perspec­

tives on P aul, P h ilad elp h ia, PA 1971, s. 122-137 i W. B i n d e m a n n , D ie Hoffnung d er Schöpfung. R öm er 8: 18-27 u n d d ie F rage einer Theologie der B efreiung von Mensch und Natur, N SB 14, N eukirchen-V luyn 1983.

9 Dw ie podstaw ow e próby podejścia do naszego tekstu m etodą tzw. Redaktionsgeschichte reprezentują H. P a u l s e n , Ü berlieferung und Auslegung in Röm er 8, W M A N T 43, Neukirchen 1974 i P. v o n d e r O s t e n S a c k e n , R öm er 8 als B eispiel paulinischer Soteriologie, FRLANT 112, G öttingen 1975. C ałkow icie odm ienne identyfikacje tradycyjnego m ateriału, jakie propo­ n u ją obaj autorzy, wystarczająco przekonują o słabości ich metody, gdy aplikuje się ją do rela­ tyw nie krótkich fragmentów. Por. podobnie negatyw ną ocenę tejże m etodologii w U. W il- c k e n s , D er B r ie f an die Römer. Röm 6-11, EK K N T VI/2, Zürich-Einsiedeln-Köln-Neukirchen- -V luyn2 1987, s. 150n.: „So scheint m ir in diesem Versuch ein Beispiel methodisch zweifelha­ ften Gebrauchs literarkritischer A nalyse gegeben zu sein” .

tanie: dlaczego A postoł m iałby go użyć, jeśli pow oduje więcej zam ie­ szania niż wyjaśnia? Podobną obserw ację m ożna także odnieść do tych rozwiązań, które uciekają się do specyficznego kontekstu samego Listu (jak np. the Flood-tradition O. Christoffersona): jeśli są one tak trudne do rozszyfrowania dla nas, którzy m am y pod ręk ą wielotom ow e w yda­ nia literatury antycznej i intertestam entalnej, dlaczego m am y spodzie­ wać się, że dla pierw szych adresatów m iałoby to być łatw iejsze zadanie? W świetle pow yższych uw ag nie do uniknięcia w ydaje się zatem pyta­ nie, na które odpow iedź - naszym zdaniem - m oże stać się kluczem do zrozumienia analizowanej perykopy: czy w celu w yjaśnienia niespójno­ ści, jakie w ydają się zachodzić w toku m yślenia św. P aw ła w R z 8, 18- -30, nie należałoby skupić się nie tyle na now ych delim itacjach tekstu, nowych kontekstach czy now ych zależnościach od tradycyjnych m ate­ riałów, ile raczej na nowych m ożliwościach interpretacji samej tezy A po­ s to ła w w. 18: λ ο γ ί ζ ο μ ι α ι γ ά ρ ό τ ι ο ΰ κ ά ξ ι α τ ά π α φ ή μ α - τα του νυν καιρού προς την μέλλουσαν δόξαν άποκαλυφήναι είς ημά?10 M oże zamiast „prawdy kalkulacji” (F. G odet’ow a la vérité du calcul): „nie m ożna stawiać na rów ni”, przekazuje ona inną praw dę, bardziej harmonizującą z całą resztą fragmentu?

Minimalne jednostki

Łączniki logiczne

pomiędzy jednostkami W spólne słownictwo poszczególnych jednostek

v. 18 δόξαν άποκαλυφ θήναι w . 19-22 γάρ ά π ο κ ά λ υ ψ ιν δόξηκ ά π εκ δ εχετα ι έφ’ έλ πίδι συστενάζει τών υιώ ν τοϋ Θεοΰ w . 23-35 ού μόνον δέ, ά λ λ α κ α ι άπεκδεχόμενοι /άπεκδεχόμεΘ α στενάζομεν έλ π ίς/ έλ π ίζει υ ιο θ εσ ία ν τοϋ πνεύματος w . 26-27 'Ω σαύτω σ δε κ α ι οτεναγμόίς τοΰ πνεύματος w . 28-30 έδόξασεν συμμόρφους τοϋ υνοΰ αΰτοΰ

10 Z podobnym postulatem w ystąpił praw ie trzydzieści lat tem u H. B a l z , który zapropono­ w ał następujące rozum ienie tezy w w. i 8: „So gewiß es L eiden gibt, so gew iß w ird auch die H errlichkeit kom m en” (H eilsvertrauen, s. 100). Jego rozum ienie w. 18 faktycznie gw arantuje spójność tezy A postoła (w. 18) z zaw artością następnych w ierszy (19-30). Niestety, je st ono mało spójne z dosłow nym brzm ieniem w iersza 18, który n e g u j e , (ούκ ά ξ ια ... πρός), a n i e a f i r m u j e porów nanie pom iędzy obecnym i cierpieniam i i p rzy szłą chwałą.

Propozycja nowego rozumienia Pawiowej tezy w Rz 8,18 (propositio)

Zatrzym ajmy się zatem nad tezą Apostoła. Dotyczy ona relacji po­ m iędzy „cierpieniami obecnego czasu” i „chw ałą która ma się w nas objawić” . Św. Paweł definiuje tę relację za pom ocą idiomatycznego w y­ rażenia οΰκ ά ζια ... πρός, zwykle tłumaczonego jako „nie będący na równi”, „będący bez porównania” , „nie mający znaczenia w porówna­ niu”. Idiom wprowadzałby zatem ideę porównania pomiędzy obiema wiel­ kościami: teraźniejszym cierpieniem i przyszłą chw ałą i w konsekwen­ cji A postoł stwierdzałby w w. 18, że cierpienia obecnego czasu znaczą niewiele lub nic w porównaniu z przyszłą chwałą. Nie jest to myśl obca św. Pawłowi. M ożna j ą expressis verbis znaleźć na przykład w 2 Kor 4,17, gdzie czytamy: „Niewielkie bow iem utrapienia naszego obecnego czasu gotują bezm iar chwały przyszłego w ieku”. Niestety, zarówno w y­ raźne różnice sformułowań w obu tekstach i niestosowność czy truizm samego porównywania dwóch całkowicie różnych wielkości (komu trzeba udowadniać, że nie m a porównania pom iędzy np. pocałunkiem a policz­ kiem?), ja k i fakt, że tak rozumiana teza nie znajduje oddźwięku w na­ stępującej po niej probatio, zachęcają do szukania innego rozwiązania.

A lternatywne znaczenie idiomu w wyrażeniu οΰκ ά ζια ... πρός K luczem do takiego rozwiązania wydaje się precyzyjne zrozumienie samego idiom u w wyrażeniu οΰκ ά ζια ... πρός. Dotychczas jedynym znanym poza Listem do Rzymian i miejscem , w którym ów idiom wystę­ puje, był tekst P l a t o n a (Gorgiasz, 4 7 le), ogólnie skądinąd oceniany jako nie całkiem odpowiadający użyciu Pawiowem u11. Nic więc dziwne­

go, że w sytuacji braku m ateriału porównawczego całe wyrażenie po­ wszechnie uznawano po prostu za tłum aczenie jednego z hebrajskich zw rotów stosowanych zwłaszcza w literaturze rabinistycznej, aby zasy­ gnalizować porównanie: n rrra; э u n lub w negatywnej formie Ъ mehr«12.

11 Zastrzeżenia które podnosi B. B y r n e , („Sons o f G o d " - „ Seed o f Abraham". A Study o f

the Idea o f the Sonship o f G od o f A ll Christians in P aul against the Jew ish Background, Rom e

1979 s. 103 n., 94) w ynikają z faktu, że autor ten kładzie nacisk na kontrast pomiędzy w ielko­ ścią obiektyw nie pozytyw ną (chwała) i obiektyw nie negatyw ną (cierpienie), a nie odróżnia p o ­ m iędzy wielkościam i w zajem nie przeciw staw nym i, które sam e w sobie m ogą być jakiejkolwiek wartości.

12 Por. H. R. B a lz , Heilsvertrauen, s. 95: „D a original griechisch formulierte Texte und selbst griechische Ü bersetzungen hebräischer Vorlagen wenig vergleichbares Material anbieten, dürfen w ir schließen, daß Paulus in Rom 8, 18 sich eng an den Stil rabbinischer Vergleichungen anlehnt”.

