Albin, Janusz
Łączność kulturalna Polaków w
Niemczech z krajem w latach
1919-1939
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 239-265
Janusz A lb in
ŁĄCZNOŚĆ KULTURALNA POLAKÓW W NIEMCZECH
Z KRAJEM W LATACH 1919— 1939
W d o tyc hc zasow ych b adaniach d ziejów p o lsk iego ruchu n arodow ego w N iem czech m ało u w a g i p o św ięc a no w ię z i z krajem . T y lk o n ieliczn i autorzy, zw łaszcza T adeusz C ie ś la k 1, H enryk K a p is z e w s k i2, T eodor M u s io ł8, Jan W ró b le w sk i 4 i W ojciech W r z e s iń sk i5, dostrzegali isto tn y w p ły w pom ocy o św ia to w ej i k u ltu raln ej sp o łec zeń stw a i w ła d z p a ń stw o w y c h II R zeczyp osp olitej na in te n sy w n o ść oraz k ształt i fo rm y p o lsk iego ruchu n arodow ego w N ie m czech. Jed n a k że w pracach ty c h au torów zw iązk i z krajem u k azy w a n o na m argin esie in n y ch zagadnień. T akże prace o działaniach sp o łec zeń stw a i p a ń stw a p o lsk iego na rzecz P olonii, m .in. Janusza A lb in a 6, R yszarda D e m in a 7, M ariana L echa 8 i M ariana M r o c z k i9, traktują g łó w n ie o organizacji, form ach i rozm iarach p o m ocy kraju dla ludności p olsk iej za granicą, w ty m także dla P o la k ó w w N iem czech . N ie form u łu ją ocen jej znaczenia dla rozw oju p o l sk ieg o ruchu narod ow ego na w ych o d źstw ie.
C elem n in iejszego a rtyk ułu b ęd zie próba o k reślen ia roli zo rgan izow an ych form łączności k u ltu raln ej P o la k ó w w N iem czech z krajem dla rozw oju p la ców ek o św ia to w y c h i k u ltu ra ln y ch oraz in n y c h p rzeja w ó w życia narodow ego. P od jęcie jej d od atk ow o uzasadnia fakt, iż pom oc i opieka nad P o la k a m i w ty m kraju zajm ow ała przez ca ły okres m ięd zy w o je n n eg o d w u d ziestolecia
1 T . C i e ś l a k , D o r o b e k h i s t o r y c z n y Z w i ą z k u P o l a k ó w w N i e m c z e c h , w : P i ę ć d z i e s i ę c i o l e c i e Z w i ą z k u P o l a k ó w го N i e m c z e c h , O p o l e 1974, s s . 11— 28. 2 H . K a p i s z e w s k i , Z w i ą z e k H a r c e r s t w a P o l s k i e g o ю N i e m c z e c h , W a r s z a w a 1969, p a s s i m . 3 T . M u s i o ł , S z k o l n i c t w o p o l s k i e w r e j e n c j i o p o l s k i e j 1919— 1939, K a t o w i c e 1964, p a s s i m . 4 J . W r ó b l e w s k i , P o l s k i e b i b l i o t e k i l u d o w e w z a b o r z e p r u s k i m i n a t e r e n i e R z e s z y N i e m i e c k i e j w l a t a c h 1843—1939, O l s z t y n 1975, p a s s i m . 5 W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922—1939, P o z n a ń 1972, p a s s i m ; t e n ż e , Z e s t u d i ó w n a d p o l i t y k ą o ś w i a t o w ą r u c h u p o l s k i e g o w N i e m c z e c h w l a t a c h 1922— 1939, w : N a j n o w s z e d z i e j e P o l s k i 1924—1939, t . 11, W a r s z a w a 1967, s s . 159— 183; B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , S z k o l n i c t w o p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1919— 1939, O l s z t y n 1980, p a s s i m . 6 J . A l b i n , Z d z i e j ó w b i b l i o t e k l k s i ą ż k i p o l s k i e j z a g r a n i c ą w l a t a c h 1919—1939, R o c z n i k i B i b l i o t e c z n e , W r o c ł a w 1977, t . 31, z. 1—2, s s . 305— 368; t e n ż e , A k c j a k o l o n i i l e t n i c h d l a m ł o d z i e ż y p o l s k i e j z N i e m i e c w l a t a c h 1923— 1938, « S o b ó t k a » , 1973, z . 1, s s . 31— 52. 7 R . D e m i n , Z d z i a ł a l n o ś c i K o m i t e t u N i e s i e n i a P o m o c y d l a Ś l ą s k a O p o l s k i e g o w K a t o w i c a c h w l a t a c h 1932— 1939, S t u d i a Ś l ą s k i e , S e r i a n o w a , 1973, t . 24, s s . 219—232. 8 M . L e c h , P r ó b y c e n t r a l n e j k o o r d y n a c j i a k c j i o r g a n i z o w a n i a b i b l i o t e k p o l s k i c h n a e m i g r a c j i (1929—1939), P r o b l e m y P o l o n i i Z a g r a n i c z n e j , t . 9, W r o c ł a w 1975, s s . 119—130. 9 M . M r o . c z k o , Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h 1921— 1934. P o w s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć , G d a ń s k 1977, s s . 176— 193. KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1983, NR 2 -3 (160-161)
240
poczesn e m ie jsc e w d ziałan iach p a ń stw a i sp o łec zeń stw a p o lsk iego na rzecz w y ch o d źstw a .
Ł ączność k u ltu raln ą z krajem m acierzystym , aprobow aną przez m ię d z y narodow ą o p in ię p ow ersa lsk iej Europy, u tr z y m y w a ły rów n ież in n e m n ie jsz o ści n arodow e. W zorców dostarczała zw łaszcza przed- i p o w o jen n a praktyka n iem ie ck ic h m nie jszo ści i w ła d z p a ń stw o w y ch . W latach m ię d z y w o je n n y c h d ziałalność na rzecz w y ch o d źstw a i m nie jszo ści n iem ie ck ic h prow adziły: Z w iąz ek W szech n iem ieck i (A lldeutscher V erband), S to w a rzy sze n ie N ie m c z y z n y Zagranicznej (V erein fü r das D eu tsch tu m im A usland), N iem ieck i Z w ią zek K resó w W schodnich (D eutscher O stm arkenverein) oraz N iem ieck i In sty tut Z agraniczny w S tu ttg a rcie (Institut fü r das D eu tsch tu m im A uslande). P o w sz e c h n y Z w iązek N iem ieck i, założon y w 1891 roku, sta w ia ł sob ie m .in. takie zadania: „poparcie n iem ie ck ic h ten d e n c ji n a ro d o w y ch w e w szy stk ich krajach, w k tó r y ch człon k o w ie naszego narodu m uszą w a lczy ć o utrzym an ie sw e j odrębności i złą czen ie w s z e lk ic h e le m e n tó w n iem ie ck ic h dla ty ch c e ló w ” 10. U c h w a lo n y po w o jn ie n o w y sta tu t Z w iązku m ó w ił już o „odzyskaniu teren ó w zra b ow an ych R zeszy N ie m ie c k ie j” oraz „ochronie i p o m ocy dla u c is k anej n iem czy zn y za g ran icą” u . D ziałaln ość n iem ie ck ic h m nie jszo ści narod o w y c h w Europie k o o rd y n o w a ł N iem ieck i Z w iązek K resó w W schodnich. P o w s ta ły w 1894 roku i m a ją cy duże d o św iad czenie w germ an izacji p olskich p ro w in cji Prus, po w o jn ie zm o d y fik o w a ł sw e cele, koncen trując się n a p od sy c aniu ten d e n c ji irred en ty sty czn y ch w śród n iem ie ck ic h m nie jszo ści narod o w y c h w Europie W schodniej, sz czególn ie w Polsce.
P o lity c z n y m dążen iom n iem ie ck ie j ek sp an sji słu ży ło także za łożon e w 1881 roku P o w sz e c h n e N ie m ie c k ie T ow a r zy stw o S zk o ln e (A llg em ein er D eu tsch er S ch u lverein ), które w 1908 roku zm ien iło n a zw ę na T ow a r zy stw o N iem czy zn y za Granicą. W spółdziałało ono ściśle ze Z w iąz kiem W sz ech n iem ieck im i N ie m ieck im T o w a r zy stw em K resó w W schodnich. W ok resie R ep u b liki W eim ar sk iej p rzeży w a ło n a jw ię k s z y rozk w it, a pod koniec tego okresu zw iązało się w y r a ź n ie z ruch em faszy sto w sk im . T o w a rzystw o b yło g łó w n y m o rg an iza torem łączności i pom ocy dla n iem ie ck ic h m nie jszo ści narod ow ych . Z w o ły w a ło te ż k o n g resy N ie m c ó w zagranicznych, n a k tó r y ch om aw iano sytu ację iudności n iem ie ck ie j w p o szczególn ych krajach, u stalan o k ieru n k i działania oraz form y pom ocy i w ię z i z m acierzą. K on gresy, o rg a n izow an e pod h a słem g o to w o ści w sz y stk ic h N ie m c ó w do p racy dla dobra i w ie lk o śc i N iem iec, s t w a rza ły okazję do fo rm u łow an ia p ostu la tó w o charakterze antyp olsk im , god zą cy ch w in tegralność terytorialn ą P o l s k i I2.