Argum ent ex silentio je st jed n ak z natury słaby, a pojaw ienie się progra­ mów komputerowych z klasycznym i i hellenistycznym i tekstam i grec­ kimi oraz greckimi papirusam i i inskrypcjam i13 sprawiło, że podjęcie pró­ by przełam ania wiekowego m ilczenia źródeł stało się bardziej niż obo­ wiązkowe. Poszukiwanie zdań, w których występuje zw rot ούκ ά ζ ια ... πρός, przeprowadzone przy użyciu owych program ów, pozw oliło fak­ tycznie odnaleźć jedenaście nie znanych dotychczas tekstów, które wraz z Platanow ym Gorgiaszem, 4 7 l e i R z 8, 18 praw dopodobnie reprezen­ tują wszystkie jego w ystępow ania w zachowanej i znanej współcześnie literaturze. Przedstaw iają je dw ie poniższe tabele. Pierw sza z nich za­ wiera te teksty, w których występuje wyrażenie ούκ (albo inna form a negacji)14 άξιός πρός; druga natomiast - wszystkie teksty, w których άξιος; z w yrażenia ούκ άξιου πρός; je st zastąpione przez jed n o ze sw oich zło­ żeń (άξιόχρεως, αξιόμαχος lub άξιοπίστος)15.

1. Plato, Apologia Socratis, 23. b.3 όστις ούδενός άξιός έστι τη άληΘ είςι πρός 2. Plato Gorgias, 471.e.7 ούτος δε ό έλεγχος ούδενός ά ξ ιό ς έοτιν πρός τήν

άλήΘ ειαν 3. A ristoteles, D e Mundo, 391b.2 π ά ντα α ύ τό ΐς τά ά λ λ α μ ικρ ά κατεφαίνετο ά ν κ α ι ούδενός ά ξ ια πρός την τούτων ύπροχήν 4. Polybius, H istoriae, XV. 11.9.1 α ς οϋτε κ α τ ά π λ ή θ ο ς των άνδώ ν ούτε κ α τ ά τά ς ά π ετά ς ά ξ ία ς είν α ι συ γκρίσεω ς πρός τόν νυν έπιφε- πόμενον κίνδυνον

5. D io Chrysostom us, O rationes, I,

{De regno), 57. 2 οι γάρ άνΘρώπων λόγοι κ α ι τ α 'π ά ν τ α σοφίσμα­ τ α ούδενός ά ξ ια πρός τήν π α ρ ά τών Θεών έπίπνο- ια ν κ α ι φήμην 6. Polybius, H istoriae, I. 53.10.2 οί δε' νομίσαντες ούκ ά ξιό χ ρεως σφάς αύ τούς είν α ι πρός ν α υ μ α χ ία ν

7. Polybius, H istoriae, XI. 20.6.2 χω π ις γάρ σ υ μμάχω ν ούκ α ξ ιό χ ρ ε ο ι (πα ρ)ήσαν α ι 'Ρ ω μ ά ίκ α ι δυνάμεις αύτω πρός τό δια κ ινδυνεύειν

13 Chodzi o elektroniczną bazę danych Thesaurus Linguae Graece, TLG „D ”, przygotow aną przez U niversity o f California (1985) i o kolekcję greckich inskrypcji i p apirusów opublikow a­ n ą w 1991 r. przez Packard H um anities Institute (PHI #6), w raz z program am i Silver M ountain Software, które pozw alają na przeszukiw anie danych zaw artych na obu dyskach TLG W orkpla­ ce 6.0. i PHI W orkplace 6.0.

w Paw iow e w yrażenie ούκ ά ξιός πρός je s t niew ielką elipsą bardziej pow szechnego ούδενός άξιός πρός.

15 Odpowiednio „godny uwagi”, „zdolny do walki” i „godny zaufania”. Pełną listę złożeń z άξιο­ ι om ówienie znaczenia pierwszego term inu w tych złożeniach czytelnik znajdzie w P. C h a n t r a ­ în e , D ictionaire étym ologique de la langue grecque. H istoire des mots, Paris 19 842, s. 94.

8. Diodorus Siculus, Bibliotheca hi­

storica, XIV. 14.2.6-7

των φυγάδων ούκ όντων άξιομάχων προς τνλικαύτην δύναμιν

9. D ionysius H alicarnassensis, A n ­

tiquitates Romanae, IX. 14.6.4

ούκέτι αξιόμ α χοι είν αι νομίσαντες πρός άγαΘην τε κοίι άκμήτα δύναμιν 10. Dionysius H alicarnassensis, D e Thucidide, 54, 5-8 ιός ούτε της ο ικεία ς αύτώ ν δυνάμεως άξιομάχου πρός την τού βασιλεω ς ύπαρχούσης

11. Plutarchus, Philopoem en VI. 3.6-8

ούδέπω μ εγά λ η ς ο ύ δ α ξιο π ίσ το υ πρός τηλικοΰτο σ τ ρ α τ ή γ η μ α δόξης περι αύτόν οΰσης

12. Plutarchus, Tiberius et Gaius

Gracchus, XI. 2. 3-4

ούκ εφασαν άξιόχρ ε φ πρός τηλικαύτην είναι συμ- βουλίαν

Powyższe listy ukazują po pierwsze, że naw et jeśli liczba występo­ w ać idiomu w zwrocie ούκ άξιός πρός je st ograniczona, tym niemniej je st ona wystarczająco reprezentatywna, by uznać, iż samo wyrażenie było znane greckim słuchaczom. W celu ustalenia jego znaczenia nie m a zatem potrzeby uciekania się do hipotetycznych paralel rabinistycz- nych, których Pawłowe użycie m iałoby być zw ykłym tłumaczeniem16.

Po wtóre, szczegółowa analiza zwrotu w różnych kontekstach ujawnia, iż jego dotychczasowe jednolite tłumaczenie: „nie tej samej wartości”, „bez porównania” czy podobne, jest uproszczeniem, które tylko w części od­ zwierciedla wachlarz możliwych znaczeń. Gdyby miało być ono jedynym dla wszystkich miejsc, w których ów idiom zachodzi, w niektórych przy­ padkach byłoby ewidentnym nieporozumieniem i błędem. Faktycznie, dwanaście znalezionych tekstów można zakwalifikować do dwóch róż­ nych wzorów użycia ούκ άξιός πρός, przy czym decydujące znaczenie przy kwalifikowaniu do jednej lub drugiej grupy m ają niektóre charakte­ rystyki zestawionych ze sobą wielkości. Odnośnie do owych charaktery­ styk, okazuje się mianowicie, że sens idiomu nie zależy od tego, czy zesta­ wione ze sobą wielkości są obiektywnie dobre lub złe, ale wyłącznie od ich wzajemnej relacji. Tym, co faktycznie determinuje jego znaczenie, jest odpowiedź na następujące pytanie: czy zestawione ze sobą wielkości są porównywalne i faktycznie porównywane (a zatem czy różnią się one tyl­ ko pod względem ilościowo-jakościowym), czy też są sobie przeciwsta­

16 Tym bardziej że zw rot grecki nie w ystępuje ani razu w LX X , podczas gdy hipotetyczny oryginał znajduje się kilkanaście razy w Biblii H ebrajskiej. Przegląd biblijnych i rabinistycz- nych użyć czytelnik znajdzie w H. B a lz , H eilsvertrauen, s. 93-95 i В. R o s s i , Creazione, s. 54- -57 w raz z n o tą 34.

wiane? W pierwszym przypadku m am y do czynienia ze zwykłym porów ­ naniem i idiom m ożna wówczas spokojnie tłumaczyć za pom ocą tradycyj­ nego „być bez porównania” czy „nie m ożna stawiać na równi”. W drugim przypadku natomiast chodzi nie tyle o proste porównanie, ile o kontrapo- zycję, w której znaczenie idiomu m ożna (a czasem naw et trzeba) oddać za pom ocą wyrażenia „nie mieć wagi przeciwko” , „nie być w stanie skutecz­ nie się przeciwstawić”, czy też bardziej opisowo: „nie zagrażać”. Z po­ wyższych dwunastu przykładów do pierwszej grupy kwalifikują się teksty 1, 3, 4, 11, podczas gdy pozostałe (2, 5, 6-12), reprezentują grupę drugą.