P o w y ż sz e organizacje, k tó r y ch p rogram y p rzy b iera ły po w o jn ie coraz w y raźniej ir r e d e n ty sty c z n y charakter, już w paźd ziern ik u 1919 rok u w y s tą p iły do pru sk iego M in isterstw a F in a n só w z w n io sk ie m o w y a s y g n o w a n ie 117 m in m a rek na p op iera n ie n ie m c z y z n y w P o lsce. Z k w o ty tej zam ierzano p rzeznaczyć 20 m in n a n iem ie ck ie szkoln ictw o, 15 na p opieranie p rasy n iem ieck iej, 5 na działalność różnych sto w a rzy szeń k u ltu ra ln y ch i 21 m in n a u m orzen ie d łu
10 C y t . w e d ł u g J . K u c z y ń s k i e g o , S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s d e u t s c h e n I m p e r i a l i s m u s , B d . 2, P r o p a g a n d a o r g a n i s a t i o n e n d e s d e u t s c h e n M o n o p o l k a p i t e l s, B e r l i n 1950, s . 25. 11 F . H . G e n t z e n , N i e m i e c k i e o ś r o d k i o r g a n i z u j ą c e i p o p i e r a j ą c e V k o l u m n ą i m p e r i a l i z m u n i e m i e c k i e g o u> E u r o p i e , w : I r r e d e n t a n i e m i e c k a t a E u r o p i e ś r o d k o w e j i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j p r z e d I I w o j n ą ś w i a t o w ą , K a t o w i c e 1971, s. 34. 12 W . S . , D o r o c z n y z j a z d S t o w a r z y s z e n i a d l a N i e m c ó w Z a g r a n i c ą , S p r a w y N a r o d o w o ś c i o w e , 1931, n r 6, s . 667.
Łączność kul tu ra ln a Polaków w Niemczech z krajem 241
g ó w n iem ie ck ic h sp ółd zieln i b u d o w la n y c h 13. Przez ca łe d w u d ziesto lecie m ię d zy w o jen n e m niejszość n iem ie ck a w P o lsce w spierana b yła h o jn y m i d otacja m i z N i e m i e c 14. Z ro zleg łej pom ocy k orzystało te ż n ie m ie c k ie szkoln ictw o m n iejszościow e. Do p racy w n iem ie ck im sz k o ln ictw ie p r y w a tn y m w P o lsce d eleg o w a n o n a u c z y c ie li z N iem iec. N au czy cielo m posiad ającym p o lsk ie o b y w a telstw o , zatru d nion ym w n ie m ie c k ic h szkołach m n ie jszo ścio w y c h lub p r y w atn ych , przyzn aw an o zasiłk i i e m ery tu ry w y p ła c a n e z n iem ie ck ic h fun d u szy p a ń s t w o w y c h 16. N a tu ra ln e na p ła szczyźn ie k u ltu raln ej zw iązk i m niejszości n iem ie ck ie j w P o lsce z k ra jem m a cierzystym , rozszerzone z czasem także na sferę gospodarczą i polityczną, od końca la t d w u d ziesty ch s łu ż y ły coraz w y raźniej r ew izjo n isty czn y m i ek sp a n sjo n isty czn y m dążen iom n iem ieck ich w ła d z p a ń stw ow ych .
W k ręgach k iero w n iczy ch polsk iego ruchu narodow ego w N iem czech idea p o d trz ym yw an ia zw ią zk ó w k u ltu ra ln y ch z M acierzą n ie budziła w ątp liw o ści. W ynikało to n ie ty lk o z an alizy w a ru n k ó w p r a w n y ch i p rzyk ła d ó w pom ocy p a ń stw a n iem ie ck ie g o dla m n iejszości n iem ie ck ie j w P olsce, lecz także z p rzy ję ty c h za łożeń id e o w o -p r o g ra m o w y c h . W alcząc o p raw a i p o zycję zab ezp ie czającą lu d ność polsk ą przed w y n a r a d a w ia n ie m zaró w n o przez d y sk r y m i nację, jak i asym ilację, u m ie jętn ie godzono obronę p o sta n o w ień traktatu w e r salsk iego oraz lojaln ość w ob ec p a ń stw a n iem ie ck ie g o z patriotyzm em . R zecz p ospolita w p rogram ow ych w y s tą p ie n ia c h n a zy w a n a b y ła „krajem m a c ie rzystym , czyli krajem , w k tó r y m m ieszk a n ajw ię k sza część narodu polskiego, krajem , k tó r y d la te g o w yo b ra ża ca ły naród polski, którego dziećm i są w sz y sc y P o la c y rozrzuceni po całym ś w ie c ie ” 1G. P o la c y w N iem czech, w e d łu g tych ocen, sta n o w ili in te g ra ln ą część narodu p olskiego. Ich staran ia o u tr z y m anie i rozw ój w ła śc iw o śc i n arod ow ych słu ż y ły dobru całego narodu p o lsk ie go. Z przekonania o id eo w ej w sp ó ln o c ie w sz y stk ic h P o la k ó w na św ie c ie w y ciągano w n io sek o p otrzebie korzystan ia z pom ocy R zeczyp osp olitej w z a k re sie n iezb ęd n y m do zaspokojenia potrzeb k u ltu r a ln o -o św ia to w y c h i sp ołecz nych. O drzucano przy ty m tw ierd zen ia n iem ie ck ie , jakoby łączność ruchu polsk iego z R zeczpospolitą b y ła sprzeczna z zasadą loja ln o ści w o b e c p a ń stw a zam ieszkania oraz sta n o w iła p od sta w ę do działaln ości ir r e d e n ty sty c z n e j17.
U p o d staw przekonania p rzy w ó d có w p o lsk iego ruchu n arodow ego w N ie m czech o potrzeb ie za cieśn ien ia zw ią z k ó w z krajem leżała też realn a ocena w a r u n k ów p o lity c z n y c h w p a ń stw ie n iem ie ck im , p o sta w y narod ow ej m niejszości p olskiej oraz jej siły gospodarczej i stru k tury zaw od ow ej. Z d aw ano sob ie sp ra w ę, iż poczu cie n aro d o w e lu d ności p olskiej, sy ste m a ty c z n ie germ an izow an ej i zastraszonej, n ie jest d o stateczn ie u k szta łto w a n e do w yra źn iejsz eg o m a n ife sto w an ia odrębności narodow ej, n iezb ęd n eg o w trakcie tw o rzen ia p o lsk ich org a n i zacji oraz in sty tu c ji k u ltu ra ln y ch i ośw ia to w y ch . Ta część P o la k ó w , której p o czucie n arodow e b y ło sk ry sta liz o w a ne , b yła zb yt słab a ekon om iczn ie, aby u d źw ign ąć obciążenia fin a n so w e z w ią za n e z u tr zy m a n iem p olsk ich p laców ek . B rak d o stateczn ie p rzy g o tow an ej i d ośw iadczonej k ad ry p rzyw ód czej i in te li gencji, p rzerzedzonej d od atkow o w w y n ik u reem igracji do P o lsk i po p o w sta
13 T . K o w a l a k , Z a g r a n i c z n e k r e d y t y d l a N i e m c ó w w P o l s c e w l a t a c h 1919— 1939, W a r s z a w a 1972, s s . 33—55. 14 I b i d e m , s s . 166—178. 15 S . P o t o c k i , P o ł o ż e n i e m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j w P o l s c e 1918—1938, G d a ń s k 1969, SS. 245— 246. 16 N o w i n y C o d z i e n n e , 1924, n r 116. 17 W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y , s s . 91—97.
242
niach śląsk ich i p leb iscy cie, sta n o w ił d odatkow ą, istotną p rzeszkodę w ro z w o ju p o lsk ieg o ruchu narod ow ego. P rzyk ład w p ły w u ośrodka p ozn ań sk iego na u tr zy m a n ie polskości w W estfa lii i N adrenii, na W arm ii, M azurach i Śląsk u przed p ierw szą w o jn ą św ia to w ą sk ła n ia ł do p o szu k iw an ia oparcia i pom ocy w kraju. U w ażano ją za n ie zb ęd n y w a r u n e k szerszego rozw oju sieci p olskich p la có w ek o św ia to w y c h i k u ltu ralych . P o g lą d ten p odzielała część działaczy p a ń stw o w y ch i sp o łec zn y ch w P olsce.
O pinie te oraz goto w o ść dość szerok ich k r ę g ó w sp o łec zn y ch w kraju do św iad cz eń tw o r z y ły k o rzy stn y g ru n t dla k szta łto w a n ia zasad i form pom ocy już w p ie r w sz y c h latach R ep u b liki W eim arskiej. Od p ierw szy ch la t p o w o je n n y ch z pom ocą organizacjom polskim w N iem czech śp ie sz y ły k rajow e in sty tuc je p a ń stw o w e i organ izacje społeczne. O baw a przed rep resjam i i p om ó w ien iem o irred en tyzm sp raw iała, iż za najdogod n iejszą form ę uznano w y k o rzystan ie k a n a łó w społecznych. S ta n isła w S iera k o w sk i, p rezes Z w iązku P o la k ó w w N iem czech (dalej Z P w N ) podczas k o n fer en cji z p rzed sta w iciela m i w ład z p olskich w B e r lin ie w dniu 27 sierp nia 1922 roku, o p o w iad ał się za p ro w ad zen iem działaln ości przez Z P w N i Z w iązek P o lsk ich T o w a rzystw S zk o ln y ch w N iem czech (dalej Z P T Szw N ) b ez u trzym an ia b ezpośrednich k o n ta k tó w z p rzed sta w iciela m i p a ń stw a i pom ocy rządu p o lsk iego N ie w id zia ł on jednak przeszkód, b y pom oc tę realizow an o kan ałam i społeczn ym i, co było dla ruchu polsk iego bezpieczniejsze. Zasada ta początkow o zn a jdow ała zro z u m ien ie u p olsk ich czy n n ik ó w p a ń stw o w y ch , k tóre p rzestrzegały jej w prak tycznej działalności.
Część p r zy w ó d có w p o lsk ich u w ażała, że m ożna b y u zysk ać niezb ęd n e gw ara n cje dla ludności p olsk iej w N iem czech w zam ian za podobne zobo w iązan ia P olsk i w sto sun k u do m nie jszo ści n iem ie ck ie j. W 1919 roku M in i sterstw o b. D z ie ln ic y P ru sk iej za b iegało o p od jęc ie starań w B erlin ie, ab y u zyskać zgodę na w y s ła n ie w ięk sz ej liczb y n a u czy cieli p olsk ich do W estfa lii i N adrenii, w zam ian za a n alogiczn e u d o g o d nien ie dla m niejszości n iem ieck iej w P o lsce 1S.
W 1923 roku grupa działaczy Śląsk a O polskiego z A d a m em N ap ieralskim na czele, n ie w ierzą c w n a le ż y te u r e g u lo w a n ie sz k o ln ictw a p o lsk iego na p od sta w ie k o n w e n c ji górn ośląsk iej, zaprop on ow ała w a lk ę o w p r o w a d z e n ie obo w ią zk o w eg o n auczania język a p o lsk iego w e w sz y stk ic h szkołach n iem ieck ich na teren ach p leb iscy to w y ch . W yw o ła ło to jednak sp rzeciw d ziałaczy z in n ych teren ów , a p rzede w sz y stk im p olsk iej słu żb y k onsularnej, łączący się z obaw ą przed p od o b n y m i żądaniam i m n iejszości n iem ie ck ie j w P o lsc e w stosun k u do G órnego Śląsk a 2°. R ezygnacja z za sa d y w za jem ności w trak to w a n iu m n ie jszo ści n arod ow ych w N iem czech i w P o lsce oraz retorsji w stosun k u do m n ie j szości n iem ie ck ie j w P o lsce u g r u n to w y w a ła przek on an ie o k on ieczn ości p e ł nego w y k o r z y sty w a n ia u p raw n ień stw a r z a n y c h przez k o n sty tu cję i u sta w o d a w stw o n iem ie ck ie .
K iero w n ictw a Z P w N i Z P T S zw N , już w trak cie k szta łto w a n ia str u k tur organ izacyjn ych , d ą ży ły do z a p ew n ien ia sobie nadzoru nad całokształtem
18 W . W r z e s i ń s k i , G e n e z a Z w i ą z k u P o l a k ó w w N i e m c z e c h , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1962, n r 4, s . 264. 19 W . W r z e s i ń s k i , Z e s t u d i ó w n a d p o l i t y k ą o i w i a t , w q r u c h u p o l s k i e g o w N i e m c z e c h w l a t a c h 1922— 1939, s. 160. 20 A r c h i w u m P a ń s t w o w e w P o z n a n i u , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i ( d a l e j A P P , P Z Z ) 212, s s . l —5. T a j n y p r o t o k ó ł z k o n f e r e n c j i w s p r a w i e s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o n a Ś l ą s k u O p o l s k i m z 28 I I I 1923.
Łączność k u ltu ra ln a Polaków w Niemczech z krajem 24 3
pom ocy i o p iek i z kraju. W yn ik ało to n ie ty lk o z troski o n a jw ła śc iw sz e w y korzystan ie pom ocy, lecz także z chęci u zy sk an ia dod atk ow ego atutu w w a lc e 0 w p ły w y w śr o dow isk u polskim . O rganizacje i stow a rzy szen ia w kraju o d nosiły się ze zrozu m ien iem do tych dążeń. Z zasady u d z ie la ły on e p om oc y na życzenie, lub co n a jm n iej po z a sięg n ię ciu opinii w ła d z d zie ln ic o w y c h Z P w N 1 Z P T S zw N 21. Z m ian y w try b ie rozdziału św iad cz eń n astą p iły dopiero w k o ń cu la t dw u d ziestych .
W p ie r w sz y c h la ta ch n iep o d leg ło ści w ła d ze p a ń stw o w e R zeczyp osp olitej n ie p o sia d a ły sk o n k rety zo w a n eg o p rogram u działania na rzecz lu d n o ści p o l sk iej w N iem czech . N ie d ostrzegano w lu d ności p olsk iej w N iem czech so ju sz nika zd o ln ego do w spółd zia ła n ia z w ła d za m i p olsk im i w realizacji p o lity cz n y c h c e ló w p olsk iej p a ń stw o w o ści. D opiero po w y ty c z e n iu zachodniej i północnej gr a n ic y P o lsk i oraz ro zw ian iu się n ad ziei na ro zw iązan ie k w e s tii lu d ności p ol sk iej w N iem czech p rzez jej m aso w ą reem igrację, sform u łow an o, pod n a ciskiem p r zy w ó d có w p o lsk iego ru ch u n arod ow ego, cele p o lity c z n e p a ń stw a p o lsk iego w stosun k u do m n ie jszo ści polskiej w N iem czech . M in isterstw o S p raw Z a g ranicznych (MSZ), po szczeg ó ło w ej an alizie p otrzeb i m o żliw o ści w sparcia ruchu p o lsk iego w N iem czech , o p o w ied ziało się w 1924 rok u za sta raniam i o u tr zy m a n ie stanu p osiadania lu d ności p olsk iej na Ś lą sk u O pol sk im i P ogran iczu oraz p o lity k ą zab ezpieczającą rozw ój w p ły w ó w p o lsk ich w P ru sach W schodnich, przy jed n oc zesn ym braku za in tereso w a n ia losam i lu d ności p olsk iej za m ieszk ałej w g łę b i N i e m i e c 22. J ed n ak że o u k ieru n kow aniu i przezn aczen iu p o m ocy z kraju d ec y d o w a ły p rzede w sz y stk im w a ru n k i b y to w an ia oraz a k ty w n o ść narodow a P o la k ó w na p o szc zególn ych terenach.
W p ierw szy ch latach po w o jn ie , stosu n k o w o ż y w e za in tereso w a n ie p o trzebam i ludności p olsk iej w N iem czech p rzeja w ia ły M in isterstw o b. D z ie l n icy P ru sk iej w P ozn aniu oraz M SZ i M in isterstw o W yzn ań R e lig ijn y c h i O św iecen ia P ub liczn eg o (MWRiOP). P ie rw sze, w y k o rzy stu ją c p rzed w ojen n e zw iązk i organizacji p olsk ich z ośrodkiem poznańskim , stosun k ow o w cze śn ie podjęło k on k retn e d ziałania na rzecz P o la k ó w w N iem czech, zw łaszcza w za k resie pom ocy dla szkoln ictw a p o lsk iego w W estfa lii i N a d r e n ii23. Jan Su- chow iak, naczelnik- w y d z ia łu szko ln ictw a p ow szech n ego w ty m że m in is te r stw ie, z d n iem 4 m aja 1921 roku m ia n o w a n y został jednocześn ie d eleg a tem MW RiOP do sp raw o p iek i nad o św ia tą polską poza granicam i k r a j u 24. Po lik w id a cji M in isterstw a b. D zieln icy P ruskiej (w roku następ n ym ), zakres ob ow iązk ów p oznańskiej d eleg a tu ry przejęła o d p o w ied n ia kom órka w obrębie MWRiOP. W okresie tw orzen ia zręb ów o rg a n izacyjn ych polsk iego ruchu n a rod ow ego w N iem czech , delegatu ra p oznańska M W RiOP op ow iad ała się za u n ieza leżn ien iem o św ia ty p olsk iej od sta w ia ją cej sobie ogóln iejsze zadania obronne n a czeln ej organizacji m niejszości polskiej i u tw o rzen iem odrębnej or gan izacji zajm u jącej się ty lk o p ro b lem a ty k ą o św ia ty i k u l t u r y 2S. K iero w n ik d eleg a tu ry u siln ie za b ieg a ł o u tw o r z e n ie cen traln ej organizacji o św ia to w ej w N iem czech z odd ziałam i w B ochum , z teren em działania na zachód od Ł aby,
21 A P P , P Z Z 103, s s . 38— 41. P r o t o k ó ł z I I k o n f e r e n c j i p r z e d s t a w i c i e l i Z P w N w P r u s a c h W s c h o d n i c h i Z O K Z z 19 X I 1922. 22 W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y , s s . 55— 70. 23 M . i n . d e l e g o w a n o z k r a j u k i l k u n a u c z y c i e l i , k t ó r z y m i e l i p r z e s z k o l i ć r o b o t n i k ó w n a u c z a j ą c y c h n a k u r s a c h j ę z y k a p o l s k i e g o w W e s t f a l i i i N a d r e n i i . Z o b . A r c h i w u m A k t N o w y c h (— d a l e j A A N ) , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1900, s . 15. 24 A A N , A m b a s a d a R P w L o n d y n i e 908, s . 1. 25 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 2018, s. 185.