Do drugiej grupy należy również zaliczyć użycie idiom u w R z 8, 18, gdzie - ja k na to wskazuje kontekst, a zw łaszcza logika bezpośrednio następujących wierszy - nie tyle porów nuje się teraźniejsze cierpienie z przyszłą c h w a łą iłe przeciwstaw ia się jedn o drugiej. R ów nież w tym wypadku idiom należałoby zatem rozumieć w sensie „nie mieć wagi prze­ ciwko” czy też „nie zagrażać.” Tego rodzaju zm iana w znaczeniu idio­ mu im plikuje oczywiście również zm ianę sensu całej tezy św. Pawła. Zam iast p r a w d y „ k a l k u l a c j i ” chw ała je s t tak wielka, tak pew na czy tak bliska, że cierpienia przy niej bled n ą i trac ą znaczenie, stw ierdza się raczej p r a w d ę n i e - o p o z y c j i ; cierpienia obecnego czasu nie prze­ ciw staw iają się, czy też nie zagrażają przyszłej chw ale. W konsekw encji w. 18 potw ierdza dla w ierzących pew ność przyszłej chwały, pom im o że w chwili obecnej, to znaczy w czasie uspraw iedliw ienia i pokoju z B o ­ giem (por. R z 5, 1-2), nadal cierpią.

Znaczenie i kontekst Pawiowej propositio w R z 8, 18

Teza A postoła w w. 18 głosi zatem , że „cierpienia obecnego czasu n i e z a g r a ż a j ą chwale, która m a się w nas objawić”. Zwrot λογίζομαι γάρ 'ότι który j ą wprowadza, wskazuje, że została ona sform ułowana ce­ lem przeciwstawienia się opinii, ja k ą św. Paweł uważał za rozpowszech­ nioną wśród swoich słuchaczy17. Jakiego rodzaju mentalność m usiało za­ tem reprezentować jego (fikcyjne) audytorium, jeśli uważało że teraźniej­ sze cierpienia mogły zagrażać przyszłej chwale wierzących? W ydaje się, że trzy spostrzeżenia pozwalają wstępnie odpowiedzieć na to pytanie:

17 We w szystkich m iejscach Pawiowych, w których ów zw rot zachodzi w pierw szej osobie liczby pojedynczej lub m nogiej (Rz 3,28; 8,18; 2 K or 11,5; FI 3,13), w ydaje się on m ieć stale tę sam ą p recy zy jn ą funkcję: w prow adza osobiste przekonanie św. P aw ła i/lub w ierzących jak o przeciw staw ne w stosunku do pow szechnego sposobu m yślenia.

1 - procesowa konotacja czasownika πάοχω i jego nominalnych dery­ watów, które w sporej mierze opisują cierpienie jako karę, zwykle Bożą; 2 - charakterystyki tak zwanego implied reader Listu do Rzymian, który już od jego pierw szych rozdziałów ma jako swoje podstawowe przekonanie teorię retrybucji18,

3 - kontekst całego rozdziału ósmego Listu do Rzymian, który zaczy­ na się i kończy „dobrą now iną”, że dla tych, którzy są w Chrystusie, nie m a ju ż żadnego p o t ę p i e n i a (Rz 8; 1.32 nn.).

Powyższe trzy fakty sugerują, że wzmiankowana mentalność jest men­ talnością deuteronom istyczną nacechow aną w iarą w teorię retrybucji i w ścisły związek pom iędzy tym, co się komuś w życiu wydarza, a jego charakterem moralnym: sprawiedliwy nie powinien cierpieć, jeśli nato­ m iast cierpi, istnieją uzasadnione podejrzenia, że nie je st sprawiedliwy19. Wedle tej mentalności po usprawiedliwieniu, w czasie pokoju z Bogiem (por. Rz 5,1-2), nie powinno być miejsca dla cierpienia, a w związku z tym fakt, że to ostatnie trwa nadal, dowodziłby, że usprawiedliwienie się nie do­ konało i tym samym wskazywałby, że nie istnieje żadna nadzieja na lepszą przyszłość (chwała, która m a się objawić).

Problem, który podnosi Rz 8,18, okazuje się zatem do pewnego stopnia typowy dla literatury mądrościowej Starego Testamentu, a w szczególności dla Księgi Hioba, skandal cierpienia sprawiedliwego w ramach horyzontu hermeneutycznego, w którym „za aksjomat uważa się jedność etycznego i eudajmonistycznego punktu widzenia”20. Powiedzieliśmy w poprzednim

18 N a ten tem at zobacz J.M . В a s s 1 e r, D ivine Impartiality. P aul a n d a Theological Axiom , Chico, CA 1982, s. 129, zw łaszcza jej uwagi o korespondencji pom iędzy ludzkim działaniem i B ożą reakcją w R z 2 (19-23 + 24; 25 + 26n. + 28a + 28b-31), z w yraźnym naciskiem Apostoła na tej ostatniej, co ukazuje rosnąca liczba wierszy, które opisują B ożą reakcję. Por. także zupeł­ nie „nie-Pawłowe” stwierdzenie, że „ci, którzy Prawo wypełniają, b ęd ą usprawiedliwieni”. Szcze­ gółow ą analizę deuteronom istycznego kontekstu Rz 2 przeprow adził ostatnio A. 1 to, Romans 2:

A D euteronom istic Reading, JSN T 59 (1995), s. 21-37, który kończy sw e opracowanie następu­

j ą c ą uwagą: „In a sense w e can regard Rom ans 2 as a Pauline version o f the list o f blessings and curses in D euteronom y 27-30 w here the covenantal overtones are apparent” .

19 N a tle deuteronom istycznej teorii retrybucji i jej w pływ u w poszczególnych okresach h i­ storii Izraela zobacz O. S. R a n k i n , Isr a e ls Wisdom Literature. Its B earing on Theology and

the H istory o f Religion, E dinburgh 1936 (na tem at późnego judaizm u, s. 98-123) i w bliższych

nam czasach M. W e i n f e l d , D euteronom y and the Deuteronom ic School, Oxford 1972. 20 A. N y g r e n , cytow any przez O. S. R a n k i n , Isra e l’s Wisdom Literature, s. 86. Najśwież­ sze opracow anie teorii retrybucji w K siędze H ioba i w Kohelecie czytelnik znajdzie w G. R a ­ v a s i, La lacrime da nessuno consolate. II giusto sofferente in G iobbe e Qohelet, PseV 3 4 ,2 (1996), s. 86-88: „U na tesi propria della sapienza tradizionale ebraica e non, codificata fino a divenire un vero e proprio dogm a” .

zdaniu „okazuje się do pewnego stopnia” nie dlatego, że Paw iow em u stwierdzeniu m ogłoby brakować poetyckiej braw ury autora H iobow ych dialogów, ale poniew aż przynajmniej pod jedn ym względem problem cierpienia w R z 8, 18 w ydaje się jeszcze bardziej dram atyczny niż to miało miejsce w K siędze Hioba. Protagonista starotestamentowy nie miał mianowicie pew ności, że Bóg uw ażał go za sprawiedliw ego. Z pew no­ ścią był on przynajm niej przekonany o tym , że nie zgrzeszył na tyle, aby zasłużyć na cierpienie, jakie na niego spadło i dlatego nie m ógł zrozu­ mieć Bożego działania. Poniew aż jednak nie w iedział, że Bóg uw ażał go za niewinnego, było jeszcze miejsce na nieporozum ienie i na w ątpliw o­ ści21. M ógł zatem m ieć nadal nadzieję i m ógł m im o w szystko ufać B ogu, naw et jeśli ow a ufność przybierała czasem kształty swego przeciw ień­ stwa22. Wedle Ewangelii Pawiowej natomiast to Bóg sam miał usprawied­ liwić swoich. Jeśli owi „usprawiedliwieni” nadal cierpią, a ich cierpie­ nia są interpretowane w ram ach logiki retrybucji, nie m a ju ż m iejsca na nieporozum ienia i wątpliwości, a tym sam ym nie m a m iejsca na nadzie­ ję i ufność. Pozostaje tylko odrzucić pierw szą przesłankę: fakt uspra­ wiedliwienia.

Z pow odu cierpień rozum ianych jako kara Paw łow a Ew angelia i j e ­ go obraz B oga m ogłyby się zatem okazać w ew nętrznie sprzeczne, i to bez jakiegokolw iek beneficium dubii. N a tym w łaśnie polega donio­ słość i w ybitnie teologiczny charakter naszego fragm entu, w którym Apostoł chce i m usi udow odnić swoim słuchaczom spójność tw ierd ze­ nia, że „nie m a żadnego potępienia dla tych, którzy są w C hrystusie”, z rzeczyw istością cierpień, czy też innym i słowy, w ten albo inny spo­ sób musi rzucić w yzw anie teorii retrybucji i w ykazać, że nie zaw sze i nie we w szystkich przypadkach m a ona rację. W edle naszej interpre­ tacji Rz 8„ 18-30 owo rozbrojenie „zasady najbardziej podstaw ow ej ze w szystkich23 je st podstaw ow ym celem całego fragm entu i odbyw a się w trzech kolejnych m ikrojednostkach (19-22; 23-25; 26-27), które ra­ zem tw orzą probatio tezy w w. 18.

21 Obszerniej n a tem at w agi i konsekw encji H iobowej nieśw iadom ości, że Bóg uw ażał go za niewinnego zob. H.H. R o w l e y , The B o o k o f Job a n d Its M eaning, B JR L 4 1 (1958), s. 201-207.

22 Por. J. L é v é q u e , Sagesse et paradoxe dans le Livre d e Job, w: J. T r u b l e t (ed.), La

sagesse biblique. D e l ’A ncien au N ouveau Testament, Paris 1995, LD 160, s. 102-115.

Teraźniejsze cierpienia nie stanowią zagrożenia dla przyszłej chwały (probatio)

Przeciwko tezie, że cierpienie jest zawsze zasłużone, św. Paweł prezentuje trzy przypadki cierpienia niezasłużonego, tj. niewinnego: jęki stworzenia (ww.

19-22), jęki chrześcijan j a k o chrześcijan (ww. 23-25) i jęki samego Ducha (ww. 26-27). Każdy z tych przypadków, przez sam fakt niewinności (pierwot­ nej lub odzyskanej) cierpiących podmiotów zaprzecza zasadzie retrybucji i tym samym neguje wniosek (fikcyjnego)24 adwersarza, wedle którego cierpienia obecnego czasu miałyby być zagrożeniem dla chwały, która ma się objawić w wierzących. Każdy z nich czyni to jednak na swój sposób i z własnymi od­ cieniami. Odsyłając do tezy doktorskiej po detaliczne analizy i precyzyjne uza­ sadnienie poszczególnych stwierdzeń, ograniczymy się poniżej przede wszyst­ kim do zarysowania samej logiki Pawiowej argumentacji.

Jęki stworzenia (ww. 19-22)

Za pom ocą pierw szego przykładu (cierpienie stworzenia różnego od człowieka)25 Apostoł ukazuje, że cierpienie - zamiast być zagrożeniem dla pełnej realizacji Bożego planu - jest raczej dramatycznym wołaniem o w yzw olenie z obecnych ograniczeń (κ α ί α ύτή ή κτίσις

έλευφε-24 N a tem at fikcyjnego charak teru oponentów w diatrybie i w L iście do Rzymian por. S.K. S t o w e r s , The D iatribe and Paul's L etter to the Rom ans, SBL Dissertation Series 57, Chico CA 1981, s. 138-152.

25 O biekt przyszłego w yzw olenia je s t w w. 21 opisany w sposób bardzo emfatyczny. N ie je st to tylko ή κ τίσ ις lecz αύ τη ή κτίσις, poprzedzone dodatkowo przez κ α ί, które jeszcze bardziej w zm acnia emfazę. Tego rodzaju w yakcentow anie stworzenie zakłada kontrast z „synami Boży­ m i” z końca poprzedniego w ersetu i niesie z sobą sens zdumienia: „naw et samo stworzenie” . O w o zdum ienie z a w ieraw sobie w skazanie odnośnie do bardziej precyzyjnej identyfikacji stw o­ rzenia. Z trudem da się je m ianow icie wyjaśnić, gdyby A postoł m iał na m yśli tylko rozróżnienie pom iędzy wierzącym i i niew ierzącym i. D a się je natom iast doskonale zrozumieć, jeśli κτίσις w w ierszach 19 i 20 oznacza stw orzenie różne od człowieka. Taka interpretacja jest tym bardziej praw dopodobna, że Apostoł w całej sekcji (Rz 5-8) używ a jednoznacznych określeń na człow ie­ ka: „w ielu” (5, 15.19) i „w szyscy [ludzie]” (5, 12.18). Owo „zdziw ienie” pozostaje niezauważo­ n e w ostatniej i praw dopodobnie najbardziej radykalnej interpretacji Rz 8, 19-22 w kluczu w y­ łącznie antropologicznym przez A. G i g 1 i o 1 i, Z, ’uomo o il creato. K tisis in s. Paolo, Studi Bi- blici 21, B ologna 1994, s. 63. G łów ny argum ent autora, że u św. P aw ła (i gdziekolwiek indziej w Biblii i w literaturze intertestam entalnej) κ τίσ ις nigdy nie odnosi się do czegokolwiek/kogo­ kolw iek innego niż człow iek upada ju ż w Rz 1, 23-25, gdzie sam A postoł wylicza m ożliwe znaczenia rzeczow nika κτίσις: άνθρω πος, πετεινόν, τετράπους i έρπετύν. Rozwiązanie, które pozw ala tylko n a rozróżnienie pom iędzy wierzącym i i niewierzącym i, w ydaje się wykluczone przez w. 21, gdzie ούχ έκουσα stoi w wyraźnej sprzeczności z tym, co A postoł mówi o człow ie­ ku w R z 1,21. D odajm y jeszcze, że proponow ana tutaj interpretacja w. 22 koniecznie implikuje, iż w yrażenie π ά σ α ή κτίσ ις obejm uje rów nież fizyczne stworzenie.

ρωφήσεται άπο της δουλείαυ τηυ φΘοράς; R z 8, 21) i jednocześnie gw a­ rancją tego, że wyzw olenie nastąpi. W jaki sposób? Położenie w szyst­ kich stworzeń - oprócz człowieka - je st z punktu w idzenia teorii retry­ bucji absurdem, którem u poddał je sam B óg (τη μ α τα ιό τη τι ή κτίσ ις ύ π ε τ ά γ η )26. C ie rp ią one m ianow icie b ez ja k ie jk o lw ie k w iny (ο ΰ χ έκοΰσα)27 co według R dz 3 , 1 6 powinno być tylko k arą dła Ewy: „całe stworzenie aż dotąd jęczy i wzdycha w bólach rodzenia”28. Sytuacja ta - absurdalna w ram ach teorii retrybucji29 - nie je s t jed n ak absurdem fak­ tycznym30. Fakt, że jakaś teoria nie je st w stanie dostrzec logiki w B o ­