244
w O lszty n ie dla P ru s W schodnich i w G liw icach dla Śląsk a. Jeg o starania p r z y sp ie sz y ły za p e w n e p o w sta n ie to w a r z y stw szk o ln y ch w O lsztyn ie, S ztum ie na P o w iślu i B ochu m w W estfa lii i stw o r z y ły k o r z y stn y g ru n t dla zjed n o cze nia p olsk iej akcji o św ia to w e j w N iem czech oraz u tw o rzen ia Z P T S zw N w dniu 27 sierp nia 1922 roku 26.
W pracach MSZ, rosnące z a in tereso w a n ie potrzebam i lu d ności polskiej w N iem czech znalazło w y r a z w p ow ołan iu, z dniem 1 k w ie tn ia 1922 roku, R eferatu O pieki K u ltu raln ej, którego g łó w n y m zad an iem b y ło sp ra w o w a n ie o p iek i nad m nie jszo ścia m i p olsk im i za granicą. R eferat m iał być jed nocześn ie organem w y k o n a w c z y m utw orzon ej w dniu 3 p aździernika teg o ż roku R ady O pieki K ultu raln ej, do której, obok p r zed sta w icieli za in tereso w a n y c h u rzę d ó w p a ń stw o w y ch , w e s z li rów n ież rep rezen taci Z w iązku O brony K r e s ó w Za chodnich (ZOKZ), T ow a r zy stw a O pieki K u ltu raln ej nad P o lak am i Z a m ieszk a ły m i za G ranicą im . A d am a M ick iew icza (TOKnPZZ) i P o lsk ieg o T o w a r zy stw a E m igracyjn ego (PTE). Jako ciało dorad czo-k oord ynacyjn e m iało ono w y p r a c o w y w a ć zasady sp ra w o w a n ia o p iek i nad w y c h o d ź stw e m oraz w y t y czać n a jw ła śc iw s z e k ieru n k i d ziałania 27.
Rada O p iek i K u ltu ra ln ej p rzy M SZ p rzestała istn ieć z ch w ilą u tw orzen ia przy M W RiOP (28 sierpnia 1923 r.) m ięd zy m in isteria ln ej K o m isji do Sp raw K u ltu ra ln o -O św ia to w y ch P o la k ó w Z a m ieszk ałych poza G ranicam i P aństw a P olskiego, do której w e s z li p rzed sta w iciele MWRiOP, MSZ, M in isterstw o S p raw W ew n ętrzn y ch (MSW) i U rzędu E m ig racyjn ego 38. K om isja, zbierająca się dość regu larn ie na obrady aż do 1931 roku, o p in iow ała n a p ły w a ją c e do kraju w n io sk i o pom oc w d zied zin ie k u ltu ry oraz k o ord yn ow ała prace u r z ę d ów i in sty tu cji p a ń stw o w y ch . W y w iera ła też w p ły w na zakres i fo rm y św ia d czeń p a ń stw a i organizacji sp o łeczn ych na rzecz ludności p olsk iej w N ie m czech !9.
J ed n ak że aż do p o ło w y la t d w u d ziesty ch pom oc u rzęd ó w p a ń stw o w y ch n ie b y ła bardziej znacząca ani system a ty czn a . W roku 1920 M W RiOP p rzek a zało jednorazow o 30 000 m k na rzecz sz k o ln ictw a p o lsk iego w W estfa lii i N a d r e n i i s”. D e le g o w a ło do p racy w N iem czech k ilk u n a u czycieli. W yp łacało s t y pendia k ilk u n a stu m ło d y m P olak om z N iem iec, pob ierającym nau k ę w k rajo w y c h szkołach śr e d n ic h 31. D oraźnej p o m ocy p ien iężn ej u d ziela ło o rg an iza cjom p olsk im w N iem czech także MSZ.
G łó w n y ciężar pom ocy i o p iek i nad P o lak am i w N iem czech sp o czyw ał w p ierw szy ch p o w o jen n y c h latach na barkach p o lsk iego sp ołeczeń stw a, w k tó rym idea p odtrzym ania łączności z ludnością polską za granicą zn ajdow ała ż y w y oddźw ięk. W u ch w a ła ch zjazd u ośw ia to w eg o , zw o ła n e g o z in ic ja ty w y M acierzy S zkolnej w W arszaw ie w d niach 12— 13 k w ie tn ia 1919 roku, n a w ią zanie i u tr zym an ie sta ły ch stosu n k ó w z P o lak am i poza gran icam i R zec zy pospolitej uznano za jedno z w a żn iejszy c h z a d a ń 32. N a obrad y sejm ik u o św ia tow ego od b ytego w P ozn aniu 5 października 1919 roku z in ic ja ty w y T o w a rzystw a C zyteln i L u d o w y ch (TCL), zaproszono m .in. działaczy o św ia to w y ch
26 A A N A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1018, s s . 164—165. 27 A P P , P Z Z 100, s s . 1—2. 28 A A N , M S Z 10 388, s s . 1— 2, 4—6, 14. 29 W y c h o d ź c a , 1927, n r 22, s s . 13—14. 30 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1900, s s . 12— 13. 31 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1900, s . 16. 32 P r z e g l ą d O ś w i a t o w y , 1919, s s . 121— 124.
Łączność ku lt u ra ln a Polakó w w Niemczech z kraj em 24 5
z Prus W schodnich, Śląsk a i in n y ch sk u p isk p olskich w N iem czech ” . W I O góln op olsk im K o n g resie O św iatow ym , od b y ty m w W arszaw ie w dniach 7— 8 grudnia 1924 -roku, obok d eleg a tó w krajow ych , u czestn iczy li ta k ż e przed sta w ic ie le Z P T S zw N i Z w iązku W zajem nej P om o cy P o lsk ich T o w a r zy stw K atolick ich w W estfa lii i N adrenii. A n to n i O suchow ski, zn a n y działacz o św ia to w y , w w y g ło sz o n y m podczas K o n gresu referacie w sp ra w ie o p iek i k u ltu ralnej nad P o lak am i zam ieszk a ły m i za granicą, fo rm u ło w a ł postu lat „ochro n y p o lsk iego stanu posiadania" na obszarach położon ych w zd łu ż p olsk iej g ra n icy p a ń stw o w ej, by „pożądana i u p ragniona c h w ila ” p o w rotu ich do P o lsk i „zastała n ie cm entarzysko, lecz ludzi ży w y ch , czujących i m y ślą c y c h po p o l sk u ”. W u ch w a le K ongresu, w z y w a ją c e j P o la k ó w na o b czyźn ie do „ w y tr w a nia w p rzyw iązan iu do id ea łó w n a r o d o w y ch ” i za p ew n ien iach , iż u czyn ion e zostan ie w sz y stk o dla zap ew n ien ia im pom ocy i o p iek i „należnej od p a ń stw a ”, zw racano się do rządu o roztoczenie n a leży tej o p iek i nad w y c h o d ź stw e m oraz do episkopatu o za p e w n ie n ie sk u p isk om p olsk im na o b czyźn ie n a leży tej o p ie k i d u c h o w n e j ” .
Ż y w e w ok resie p rzed w o jen n y m zw iązk i TCL, M acierzy S zk o ln ej i T o w a rzy stw a S zk o ły L u d ow ej ze sk u p isk am i p olsk im i za granicą w p ow ersa l- sk iej E uropie n ie m o g iy być jednak k o n ty n u o w a n e. U sta w o d a w stw o p ań stw sąsiad u jących z P olską n ie dopuszczało b o w ie m m o ż liw o śc i działania org a n i zacji m a jących sie dzib y w in n y m kraju. P onadto ograniczone w y m o g a m i w ł a s n y ch sta tu tó w , zaab sorbow ane odbudow ą w ła sn y c h agen d na teren ie kraju, n ie b y ły też on e w sta n ie rozw inąć szerszej d ziałaln ości na rzecz sk u p isk w y chodźczych. P o d ję ły ją n a tom iast in n e stow arzyszenia: TO K nPZZ, ZOKZ, T o w arzy stw o B ib lio tek i W y d a w n ic tw P opu larn ych im . Jó zefa O kołow icza (TBiW P) oraz S to w a rzy sze n ie „O pieka P olsk a nad R odakam i na O bczyźnie (Opieka Polska). P ie r w sz e z nich, p o w sta łe na przełom ie 1921/22 roku z in i c ja ty w y A n to niego O suchow skiego, działacza p o lsk iego na Ś ląsku, W arm ii i M azurach, postaw iło sob ie za cel „k rzew ien ie i pop ieran ie d ziałaln ości k u l tu r a ln o -o św ia to w ej oraz rozw ój u czuć n arod ow ych w śród P o la k ó w z a m iesz k ały ch poza gran icam i p o lity cz n y m i P a ń stw a P o lsk ie g o ”, przez w sp o m a g a n ie p olsk ich in sty tu c ji o św ia to w y c h i gospodarczych, zao p a try w a n ie ich w k sią ż k i i czasopism a, o rg a n izo w a n ie w y ciecz ek , u d ziela n ie sty p e n d ió w itp .”
TBiW P, p o w sta łe w W arszaw ie w 1923 roku, także chciało szerzyć o św ia tę i um acniać uczu cia narod ow e, g łó w n ie w skup isk ach em igracyjnych, za p o m ocą w y s y łk i książek, tw o rzen ia b ib lio tek i obdarzanie w y je ż d ż a ją c y c h k sią ż k am i i podręcznikam i sz k o ln y m i ” . O pieka Polska, założona w 1927 roku z in spiracji w ła d z kościeln ych , oprócz d ziałaln ości ch a ry ta ty w n ej m ia ła też n a celu zao p a try w a n ie p a rafii i organizacji k o ście ln y ch w p olsk ie k sią żk i i cza sopism a o treści r e l i g i j n e j S7.