26 Zarówno logika argum entu w Rz 8, 19-22 ja k i racje typu filologiczno-egzegetycznego przem aw iają za tym , aby w m iejsce tradycyjnej interpretacji w yrażenia τη μ α τα ιότη τι ή κ τίσ ις ύ π ετά γ η w sensie „zostało się w absurdalnej sy tu a cji” . Z in terp reto w an a w ten sposób μ α - ταιότης nie tylko odzyskuje w Rz 8 ,2 0 sw e najczęstsze znaczenie biblijne (39 z 54 miejsc w LXX), ale też zachow uje się jednocześnie różnicę m iędzy naszym sform ułow aniem a w yrażeniem c z a ­ sow nikow ym w R z 1, 20 : έμοααιώΘησαν έν τοις διαλογισμούς αύτώ ν. N a tem at „absurdu” ja k o najbardziej odpow iedniego tłum aczenia ματαιότης u K oheleta por. B. P e n n a c c h i n i , Q ohelet

ovvero il libro degli assurdi, Euntes Docete, 30 (1977), s. 491-510; M.V. F o x , The M eaning o f „ h eb el"f o r Q ohelet, JB L 105/3 (1986), s. 409-427; A. L u a h a , O m nia Vanitas: D ie B edeutung von hbl bei K ohelet, w: J. K i l u n e n et al. (eds.), G laube und G erechtigkeit, SFEG: FS R. Gyl-

lenberg, Helsinki 1983, s. 19-25; D. M i c h e l , U ntersuchungen zu r E igenart des Buches Q ohe­

let, M it einem A nh a n g von R.G. Lehmann, B ibliographie zu Q ohelet, BZAW 183, B erlin 1989;

T. P о 1 k, The Wisdom o fIro n y: A Study o f,, H ebei " a n d Its Relation to Jo y and the F ea r o f God, SBTh 6 (1976), s. 3-17.

21 W szystkie znane w literaturze greckiej teksty, w których zachodzi zw rot ο ύ χ έκοΰσα ά λ λ ά ( D e m o s t h e n e s , A gainst Phaenippus /Or. 42/, 29; P o l y b i u s , H istoriae, X XXI, 10; P h i l o ,

Fuga, 65 i E xod 21:13) m ają je d n ą w spólną charakterystykę: do ty czą procesu, w którym ustala

się czyjąś w inę czy odpow iedzialność. T łum aczenie go w sensie „niechętnie” czy „z oporem ” (non volens) w ydaje się w ięc stanow czo za słabe, choć jed y n e m ożliw e w w yłącznie antropolo­ gicznej interpretacji ww. 19-22.

28 M etafora .ję k ó w i bólów rodzenia” zw ykle je st interpretow ana pozytyw nie, jak o przykład cierpienia, które kończy się happy endem: narodzinam i now ego życia. D okładniejsza analiza biblijnych i intertestam entalnych tekstów, gdzie owa m etafora w ystępuje, ukazuje jednak, że funkcjonuje ona przede w szystkich jak o obraz szczególnie dotkliw ej kary. Pierw szym tekstem biblijnym, gdzie pojaw iają się razem oba jej elem enty: ję k i bóle rodzenia, je s t Rz 3,16 ( L X X ) - opis kary, którą będzie m usiała cierpieć Ew a po grzechu pierw orodnym .

29 Celem uniknięcia tego absurdu literatura rabinistyczna doszukuje się w iny rów nież po stronie stworzenia. W P fr H O t^ fĘ , ЛЩ. O ś f f Ф Щ .О \А (strona 101 tłum aczenia

Friedlandera, N ew York, 1971) m ożna na przykład znaleźć następujące w yjaśnienie: „ If A dam sinned, w hat w as the sin o f the earth, that it should be cursed? B ecause it did not speak against the (evil) deed, therefore it w as cursed” . N iniejszy tekst nie dow odzi otw arcie polem icznego charakteru Rz 8,20, choć nie da się go całkow icie w ykluczyć. Z pew nością natom iast ilustruje, jak bardzo rozpow szechniona i zakorzeniona była idea retrybucji w m entalności tam tych cza­

sów i ja k bardzo problem zaw inionego/niew innego cierpienia pasuje do naszego tekstu. 30 Na tem at rozróżnienia m iędzy absurdem faktycznym i epistem ologicznym w użyciu term i­ nu przez A. C a m u s ’ a por. D. L a z e r e , The Unique Creation o f A lb ert Camus, Yale 1973, s. 52-53. Por. także D. C o x , The Triumph o f Im potence. Jo b a n d the Tradition o f the Absurd, Rome 1978, s. 24n., który w yróżnia „an i n t e l l e c t u a l and a c t u a l absurdity” .

żym działaniu w stosunku do stworzenia nie oznacza bowiem, że takowa nie istnieje. Niewątpliwie ukazuje natomiast, że sama teoria nie tylko m a swoje limity, lecz także, że fakty w eryfikują negatywnie możliwość jej aplikowania do każdego rodzaju cierpienia i we wszystkich okolicz­ nościach. Cierpienie stworzenia różnego od człowieka je st mianowicie przykładem , że cierpienie niezasłużone jest faktem od samego początku ludzkiej historii. Jednocześnie jednak ukazuje ono, że tego rodzaju cier­ pienie nie m oże być beznadziejne. Przeciwnie, zamiast być zagrożeniem, je st krzykiem o inną i lepszą przyszłość, i w pewnym sensie taką przy­ szłość gwarantuje. W przeciwnym bowiem razie byłoby ono niczym in­ nym niż jaskraw ym przykładem całkowitej arbitralności ze strony Boga, ostatecznego odpowiedzialnego za podporządkowanie stworzenia absur­ dowi, a tym samym negow ałoby zarówno Jego sprawiedliwość, jak i ko­ herencję Jego działania. Z formalnego punktu widzenia Apostoł broni w pierwszej mikrojednostce tezy z w. 18 przez reductio a d absurdum poglądów swego ewentualnego adwersarza31.

Jęki wierzących j a k o wierzących (ww. 23-25)

Cierpienie wierzących j a k o wierzących, o którym m owa w ww. 23- -25, je st inne od tego, które dzielą oni wraz z całym stworzeniem w w. 22: π ά σ α ή κτίσις συστενάζει κ α ι συνωδίνει άχρι του νυν. Jeśli tamto, wspólne całem u stworzeniu, miało charakter fizyczny („Jęki i bóle ro­ dzenia”), ich specyficznie chrześcijański ję k (ήμέίς κ α ι αύτόι έν έαυ- τοις στενάζομες) rodzi się z frustracji, ja k ą powoduje napięcie eschato­ logiczne. Chrześcijanie j a k o chrześcijanie jęcz ą mianowicie z powo­ du intensywnego odczuwania zbawienia, które już jest obecne, lecz wciąż jeszcze niewidzialne, ponieważ ciągle jeszcze doświadczane tylko w for­ mie απα ρχή του πνεύματος - pierw szego daru, jakim je st Duch.

Jest oczywiste, że tego rodzaju cierpienie nie może zagrażać nadziei, która tym razem jest zdefiniowana niejak o chwała, ale jak o pełnia syno­

i r ii 31 W artość argum entacji A postoła opiera się oczyw iście n a aksjomatycznym charakterze prze­ słanki, iż Boże działanie nigdy nie je s t arbitralne. W ram ach biblijnego horyzontu hemeneutycz- nego je s t ona oczywista. Sam św. Paw eł pow oła się na n ią expressis verbis w R z 8,28. Podobnie aksjom atyczne sform ułowanie znajduje się np. u P l a t o n a (Republika 10.}2.612e-613a), gdzie rów nież pojaw ia się ono w kontekście dyskusji nad cierpieniem sprawierjłjwego: „Shall we not agree that all that com es from the gods turns out for the best for him w ho is dear to gods? This, then, w e m ust conclude about the ju st m an, that w hether he is beset by penury or sickness or any other supposed evil, for him these things, yvill in the end prove good, w hether in life or in death” .

stwa, to znaczy odkupienie ciała (w. 23). Nie tylko nie jest ono zagroże­ niem dla nadziei {spes quae speratur), ale raczej stanow i jej zaskakują­ cy dowód. Owo cierpienie bow iem je st m ożliw e tylko dlatego, że przy­ szłość jest pew na i ju ż w pew ien sposób obecna. A by wyrazić paradok­ salny charakter tego ro zum ow ania je s z c z e d o b itn ie j: sp ecy ficzn ie chrześcijańskie cierpienie je st ubocznym efektem nadziei, której ju ż te­ raz dzięki obecności D ucha m ożna doświadczyć, ale której pełnia ciągle jeszcze pozostaje niew idzialna32. Z tego w zględu zam iast być zagroże­ niem dla przyszłości tego rodzaju cierpienie je st znakiem , że przyszłość ju ż się rozpoczęła.