W sta tu tach i plan ach pracy TO K nPZZ, T B iW P oraz O pieki P o lsk iej n ie adresow an o d ziałań do k on k retn y ch środow isk. D opiero później, w w y n ik u porozum ień p o m iędzy organizacjam i, doszło do p odziału za in teresow ań. S to
33 O ś w i a t a P o l s k a , 1924, n r 2, s. 101. 34 I b i d e m , 1925, * i r 1, s s . 1, 20—22, 31— 36. 35 S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i T o w a r z y s t w a O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a k a m i Z a m i e s z k a ł y m i z a g r a n i c ą i m . A d a m a M i c k i e w i c z a o d k w i e t n i a 1922 d o 31 g r u d n i a 1923, W a r s z a w a 1923, s s . 10—24. 36 W i e ś c i z P o l s k i , 1929, n r 2, s . 29. 37 J . A l b i n , Z d z i e j ó w b i b l i o t e k i k s i ą ż k i p o l s k i e j z a g r a n i c ą го l a t a c h 1919—1939, R o c z n i k i B i b l i o t e c z n e , t . 31, W r o c ł a w 1977, z . 1—2, s . 322. 4 K o m u n i k a t y . . ,
246
w a rzy szen iem sta w ia ją c y m sob ie za cel sp ra w o w a n ie o p iek i nad jed n y m w y b ra n y m sk u p isk iem b y ł n a to m ia st p o zn ań sk i ZOKZ, p o w sta ły 1 października 1921 roku na bazie k o m ite tó w w sp o m a g a ją cy ch lud ność polską w N iem czech w ok resie p o w sta ń śląsk ich i p leb iscy tu . M ial on prow adzić p racę „nad ducho w y m p ołączen iem teren ó w zach od n ich z R zecząpospolitą, n ad u su w a n iem śla d ó w d aw n iejszej ro b o ty g erm a n iza cy jn e j tu p o zostałych oraz n ad n a w ią za n iem jak n a jściśle jszy ch w ię z ó w z ludnością p olsk ą na u tra co n y ch teren ach za chodnich, gd zie o żyw ić i podtrzym ać n a le ż y p o lsk i ruch k u ltu r a ln y i narod o w y ” 3S. A w ię c obok ro zległej p ra cy sp ołeczn ej i o św ia to w ej na rzecz polszcze n ia ziem b y łeg o zaboru p r u s k ie g o 39, Z w iąz ek podjął ro z le g łe prace na rzecz lu d ności p olsk iej w N iem czech , n a w ią za ł śc isłe k o n ta k ty ze Z P w N i Z P T S zw N oraz oręd o w a ł w sp raw ach P o la k ó w w N iem czech u p o lsk ich w ła d z p a ń stw o w y ch .
K iero w n ictw o ZOKZ, zdając sob ie sp raw ę z tego, że zasadniczą przeszk o dę w ro zw oju p o lsk iego ruchu n arod ow ego w N iem czech sta n o w i brak d zia ła c z y o św ia to w y c h i społecznych, zw róciło szczególn ą u w a g ę n a m ło d z ie ż 4Q. U tw orzono sp ec ja ln y F un d u sz P om o cy N au k o w ej na rzecz P o la k ó w w N ie m czech. Do końca 1924 roku ZOKZ na p o trzeb y k u ltu r a ln o -o św ia to w e lu d n o ści p olsk iej w N iem czech w y d a tk o w a ł ponad 640 m ilio n ó w m arek polskich. P o w ażn ą część tej k w o t y p rzeznaczył na sty p en d ia dla m ło d y c h P o la k ó w z N ie m ie c pob ierających nau k ę w k r a jo w y c h szkołach średnich. W 1922 roku w spo m a g a ł fin a n so w o sześciu uczn iów , w 1923— 25, 1924— 74, w 1925 roku 79 u c z n ió w 41. O rgan izow ał też k rótk o term in o w e k u rsy sp ec ja listy czn e m .in. d la działaczy o św ia to w y c h z W arm ii, P o w iśla i Ś lą sk a O p olskiego. W 1924 roku n a m ie się c z n y m k u rsie p o lity c z n o -o św ia to w y m przeszkolono 20 d ziała czy ,s. P onad to Z w iązek op iek o w a ł się liczn y m i w y c ie c z k a m i P o la k ó w z N ie m iec do kraju, p rzy jm o w a ł dzieci i m ło dzież na p ob yt k o lo n ijn y, za o p atry w a ł p u n k ty o św ia to w e w n iezb ęd n y sprzęt, p rzek azyw ał b ib lio tek o m i to w a r z y stw o m k sią żk i i czasopism a itp. Ś w iad czen ia m a ter ia ln e i rzeczow e ZOKZ, aż do końca la t d w u d ziesty ch , s ta n o w iły p od staw ow ą część pom ocy udzielanej przez p a ń stw o i sp o łec zeń stw o p o lsk ie P olak om w N iem czech.
D la P o la k ó w w N iem czech w a żn a b y ła sy stem a ty czn a inform acja p raso w a sp o łec zeń stw a w kraju o ich w aru n k a ch i potrzebach. ZOKZ pod ejm ow ał tę p ro b lem atyk ę n ie ty lk o na łam a ch w ła sn e g o organu, „S trażn icy Zachod n ie j”, lecz ta k ż e in sp iro w a ł p rasę cod zien n ą dostarczając jej tem a ty czn y ch s e r w isó w in fo r m a c y jn y c h 43. M obilizow ało to p olsk ie sp ołec zeń stw o p rzeciw zakusom germ a n iza cy jn y m w ła d z n iem ie ck ic h i zachęcało do ofiarności. W p ły w a ło te ż d opingująco n a p o lity k ó w i ad m in istrację p a ń stw o w ą , zm uszając ją do a k ty w n ie jsz y c h działań n a rzecz P o la k ó w w N iem czech . N a początku 1926 roku p o sło w ie W ła d y sła w Herz i W ojciech T rąm pczyński, a k ty w n i działacze ZOKZ, u tw o r z y li n a b a zie k lu b ó w p oselsk ich Z w iązku L u d ow o-N arod ow ego, C hrześcijańskiej D em okracji, N arod ow ej P a r tii R obotniczej i P S L „P ia sta ”
38 A P P , p z z u, s . 9. 39 Z o b . s z e r z e j : M . M r o c z k o , Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h 1921—1934. P o i o s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć , G d a ń s k 1977, p a s s i m . • 40 A P P , P Z Z 16, s s . 26—27. P r o t o k ó ł z z e b r a n i a D y r e k c j i Z O K Z z 9 X 1923. 41 S p r a w o z d a n i e D y r e k c j i z d z i a ł a l n o ś c i Z O K Z o d s i e r p n i a 1922 d o p a ź d z i e r n i k a 1925, P o z n a ń 1925, s s . 19—25. 4 2 A P P , P Z Z 10, SS. 46— 47. 43 Z o b . s z e r z e j : J . A l b i n , Z a c h o d n i a A g e n c j a P r a s o w a (1930— 1939), P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1975, n r 2, SS. 370—397.
Łączność k u lt u ra ln a Po la kó w w Niemczech z krajem 247
sejm o w ą k om isję dla sp raw k resów zachodnich, której zadaniem b yło m o b ili zo w a n ie o p in ii publiczn ej na rzecz pom ocy dla ludności p olsk iej w N ie m czech ". J ed n ak że kom isja ta, po odbyciu k ilk u zebrań, już w m arcu rozpadła
się w sk u te k w a śn i w ob ozie cen tro w o -p r a w ico w y m .
U k sz ta łto w a n ie w p o ło w ie lat d w u d ziesty ch pod staw id eo w o -pr ogram o- w y c h i organ iza cy jn y ch polsk iego ruchu narod ow ego oraz w y ra źn iejsz e o k reś len ie przez p olsk ie w ła d ze p a ń stw o w e c eló w p o lity cz n y c h w stosun k u do m nie jszo ści p olsk iej w R ep u b lice W eim arsk iej sp rz y ja ły u m acnian iu łą czn o ści P o la k ó w w N iem czech z krajem . O bjęła ona z czasem , obok działalności k u ltu ra ln o -o św ia to w ej, także in n e d zied zin y życia społecznego. In teresu jące nas tu g łó w n ie zw ią zk i kultu raln e, rozszerzane zarów no pod w z g lę d e m za k resu rzeczow ego, jak i form, przyb rały z czasem k szta łt p rzem y śla n y ch i s y stem a ty c zn y ch św iad cz eń p a ń stw a i sp o łec zeń stw a p olskiego. Z m ian y w tra k to w a n iu potrzeb o św ia to w y c h lu d ności p olsk iej w N iem czech z n a jd o w a ły w y raz m .in. w zw ięk szon ej i regularnej p o m ocy fin a n so w ej, o św ia to w ej, kad ro w ej, w k szta łcen iu in te lig e n c ji — d ziedzinach szczeg ó ln ie w a ż n y c h dla roz w o ju p o lsk iego ruchu narodow ego.