Zam iast rozum ow ania przez reductio ad absurdum z poprzedniego przykładu m am y w ięc w ww. 23-25 rozum ow anie paradoksalne. Jeśli w edług Pawiowego adw ersarza paradoksem niem ożliw ym do utrzym a­ nia było już sam o współistnienie nadziei na przy szłą chw ałę i cierpień, Apostoł prezentuje paradoks jeszcze bardziej radykalny, ale który jed n o ­ cześnie usuw a grunt spod nóg oponenta. O dw raca m ianow icie ew entu­ alną obiekcję i prowadzi jej autora do paradoksalnej konkluzji, że to nie cierpienie zagraża nadziei (przyszłej chwale), ale w łaśnie owa chwała, ze względu na sw ą w łasną naturę (niew idzialność), je s t przyczyną na­ szego cierpienia. Co w ięcej, samo cierpienie, zam iast być zagrożeniem dla przedm iotu naszej nadziei, „w yrabia” praw dziw ą nadzieję (spes qua

speratur: Rz 5, 3), tzn. sprawia, że oczekujem y autentycznie.

Jęki samego D ucha (ww. 26-27)

Obraz Ducha, który w staw ia się za nami sam jęcząc (αυτό то πνεύμα ύπε ρεντυγχάνει στεναγμοίς άλαλήτοις; w. 26), udow adnia przede wszystkim fałsz tezy, że cierpienie jest koniecznie dow odem grzechu:

52 P odobną reflek sję n a tem at cierp ien ia specyficznie c h rześcija ń sk ieg o m o żn a znaleźć u H. U. von B a l t h a s a r a : „C hristus ist durch die G ottverlassenheit von K reuz u n d H ölle hin ­ durch der Sieger über die Welt, ich aber bin noch in der W elt; durch seinen A nruf, seine tätige H ineinnahm e in sein G esam tgeschick soll ich der Welt gestorben, m it Christus begraben und auferstanden sein (Röm 6,2ff; Eph 2,6), soll suchen «was droben ist», w as aber trotzdem für m ich «verborgen» bleibt (K ol 3,1 ft). D ieses Vorveg-schon-Sein dessen, w as m an n ich t anders als in glaubender «Hoffnung» ergreifen kann und deshalb «in G eduld erharren» m uß (R öm 8,24f), s t r e c k t d e n C h r i s t e n a u f d a s K r e u z d e r s i c h k r e u z e n d e n B a l k e n d e s a l ­ t e n u n d n e u e n Ä o n s . E i n h ä r t e r e s K r e u z a l s d a s n a t ü r l i c h e n M e n s c h e n der als G eist heim atlos a u f der G renze zw ischen der geschöpflichen W elt und dem absoluten G ott steht” (Theologie der D rei Tage, Freiburg 1990, s. 255; podkreślenia moje).

naw et sam Duch cierpi33. Oczywiście istnieje różnica między Jego cier­ pieniem, a cierpieniem stworzenia czy chrześcijan. Ci ostatni cierpią z po­ w odu zewnętrznych czy wewnętrznych ucisków, podczas gdy Duch ję ­ czy wstawiając się za tymi, którzy cierpią, tak że należałoby zamiast 0 cierpiącym Duchu mówić raczej o jękach Ducha i Jego współczuciu. N aw et takie rozróżnienie nie osłabia jednak radykalizm u Pawiowego obrazu: współczucie je st ostatecznie też cierpieniem, tyle że zamiast ucisku ze strony zewnętrznych czy wewnętrznych okoliczności cierpi się z pow odu ucisku własnego serca34. Tak zrozumiany obraz jęczącego D ucha nie tylko obala tezę, że każde cierpienie jest konsekwencją grze­ chu, ale jednocześnie odrzuca logiczną konsekwencję deuteronomistycz- nego stylu m yślenia, m ianowicie, że ten, który cierpi jest oddzielony od B oga i z tego względu - bez żadnej nadziei na przyszłość. W swym trze­ cim przykładzie św. Paweł ukazuje, że prawda jest dokładnie odwrotna: cierpienia wierzących nie są znakiem zerwania więzi z Bogiem, ale same w sobie stanow ią okazję, w której m ogą oni doświadczyć obecności 1 w sparcia Ducha, a osoba Tego, który w stawia się za nimi jest najwyż­ szą gw arancją ich przyszłości.

33 M yśl o cierpiącym D uchu m ogłaby wydaw ać się rażąca w obec rozpowszechnionego zw łasz­ cza w kulturze zachodniej przekonania o niecierpiętliw ości Boga. Ma ona jed n ak podstawy b i­ blijne ju ż w K siędze W yjścia (2, 23-25; 3, 7-8) i w późniejszej refleksji nad tymi wydarzeniami u klasycznych proroków. System atyczną prezentację całego zagadnienia w Starym Testamencie czytelnik znajdzie w J. L. C r e n s h a w , A W hirlpool o f Torment, Overtures o f Biblical Theology 12, Philadelphia, PA 1984, szczególnie w rozdziale ósm ym (God Suffers With), nas. 127-137, z podsum ow aniem na s. 136n. O dnośnie do stanow iska teologii patrystycznej i współczesnej n a tem at cierpienia B oga zob. syntezę W. H r y n i e w i c z a O M I, Pascha Chrystusa w dziejach

człow ieka i w szechświata, Lublin 1991, s. 266-284.

34 Por. trafne sform ułow anie E. V a l l a u r i , I g em iti dello Spirito Santo, RivB 27 (1979), s. 99n.: „«G em ito», infatti dice dolore. U sato in rapporto alla preghiera (p. es. Sal. 6,7; 12,6; 31,11; 38,9; 79,12; 102,6 ecc.) dice, si, u n a preghiera fervorosa perć sgorgante da un cuore sofferente” .

35 W ram ach metafory procesu sądowego, jak a rządzi wierszem 27, a w szczególności ze względu na funkcję sędziow ską Boga w określeniu ό έρ α υν ώ ν τάς καρδίας (w. 27), σιδεν τί та φρόνημα του πνεύμ α τος należy rozum ieć nie w sensie Bożej „niezaangażowanej” znajomości pragnień Ducha, ale jak o podzielanie tego, czego pragnie Duch. W przeciwnym wypadku Pawiowy obraz D ucha byłby znacznie poniżej standardów N ow ego Testamentu, mianowicie jako Tego, którego „m oralność” czy precyzyjniej „m oralność” pragnień którego musi być badana przez Boga. W na­ szej interpretacji Bóg jako δ έραυνών τάς καρδίας wie, że ci, za którymi wstawia się Duch, są święci i dlatego „podziela” (οιδεν) Jego pragnienia. Zobacz także I .D e l a P o t t e r i e , ά δ α ε γι- νώσκω. I due m odi d e l „ conoscere " nel quarto vangelo, w t e n ż e , Studi di cristologia giovan-

nea, G enova 1986, s. 314n. O dnośnie do takiego znaczenia hebrajskiego i r r por. W. S c h o t ­

Owa przyszłość jest tym bardziej pew na, że to, co B óg sam czuje i cze­ go pragnie, doskonale koresponduje zarów no z tym, o co w staw ia się Duch (οιδεν τι το φρόνημα του πνεύμ ατος)35, ja k i z Jego sposobem wstawiania się: στεναγμούς άλαλήτοις, w jękach, których nie m ożna w y­ ra z ić sło w am i. D u c h w s ta w ia się m ia n o w ic ie za ś w ię ty m i κ α ­ τά φεάν - na boski sposób, to znaczy w jedy ny sposób, który w sytuacji cierpienia jest godny Boga: jęcząc w raz z tym i, którzy cierpią. W ten sposób św. Paweł podkreśla, że nie tylko sam D uch solidaryzuje się z n a­ szym cierpieniem , ale znajduje ono także m iejsce w sercu Boga. O n sam niejako uczestniczy w naszych jękach, czyniąc je swoim i. W jak i zatem sposób m iałoby ono pow strzym ać Go od realizacji Jego odwiecznego planu?