P o czątk ow o — jak już w spo m n ia n o — pom oc ograniczała się do n ie w ie l kich k w o t na doraźne p otrzeby. Z ch w ilą u tw o rzen ia Z P w N i Z P T S zw N orga nizacje te u z y sk a ły z kraju za p ośre d n ictw em A m b a sa d y R P w B e r lin ie 8 m in m arek n a rozpoczęcie prac K w o ta ta okazała się jed nak zb yt m ała w sto su n k u do potrzeb. W roku n astęp n y m Z P T S zw N w y s tą p ił do w ła d z p olskich z w n io sk iem o d o d a tk ow e przyzn an ie pół m in m arek na cele szkoln e, tw ie r dząc iż „od p o sta w ien ia sp ra w y szkoln ictw a p o lsk iego w N iem czech za leży przyszłość e lem en tu p o lsk ieg o ” 40. I w ty m ok resie p o d sta w o w y ciężar św ia d czeń na potrzeb y k u ltu ra ln o -o św ia to w e m n iejszości p olsk iej w N iem czech sp o cz y w a ł na barkach k ra jo w y ch organizacji społecznych.
Istotne zm ian y n astą p iły dopiero w 1925 roku. S e jm R P u ch w a łą 12 lu tego 1924 roku — po u w a g a ch posła W ła d y sła w a Herza (NPR) oraz k r y ty c z nej op in ii k o m isji o sta n ie o p iek i o św ia to w e j i k u ltu raln ej nad w y c h o d ź stw em , m .in. nad P o lak am i w N iem czech — w e z w a ł rząd do u m ieszczenia w bu d żetach m in iste rstw o d p o w ied n ich k w o t na potrzeb y szko ln ictw a p o l sk ieg o za granicą ". U ch w a ła ta stw arzała p o d sta w y do regu la rn y ch św ia d czeń p ien iężn y ch na rzecz P o la k ó w w N iem czech.
P o w a żn e lu k i w przekazach źró d ło w y ch n ie pozw alają d okładniej o k r e ślić rozm iarów p o m ocy fina n so w ej. M in isterstw o P ra cy i O pieki S p ołecznej (MPiOS) p r zew id y w a ło w sw o im bud żecie w y d a tk i na cele o p iek i nad em i g ran tam i ", w których m ie ś c iły się m .in. n ie w ie lk ie k w o ty na c e le k u ltu raln o- -o św ia to w e polsk ich em ig ra n tó w w N iem czech , jak zak ład an ie d om ów p o l skich, św ie tlic, b ib lio tek w ę d r o w n y c h itp. W bud żecie M W RiOP św ia d czen ia na rzecz o św ia ty p olsk iej w N iem czech u k r y w a n e b y ły pod rozm aitym i p o z y cjam i. N ajczęściej w ią z a ły się one z pośredn im i a k cjam i teg o ż resortu na t e ren ie kraju, ob ejm u ją cy m i m .in. d e le g o w a n ie n a u czy cieli do N iem iec, org a
44 A P P , P Z Z 106, s . 27. 45 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 2018, s s . 206—207. R a p o r t A m b a s a d y R P w B e r l i n i e d o M S Z z 26 V I 1923. 46 W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y , s . 144. 47 S p r a w o z d a n i e s t e n o g r a f i c z n e z 98 p o s i e d z e n i a S e j m u R P w d n i u 12 l u t e g o 1924, l a m y 15— 35. 48 M P i O S n a c e l e o p i e k i n a d e m i g r a n t a m i w y d a t k o w a ł o w 1928/29 r . — 2 m i n . zł. 1929/30 — 5,8 m i n t y l e ż w r o k u n a s t ę p n y m , w 1931/32 — 3 m i n , 1932/33 — 1 m i n z ł . 4*
248
n izo w a n ie k u rsów n a u czy cielsk ich i in n ych , w y s y ła n ie k sięż y w objazdy m i sy jn e, p r zy jm o w a n ie d zieci i m ło d z ie ży na k o lo n ie le tn ie itp.
W w y d a tk a c h M SZ k w o ty p rzek a zy w a n e n a potrzeb y k u ltu ra ln o -o św ia to w e ludności p olsk iej w N iem czech u k r y w a n e b y ły pod pozycją „fundusz sp e c ja ln y ”. B y l to fun d u sz d y sp o z y c y jn y m inistra, n ie p o d leg a ją c y kontroli, oraz fun d u sz propagandow y. W ysokość funduszu sp ecjaln ego MSZ w yra źn ie rosła w latach 1924— 1927, u tr z y m y w a ła się na m niej w ię c e j ty m sa m y m p o ziom ie przez k ilk a lat n a stęp n y ch i zaczęła w y ra źn ie spadać od roku 1931. W 1924 roku fun d u sz d y sp o z y c y jn y MSZ w y n o sił 3,7 m in zł, w 1925 — 9,2, 1926/1927 — 13 m in, 1930/1931 — 12,5 m in, 1931/1932 — 8,9 m in zł « . P o k r y w an o z niego w sz e lk ie w y d a tk i m in iste rstw a zw ią za n e z u tr zy m y w a n iem łączności i św ia d cz en iem p o m ocy lu d ności p olsk iej za granicą oraz w y d a tk i na cele p ropagandy p olsk iej na obczyźnie. T ylk o część z p o w y ższy ch środ k ó w fin a n so w y ch przeznaczano na potrzeb y o św ia to w e P o la k ó w w N iem czech. W ich w ie lk o śc i o rien tu je prelim inarz b u d ż e to w y R eferatu O pieki K u ltu r a l n ej M SZ n a okres od 1 k w ie tn ia 1928 cio 31 m arca 1929 roku, w którym p rzew id y w a n o w y d a tk i w w y s o k o ś c i 2,5 m in zł, w ty m 1 m in na g im n a zjum i bursę polską w Opolu, 774 tys. zł na potrzeb y Z P T S zw N , 129 tys. na k am panię w yb orczą do sejm u p ruskiego i parlam en tu R zeszy, 92 tys. na o p ie kę duszpasterską oraz około 86 tys. na zjazd P o la k ó w w N ie m c z e c h 50. Z w a ży w szy, że poza R eferatem O pieki K u ltu raln ej w rozdziale środków fin a n so w y c h u cz e s tn ic z y ły ta k ż e in n e kom órki o rgan izacyjn e MSZ, przyjąć można, że około 30®/o jego funduszu sp ecjaln ego przeznaczano na pom oc dla org a n i zacji p olsk ich w N iem czech. M ieściły się w niej, obok w y d a tk ó w n a d zw y cza j nych, także dotacje stałe. W 1927 roku Z P w N k o rzystał ze stałej su b w en cji p rzy zn aw an ej przez M SZ w w y so k o ś c i 30 tys. m arek m iesięczn ie 51. P o selstw o berlińskie, na p o d sta w ie opinii k iero w n ictw a ruchu polsk iego, pom oc tę o c e n iało jako n iew y sta rcz a ją cą i dom agało się u siln ie p od w y ższ en ia p rzy d zie la n y c h k w ot.
MSZ, podzielając tę opinię, na początku roku 1926 p odjęło starania o zn aczne rozszerzenie p o m ocy fin a n so w ej dla in sty tu c ji k u ltu ra ln o -o św ia to w y c h i p olsk iej średniej w ła sn o ści ziem sk iej na obszarach N iem iec gran iczą cy ch z P olską. M iało ono b y ć p rzeciw w a g ą dla n iem ie ck ie g o program u O sthil- fe. S tw ierdzając, iż k w o ta 1079 tys. zł, jaką w y d a tk o w a n o n a rok 1925 na p o m oc dla P o la k ó w w N iem czech , n ie w y sta rcz a na p o k rycie ich n a jn iez b ę d n iej szych potrzeb, MSZ w y stą p iło z projektem z w ięk szen ia liczb y in sty tu c ji b io rących u dział w akcji pom ocy. 19 marca 1926 roku zw ołan o k o n feren cję, aby u stalić plan akcji k red y to w ej zm ierzającej do ratow an ia p o lsk iego stanu p o siadania w P ru sach W schodnich oraz na Ś ląsk u O polskim i Pograniczu. Obok rep rez en ta n tó w M SZ u czestn iczy li w niej także p rzed sta w iciele S ejm u i S e natu, M in isterstw a Skarbu oraz H elen a S ierak ow sk a, żona S ta n isła w a S ie r a k o w sk ieg o z W ap lew a, prezesa Z P w N . Z ebrani o p o w ied zieli się za p o w o ła n iem sp ecjaln ego k om itetu do zarządzania akcją k red y to w ą , której c elem było u tr zy m a n ie polsk iego stan u posiadania w R zeszy N iem ieck iej. U ch w a lo n o też n a ty c h m ia sto w e refu n d o w a n ie 135 tys. m arek na rzecz S ta n isła w a S ie r a k o w skiego, z ty tu łu poręczenia pożyczk i udzielonej redakcji b yto m sk ieg o „K ato
49 S p r a w o z d a n i a g e n e r a l n e S e n a t u R P o p r e l i m i n a r z u b u d ż e t o w y m z l a t 1929— 1933. 50 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1844, s. 258.