Odnośnie do tej części p robatio (ww. 26-27) m ożna rów nież ze spo­ r ą dozą praw dopodobieństw a postaw ić hipotezę, że zaw iera ona aluzję do procesu między H iobem i Bogiem , który nadaje strukturę całej i K się­ dze H ioba36, a w szczególności aluzję do desperackiego żądania staro- testam entow ego protagonisty, by został m u dany o brońca czy gw arant na w ysokościach (Hi 16, 18-21). O dpow iedzią na to nig dy nie w y słu ­ chane w K siędze H ioba żądanie37, byłoby w Liście do R zym ian w sta­ w iennictw o Ducha. G dyby ow a hipoteza okazała się trafna, ju ż w zru ­ szająca śm iałość Paw iow ych stw ierdzeń w R z 8, 26-27 osiągnęłaby jeszcze w yższy poziom patosu i jeszc ze w ięk szą siłę persw azji. Jego (fikcyjny) adw ersarz byłby m ianow icie zm uszony do utożsam ienia się z przyjaciółm i Hioba i z u st B oga sam ego usłyszałby potępienie sw e­ go stylu m yślenia: „Z apłonąłem gniew em na ciebie i na dw óch przyja­ ciół twoich, bo nie m ów iliście o M nie prawdy, ja k sługa m ój, H io b ” (Hi 42, 7).

36 Precyzyjne uzasadnienie hipotezy, że m etafora procesu sądow ego je s t integralną częścią struktury K sięgi H ioba i tym sam ym kluczem do jej popraw nej interpretacji czytelnik znajdzie w H . R i c h t e r , Studien zu Hiob. D es Aufbau des H iobbuches, dargestellt an den Gattungen

des Rechtslebens, Berlin 1959 i ostatnio w N .C . H a b e l , The B o o k o f Job, O TL, Philadelphia,

PA 1985, s. 54-57.

37 N a tem at niem ożliw ości takiej m ediacji i znaczenia H iobowej niekonsekw encji, gdy żąda w 16,18-21 pośrednictwa, o którym w ie, że nie je s t możliwe, por. piękne reflek sjew J. L é v é q u e ,

Sagesse et paradoxe dans le Livre d e Job, w: J. T r u b 1 e t (ed.), La sagesse biblique de l'A ncien au N ouveau Testament. Actes du XVe congrès de l'A C F E B (Paris, 1993), LD 160, Paris 1995,

Pew ność przyszłej chwały (ww. 28-30 - conclusio)

W edle naszej analizy ww. 28-30 p odsum ow ują argument ro zp o­ częty w w. 18 i czynią to kładąc szczególny akcent na pewności chw a­ ły. Pozornie brakuje w nich specyficznego term inu na cierpienie (znaj­ dujem y m ian ow icie w yraźne odniesienie do chwały, a tylko ogólne π ά ντα na określen ie cierpienia). Ten brak nie oznacza jednak n icze­ go w ięcej niż fakt, że A postoł w zakończeniu uogólnia swoje poprzed­ nie stw ierdzenia i w pozytyw nych term inach staw ia ponownie tezę z w. 18. Z am iast m ów ić, że nic nie je s t w stanie zagrozić realizacji B ożego p lanu w stosunku do w ierzących, naw et cierpienie, podkre­ śla, że „z tym i, którzy go m iłują, B óg działa w e wszystkim dla ich dobra” .

Podobnie ja k w probatio również w sekcji podsumowującej Apostoł nie chce w jakikolw iek sposób „w yjaśniać” cierpienia. Z tego względu świadom ie unika wszelkich sformułowań, które mogłyby stanowić alu­ zję do tradycyjnych odpowiedzi na pytanie o sens cierpienia. To ostatnie pozostaje dla niego tajemnicą, ale nie zagrożeniem. Od wierzących, gdy przyjdzie im stawić czoło cierpieniu, chce m ianowicie, by uświadomili sobie jedno: fakt, że cierpią, w żaden sposób nie oznacza jakiegoś kry­ zysu w ich relacjach z Bogiem i w żaden sposób nie jest znakiem opusz­ czenia ich przez Boga. Prawda jest dokładnie odwrotna: „z tymi, którzy Go miłują, B óg współpracuje we wszystkim (πάντα συνεργεί) dla ich dobra” (Rz 8, 28), przy czym owo „we wszystkim ” obejmuje również i przede w szystkim cierpienia.

Pom oc, jakiej B óg udziela tym, którzy Go m iłują, m a za cel ich uczestnictwo w chwale Zm artwychwstałego, a ostatecznie, aby sam Syn stał się pierw orodnym m iędzy w ielu braćm i (8, 29c). Fakt, że chwała synów niejako w arunkuje synostwo Syna (bez ich dojścia do chwały On sam nie m ógłby stać się pierw orodnym m iędzy w ielu braćmi), je st dla w ierzących jeszcze jednym źródłem pew ności całkowitej realizacji Bożego planu. O w a pew ność jest zresztą w szczególny sposób podkre­ ślona przez ornatus m ikrojednostki, C atena aurea w ierszy 29-30 m a m ianow icie na celu ukazanie nieuchronnego charakteru realizacji B o­ żego planu. O kazuje się ona m ianow icie pew na nie tylko dlatego, że jej dwa pierw sze etapy: pow ołanie i uspraw iedliw ienie, już nastąpiły (οΰς δε προωρισεν, τούτους και ους έκάλεαεν, τούτους και έδικαίωσεν), ale przede w szystkim dlatego, że pośrodku cierpień także etap końco­

wy: obdarzenie chw ałą, został ju ż zainicjow any: ούς δε έδικ α ίω σ εν, τούτους κ α ι έδόξασεν38.

Św. Paweł wobec cierpienia w Rz 8 ,1 8 -3 0 - zam iast zakończenia

Jak ju ż zostało powiedziane św. P aw eł w Rz 8, 18-30 nie tylko nie rości sobie jakiejkolw iek pretensji do tego, że zdołał „w yjaśnić” pro ­ blem cierpienia, ale naw et nie zam ierzał tego uczynić. Raczej chodziło m u o to, by ukazać słabość tradycyjnych odpowiedzi na pytanie o sens cierpienia, w szczególności tych odpow iedzi, które odw ołują się do teo­ rii retrybucji cz y je j ew entualnych w ycieniow ań (pedagogiczny w ym iar cierpienia; cierpienie jako próba czy też cierpienie jako dow ód Bożej miłości). W ten sposób jego wykład w R z 8, 18-30 ukazuje, że cierpie­ nie je st przede w szystkim misterium. Tym niem niej, tw ierdząc, że cier­ pienia obecnego czasu nie są ani zagrożeniem dla przyszłej chw ały w ie­ rzących ani nieprzezw yciężalną p rzeszkodą w ich życiu, św. P aw eł nie tylko broni tajem nicy tego dośw iadczenia i potrzeby poddania się rozu­ m u w obliczu misterium, lecz m ów i także coś więcej. W edług A postoła cierpienie, pozostając tajem nicą i doświadczeniem zawsze trudnym , a na­ w et dlatego że je st takie, m oże stać się dla wierzących rów nież m iej­ scem zwycięstwa, a wówczas okazuje się także paradoksalnym m iejscem dośw iadczenia potęgi miłości i św iadectw a o niej : „We w szystkim od­ nosim y pełne zwycięstwo (ΰπερνικώμεν) dzięki Temu, który nas um iło­