Łączność ku lt u ra ln a Po la kó w w Niemczech z krajem 249
lik a ” p rzez B an k G ospodarstw a K ra jo w eg o (BGK) w W arszaw ie Б2. W z w ią z ku z p o w y ższy m M SZ w y stą p iło do rządu z propozycją u tw o rzen ia K o m itetu dla K r e s ó w Z achodnich. Rada M in istrów w dniu 29 m arca 1926 rok u za a probow ała p rzed ło żo n y w n iosek . K o m ite t m ia ł b y ć ciałem d oradczym R a d y M inistrów i jed nocześn ie koord yn atorem akcji pom ocy kraju dla m n iejszości p olskiej w N iem czech. Do u działu w jego pracach zaproszono p rzed sta w icieli MSZ, M in isterstw a Skarbu, B G K oraz d w u p rzed sta w icieli sp o łe c z e ń s tw a 53. K om itet, d o p in g o w a n y przez k ie r o w n ic tw o p o lsk ieg o ruchu narodow ego w N iem czech oraz p o selstw o b erlińskie, n a ty c h m ia st p rzystąp ił do pracy. Ju ż na p ierw szy m sw y m p o sied zeniu 14 k w ie tn ia 1926 roku p o sta n o w ił w y stą p ić do K o m itetu P o lity czn eg o R ady M inistrów o zaaprob ow an ie następ u jących w niosków :
— u zn aje się za k o n ieczn e w s ta w ie n ie do b u dżetu MSZ na rachunek fu n duszu d y sp o zy cy jn eg o m inistra d od atk ow ej p ozy cji sp ec jaln ej w w y s o k o ś ć 1 3 m in zł na cele obron y polskości n a teren ie R zeszy N iem ieck iej;
— u zn aje się za k on ieczn e fin a n so w a n ie całok ształtu a k cji p o m ocy w d z ie d zin ie k u ltu raln o -sp o łeczn ej dla całości ż y w io łu p o lsk iego poza granicam i R zeczypospolitej z o d ręb n ych p rzyzn a w a n y ch n a te n cel fu n d u szy z ogóln ego budżetu państw a;
— skarb p a ń stw a p rzejm uje od hr. S. S ie r a k o w sk ie g o u d zia ły za su m ę 250 tys. zł w S p ó łce W y d a w n iczo-D ru k arsk iej „ K atolik ” w B ytom iu, zastaw ion e w B G K na takąż sum ę, p rzy rów n o cze sn y m zw o ln ien iu m ajątk u hr. S. S ie ra k o w skiego — O siek w p o w iecie ry p iń sk im z obciążenia h ip oteczn ego w w y sokości 300 tys. zł, sta n o w ią ceg o dodatkow ą gw ara n cję BGK.
K om itet, traktując te sp ra w y „jako m ające dla P a ń stw a znaczenie pierw szorzęd n ej w a g i”, w y ra ża ł przekonanie, iż w o b e c braku odp ow ied n ich sum na p o w y ższe cele w budżecie MSZ, d o d a tk ow e k w o ty m uszą się znaleźć w bud żecie p a ń stw a 54. P o se lstw o R P w Berlin ie, ż y w o in teresu ją ce się pra cam i K o m itetu dla K resó w Zachodnich, popierało jego starania. W yrażało przekonanie, że stw o rze n ie funduszu sp ecjaln ego n a c e le p o m ocy dla P o la k ó w w N iem czech „całą naszą akcję m niejszo ścio w ą n a tu te jsz y m teren ie p o sta w i na zu p ełn ie in n y c h n iż d otychczas p o d sta w a ch ”. J ed n ocześn ie op o w iad a ło się za scen tra lizo w a n iem rozdziału teg o funduszu w ręku jednej in stytu cji, która dla za p ew n ien ia najbardziej racjon aln ego w y k o rzy sta n ia środ k ów , w in n a zasięgać o p in ii P o se lstw a w B e rlin ie i k iero w n ictw a Z P w N 5S. J ed n ak że p ropozycje K o m itetu co do w y d a tn e g o zw ięk szen ia fun d u szu d y s p o zycyjn ego M SZ oraz fina n so w a n ia p o m ocy k u ltu ra ln o -o św ia to w ej dla lu d ności polskiej zagranicą z ogóln ego budżetu p a ń stw a z o sta ły odrzucone. P r z y czyn ił się do tego p rzew rót m a jo w y i sp o w od ow an a n im zm iana u k ła du sił p o lity cz n y c h w kraju. Zasada w sp o m a g a n ia ruchu p o lsk iego na obczyźnie z b u d żetó w m iniste rstw , g łó w n ie zaś MSZ, została jednak w latach n a stęp n y ch u trzym ana.
M imo że w końcu la t d w u d ziesty ch środki M SZ przeznaczane n a opiekę kulturalną nad P o lak am i w N iem czech w zrosły, zdaw ano sobie spraw ę, że ich w ielk o ść jest n iew sp ó łm iern a w stosun k u do potrzeb. W obec n ie m o ż liw o ści u zysk an ia d o d a tk ow ych fu n d u szy z budżetu pań stw a, w y s tą p io n o w ię c
52 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1843, s s . 5—7.
53 I b i d e m , s s . 19— 20. S t a t u t K o m i t e t u d l a K r e s ó w Z a c h o d n i c h .
54 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1843, s s . 14— 16. P r o t o k ó ł z p o s i e d z e n i a K o m i t e t u d l a K r e s ó w Z a c h o d n i c h z 14 I V 1926.
250
z p rojek tem rozszerzenia akcji p o m ocy także na sam orządy tery to ria ln e. MSZ p ism em z 26 k w ie tn ia 1929 roku zw róciło się do M in isterstw a S p raw W e w n ętrzn y ch z prośbą o w łą c z e n ie zachodnich p o w ia tó w pogran iczn ych do ,,akcji p o m ocy dla ludności p olsk iej za k o rd on ow ej”. P odk reślan o w nim , że „ teren y za m ieszk ałe przez ludność p olsk ą za kord on em sta n o w ią dla całego p a ń stw a przedpole w p ły w ó w i są p rzed łu żen iem etn ograficznego tery to rium p o lsk ieg o ” i w y m a g a ją pom ocy i o p iek i ze stro n y p o ls k ie j 5S. W o d p ow ied zi n a p o w y ższe p ism o M SW w y d a ło w p o ło w ie 1930 roku ok óln ik, w k tó r y m z a lecało w o je w ó d z tw o m i p ow ia to m P o lsk i zachodniej w sp ie r a n ie fin a n so w e ludności p olsk iej w N iem czech oraz r o zw ija n ie w sp ó łp ra cy o św ia to w ej, k u l turalnej i sp ortow ej z ludnością polską n a pograniczu N iem iec 67. O kóln ik zo stał p rzy ch y ln ie p rzy jęty przez te r e n o w e jed nostki ad m in istracji p ań stw o w ej. T ym bardziej że w sto sun k u do n iektórych, zw łaszcza w o je w ó d z tw p ozn a ń sk iego i śląskiego, pośrednio w y ra ża ł aprobatę p rak tyk i stosow an ej już od w ie lu l a t 5S. W o jew ód ztw o g ó rn ośląsk ie sp ra w o w a ło op iek ę nad ludnością p o l ską na Śląsk u O polskim , w sp om agając ją od p ie r w sz y c h la t p o w o jen n y c h m a ter ia ln ie i m oralnie. W ciągu 1927 roku w o je w o d a k a to w ic k i p rzek azyw ał D z ie ln ic y I Z P w N 13 tys. m a rek m iesięczn ie, z czego 6300 dla Z P w N , 1500 Z w ią z k o w i P o lsk ic h T o w a r zy stw S zk olnych, 1500 na ochronki, 1500 n a k u rsy o św ia to w e, 1500 na to w a rzy stw a o św ia to w e i k ółk a śp iew acze, 500 na u tr z y m a n ie instruktora roln ego oraz 200 n a h a r c e r s tw o C9. Sam orząd y u d ziela ły p o m ocy bądź b ezpośrednio organizacjom m nie jszo ścio w y m , bądź te ż p ośred nio, przez dotacje dla k ra jo w y ch organ izacji działających na ich rzecz. W je d n y m ze sw o im sp raw ozdań ZOKZ stw ierdzał: „Rozpoczęta w m in io n y m ok re sie sp raw ozd aw czym akcja p o zy sk iw a n ia su b w en cji sam orząd ow ych została przeprow adzona tak, że dzisiaj p raw ie w s z y stk ie sam orządy p o w ia to w e i m ie j sk ie ziem zachodnich, a ta k ż e bardzo p o w a żn a ilość w p o zostałych d z ie ln i ca ch P olski, zw łaszcza na ziem iach b y łe j K on gresów ki, w budżecie sw oim um ieszczają stałą pozycję pom ocy na op iek ę k ulturalną dla P o la k ó w w N ie m czech” 60.