38 A oryst έδόξασεν interpretuje się na w iele różnych sposobów: 1. U życie tradycyjnej form u­ ły, która ju ż go zaw ierała, 2. Podkreślenie pew ności w ydarzenia, które m a d o piero nastąpić, 3. A oryst profetyczny. W bezpośrednim kontekście R z 8, 18-30 najbardziej praw dopodobne w y ­ daje się rozum ienie, które zakłada, że czas przeszły m a za zadanie podkreślić fakt, iż chw ała j u ż je s t dana (przeszłość), m im o że jej pełne objaw ienie będzie dopiero spraw ą przyszłości. Z po­ do bną dialektyką spotykam y się w naszym fragm encie rów nież w w ypadku synostw a w ierzą­ cych, które także ju ż je s t (por. 8, 14), ale którego pełni ciągle jeszcze oczekujem y (por. 8, 23). Ow o dialektyczne dośw iadczenie synostwa i chw ały zakłada dar życia, który stanow i sa m ą esencj ę zarów no relacji o jciec-sy n ja k i chwały zm artw ychw stania. Poniew aż w ierzący ju ż otrzym ali Ducha, źródło życia (8, 10), ju ż teraz d ośw iadczają zarów no synostw a ja k i chw ały. Poniew aż jed n ak n a razie D uch je s t posiadany tylko ja k o „pierw szy dar” , dośw iadczenie je d n e g o i drugie­ go m a przed so b ą przyszłość. W ierzący m ianow icie ciągle jeszcze oczekują n a koniec żniwa, zm artw ychw stanie, kiedy to objawi się pełnia ich synostw a i eo ipso pełnia chw ały. Podobne w yjaśnienie aorystu έδόξασεν w R z 8, 30 prezentuje E. L a r s s o n , Christus als Vorbild. Eine

U ntersuchung zu den paulinischen Tauf- u n d Eikontexten, U ppsala 1962, s. 306-307: „Schon

der B esitz des G eistes ist som it eine V erherrlichung, die den G ebrauch der V erbform έδόξασεν m otiviert” .

wał” (Rz 8, 37). Dlatego właśnie dla tych, którzy otrzymali Ducha jako pierwociny, skończył się czas lęku (por. Rz 8, 15). Czas teraźniejszy za­ m iast być czasem w stydu stał się czasem paradoksalnego chlubienia się nawet pośrodku cierpień (por. Rz 5, 3-4)39, czasem zachwytu nad „nad­ m iarem ” Bożych dróg, i czasem śpiewu o potędze Jego miłości, która sprawia, że zw yciężają w e wszystkim.

W tym m iejscu trzeba jednak dodać, że Pawiowe rozumienie ugięcia się przed tajem nicą cierpienia, czy też raczej jej ufnej akceptacji, różni się zasadniczo od tego, co proponuje K sięga Hioba. Momentem wspól­ nym dla obu je st odrzucenie jakiejkolw iek interpretacji cierpienia, która mogłaby ogołocić to ostatnie z misterium. Tym niemniej Paweł i Hiob uczą się i uczą innych ufności w obliczu tego m isterium w oparciu o do­ świadczenia, które zasadniczo się między sobą różnią. W wypadku H io­ ba chodziło o sugestywny kurs teologii na przykładzie hipopotama i kro­ kodyla, dwóch stworzeń najbardziej m ajestatycznych i groźnych, a je d ­ n ocześnie najb ard ziej n ieuży tecznych z p unktu w idzenia ludzkiej ekonomii owych czasów. Powód ich stworzenia pozostawał więc dla ludz­ kiego um ysłu całkow icie niezrozumiały. Przykład krokodyla i hipopota­ m a pozwolił Hiobowi zdać sobie sprawę, że ju ż w porządku naturalnym wiele spraw pozostaje poza ludzkimi m ożliwościam i zrozumienia, a tym niemniej stanow ią one część Bożego planu i jako takie m uszą mieć swój sens. W ten sposób m ógł sobie uświadomić, że podobnie może być w po­ rządku moralnym. Cierpienie jest ja k hipopotam i krokodyl: nawet jeśli dla ludzkich oczu w ydaje się całkowicie absurdalne, m a swój tajemni­ czy sens w oczach B oga, któremu m ożna i trzeba zaufać40.

39 Odnośnie do takiego rozum ienia frazy καυχώ μ εθα έν τοάς θλίψεσνν wbew zwyczajowe­ m u „chlubim y się także z ucisków ” zob. R. B i e r i n g e r , A ktive H offnung im Leiden. Gegen­

stand, G rund und P raxis d er H offnung nach Röm 5: 1-5, TZ 4 (1995), s. 321: „Nach unserer

A uffassung gebraucht Paulus κ α υ χ ά ο μ α ι in 5,3b ebenfalls absolut und ist έν τώς θ λ ίψ ε- σιν som it nicht G egenstand, sondern die Situation, in der das Sich-Rühm en geschieht. Einige A utoren w enden gegen diese Interpretation ein, daß się die A ntithese zwischen 5,2c und 5,3ab zerstört. «N icht nur, sondern auch...» beinhaltet hier jed o ch keine Antithese, sondern eine Stei­ gerung. Was Paulus sagt, gilt nicht nur allgem ein, sondern insbesondere in der Situation der Bedrängnis. Die Tatsache, daß Paulus bei κ α υ χά ο μ α ι den G egenstand normalerweise m it έν anschließt, wie w ir in R öm 2,17.23; 5,11; 1 Kor 1,31 u. a sehen, bedeutet nicht,;daß erév nicht auch dazu benutzen kann, die Situation zu beschreiben” . T ę sam ą interpretację zaproponował ju ż В. W e is s , D er B r ie f an die Röm er, G öttingen 1899, s. 220.

40 Bardziej szczegółow e om ów ienie Bożej odpow iedzi n a Hiobow e pytanie o sens cierpienia, której podsum ow anie przedstaw iliśm y powyżej, m ożna znaleźć w D. J. A. C lin e s , Job 1-20, X X X IX -X LV II; N . C. H a b e l , T h e B o o k o fJ o b , O TL, Philadelphia, PA 1985,s.33-35iD . С о х ,

W odróżnieniu od Księgi H ioba Paw iow ym punktem w yjścia odno­ śnie do problem u cierpienia nie je st B óg nieogarniony w sw ym dziele stworzenia, lecz Bóg, który przekracza w szelkie ludzkie oczekiw ania i m ożliwości zrozum ienia w swym dziele zbawczym. O statecznym p o ­ wodem, by M u ufać, jest m ianow icie nie tyle m ądrość i potęga B oga jako Stwórcy, lecz Jego niesłychany i nieogarniony dla naszego um ysłu gest miłości, którego - poniew aż je st on szaleństw em w oczach m ądro­ ści św iata (por. 1 K or 1, 18-25) - nie m ożna adekwatnie wyrazić inaczej, jak tylko przez paradoksalne i skandaliczne w swej przesadzie sform u­

łowanie: „N awet własnego Syna nie oszczędził, ale G o za nas w szyst­ kich w ydał” (Rz 8, 42)41. A poniew aż chodzi o gest zbawczej m iłości, a nie tylko stwórczej potęgi, Paw eł nie pozostaje ja k Hiob w m ilczeniu pełnym bojaźni, lecz sam zaczyna śpiew ać hym n o m iłości42, która po­ mimo cierpień i pośród nich sprawia, że zw ycięstwo tych, którzy m iłu ją Boga, staje się dotykalne ju ż teraz.

ks. A ndrzej G IENIU SZ CR

41 Por. J.-N . A 1 e 11 i, Paul et la rhétorique. É tat d e la question et propositions, w :J . S c h l o s ­ s e r (ed.), P a u l d e Tarse Congrès de l'A C F E B (Strasbourg, 1995), LD 165, Paris 1996, s. 49: „Paradoxe et a u x è s i s deviennent ainsi essentiels pour exprim er le m ystère de l ’excès, de la dém esure divine en Christ. La théologie est alors devenue rhétorique, et il était essentiel q u ’elle le devint” . O dnośnie do Paw iow ego użycia paradoksu w L iście do R zym ian i do argum entacyj- nej funkcji tej figury zobacz t e n ż e , Comm ent D ieu est-il ju s te , s. 252-254 oraz t e n ż e , S ages­

se et mystère chez Paul. Réflexion su r le rapprochem ent de deux cham ps lexicographiques, w:

J. T r u b l e t (ed.), L a sagesse biblique, s. 365-367.

42 N a tem at gatunku literackiego i hym nicznego charakteru R z 8, 31-38 zob. A . S n y m a n ,