P om oc z kraju św iadczona przez różne in sty tu cje p a ń stw o w e i jednostki sam orząd ow e rodziła dążen ie do centralizacji tej a k cji i podporządkow ania jej ogó ln y m celom program ow ym k iero w n ictw a Z P w N i P o se ls tw a R P w B e r li nie. P o lsk a słu żb a konsularna, która dążyła do w zm o cn ien ia pozycji Z P w N w p olsk im ruchu n arodow ym , op ow iad ała s ię za p rzek a zy w a n iem środków p ien iężn y ch w y łą c z n ie za p o śre dn ictw em teg o ż zw iązku, k tóry jako org a n i zacja centralna ro zd zielałb y je, pod nadzorem p oselstw a, w sz y stk im p o tr ze b u jącym 61. P o lsk ie w ła d ze p a ń stw o w e, chcąc u m ocnić sw ój w p ły w n a ruch p olsk i w N iem czech, ż y c z liw ie od n o siły się do ty c h su gestii. W końcu 1927 roku M W RiOP zapow iedziało, że odtąd w sz e lk ie zap om ogi na cele o św ia ty p olsk iej w N iem czech p rzek a zy w a ć b ęd zie w y łą c z n ie za p o średn ictw em P o se lstw a R P w B e rlin ie i centrali Z P w N 62. Z naczny udział w o jew ó d ztw a ślą
56 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1847, s s . 301—302. 57 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1849, s . 6. 58 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1849, s s . 32— 33. P i s m o w o j e w o d y p o z n a ń s k i e g o d o W y d z i a ł u N a r o d o w o ś c i o w e g o M S W z 12 I I 1931. 59 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1902, s s . 37—40. 60 S p r a w o z d a n i e D y r e k c j i Z O K Z z a c z a s o d 1 X I 1925 d o 30 V I 1931, P o z n a ń 1931, s. 119. 61 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1844, s s . 241—243. P i s m o A m b a s a d y R P w B e r l i n i e d o M S Z z 29 X 1927. 62 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1844, s . 266.
Łączność k u lt u ra ln a Polakó w w Niemczech z krajem 251
sk iego w św iad czen iach na rzecz lu d ności p olsk iej na Ś lą sk u O polskim sk ło n ił M SZ do od b ycia w d n iu 26 listopada 1928 roku sp ec ja ln ej k on fer en cji z u d ziałem M ichała G rażyńskiego. U stalon o w ó w cza s, że odtąd k w o ty prze k a zy w a n e przez n ieg o rozd zielan e będą za w ied zą p o selstw a b erliń sk iego i k o n su la tu b y tom skiego. P o n iew a ż, jak stw ierd zon o n a k on feren cji, św ia d czenia lu d ności p olsk iej w N iem czech na jej c e le gospodarcze i o św ia to w e m aleją, p rzyjęto, że udział pom ocy fin a n so w ej z kraju w o g ó ln y c h n akładach też p o w in ie n obniżać się. Zdając sobie sp raw ę z tru dn ości zw ią za n y ch z w p r o w a d zen iem tej zasady, form u łow an o jednocześn ie pogląd, że „będzie ona stop n iow o w prow ad zan a w ż y c ie ” s*.
Z w ięk sza n ie św ia d cz eń p a ń stw a i sp o łec zeń stw a polsk iego pow odow ało coraz w ię k sz e u za leżn ien ie ruchu p o lsk iego od p o m ocy z kraju, zw łaszcza w dzied zin ie o św iaty. Okres ten Unaocznił zała m a n ie się rea lizow an ego dotąd przez Z P w N i Z P T S zw N program u szkoln ego, opartego, jak się okazało, na złu d n ym założeniu, iż polską akcję o św ia to w ą m ożna ro zw ijać n a bazie p u b liczn ych szkół m n ie jszo ścio w y c h na teren a ch p le b isc y to w y c h oraz p r y w a tn y c h k u rsów język a p o lsk iego na pozostałych obszarach. W odczuciu P o la k ó w sz k o ły m n iejszościow e, w k tó r y ch n au czali n a u czy ciele n iem ie ccy , b y ły jed n y m z w ie lu narzędzi g erm an izacji dzieci p olskich. Z a w iedzion e nadzieje sk ła n ia ły p r zy w ó d có w p o lsk iego ruchu n arod ow ego do p od ejm o w a n ia starań o rozszerzenie u p ra w n ień szk o ln y ch oraz zm n iejszen ie zależn ości sieci p o l sk ich p la có w ek o św ia to w y c h od n iem ie ck ie j adm inistracji. K ie r o w a ły jed no cześn ie ich u w a g ę na sz k o ły p ryw atn e, fu n k cjon u jące dotąd g łó w n ie poza Ś lą sk iem Opolskim , k tó r y ch k o szty u trzym an ia ob ciążały w p ra w d zie ludność polską, jed nak że d a w a ły on e m o żliw o ść w y c h o w a n ia dzieci p o lsk ich w d u chu p olsk im p rzez p o lsk ich n au czycieli.
Z apow iedź uk azan ia się pruskiej ordynacji szkolnej (31 X II 1928) sk łon iła p rzy w ó d có w polsk iego ruchu n arodow ego do sporządzenia b ila n su sił i m oż liw o śc i oparcia p olsk iej akcji szkoln ej n a sz k o ln ictw ie p ry w a tn y m . W y n i k iem b y ł op racow an y przez Jan a B aczew sk ieg o , prezesa Z P T S zw N , projekt rozw oju p olsk ich szkół p ryw a tn y ch . Z akładał on u ru ch o m ie n ie 24 szkół p r y w a tn y c h na P ogran iczu i w Z ło tow sk iem , sie dm iu na K aszubach, p ięciu na P ow iślu , 11 na W arm ii, trzech n a M azurach, 14 na Ś lą sk u O polskim oraz g im nazju m p o lsk iego w O lsztynie. N a zrea lizo w a n ie p o w y ższy ch zam ierzeń niezb ęd n a b y ła k w o ta 1750 tys. m arek, n ieza leżn ie od k o sztó w u trzym an ia 50 e ta to w y c h n au czy cieli M.
K iero w n ictw o Z P T zw N , przekonane, że ludność polsk a w N iem czech n ie jest w sta n ie zrealizow ać n o w eg o program u o św ia to w eg o w ła sn y m i siłam i, z czego zd a w a ły sobie sp raw ę ta k ż e w ła d z e n iem ieck ie, rozpoczęło in te n s y w ne starania o poparcie w kraju. J. B a c zew sk i u d ał się do W arszaw y, gdzie u siło w a ł przekonać zain tereso w a n e u rzęd y p a ń stw o w e o słuszności sw o jej k on cep cji i u zysk ać z w ięk szen ie środków fin a n s o w y c h na jej realizację. Z a b iegi jego, m im o poparcia P o se lstw a R P w B e r lin ie i k iero w n ictw a ZOKZ, zak oń czy ły się tylk o częścio w y m suk cesem . Podczas k o n fer en cji odbytej 31 grudnia 1928 roku, w której u czestn iczy li p rzed sta w iciele MSZ, MWRiOP, M PiOS, M in isterstw a Skarbu oraz reprezen tan ci Z P T S zw N , ZOKZ i p la có w ek
63 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e 1847, s s . 263— 266. P r o t o k ó ł z k o n f e r e n c j i w s p r a w a c h o r g a n i z a c j i p r a c y w ś r ó d l u d n o ś c i p o l s k i e j n a t e r e n i e R z e s z y N i e m i e c k i e j z 26 X 1 1928 r .
64 A P P , P Z Z 224 s s . 10— 19. Ś c i ś l e p o u f n y b u d ż e t d o t y c z ą c y z a k ł a d a n i a p r y w a t n y c h s z k ó ł p o l s k i c h w e d ł u g p r o j e k t u J . B a c z e w s k i e g o z 10 X I I 1928.
252
k on su larn ych z N iem iec, zebrani p od zielili o p in ię w n io sk o d a w có w o k o n iecz ności m a k sy m a ln eg o w yk o rzy sta n ia m o ż liw o śc i stw a rza n y ch przez pruską or d yn a cję szkoln ą dla rozw oju polskiej akcji o św ia to w ej. S c ep ty czn ie jednak od niesiono się do p ropozycji tw orzen ia sie ci szk ó ł p ry w a tn y ch w su g er o w a n y ch przez Z P T S zw N rozm iarach. N ie w id zia n o m o żliw o ści zn a lezien ia w k ra ju p ełn ego pokrycia fin a n so w eg o n a realizację p rzedłożonego projektu. Z g ła szając goto w o ść d alszy c h rozw ażań nad projek tem , zażądano od k iero w n ictw a Z P T S zw N opracow an ia dodatkow o m a k sy m a ln eg o i m in im a ln eg o budżetu w y d a tk ó w n a akcję o św iatow ą, u sta len ia k o lejności prac w p o szczególn ych d z ie l nica ch oraz rozw ażen ia m o żliw o ści u tw o rzen ia w N iem czech p olsk ich szkół średnich, p rzygo to w u ją cy c h n au czy cieli dla p o lsk ich szkół. Jed n ocześn ie zo b o w iązan o p rzed sta w icieli ZOKZ do opracow an ia projektu p o w o łan ia ogóln o krajow ej społecznej organizacji, k tórej zad an iem b y ło b y zb ieran ie fu n d u szy na potrzeb y szkoln ictw a p o lsk iego w N iem czech ".
Okrojona przez k iero w n ictw o Z P T S zw N w ersja p olsk iej akcji szkolnej w N iem czech b yła przedm iotem k o n fer en cji 17 sty czn ia 1929 roku. J ej u c z e s t nicy, ob radujący w a n a logiczn ym jak przed d w om a ty g o d n ia m i składzie, p rzy jęli n a stęp u jące ustalenia:
— p ie r w sz e p r y w a tn e p olsk ie sz k o ły publiczne, n a w e t w skrom nej licz bie, m uszą b y ć uru ch om ion e już 1 k w ie tn ia 1929 roku, w dniu rozpoczęcia roku szko ln eg o w N iem czech, w celu p o d k reślen ia ic h znaczen ia dla m n ie j szości polskiej;
— akcja tw o rzen ia szkół p ry w a tn y ch w in n a b y ć sk u p ion a początkow o g łó w n ie n a W arm ii i M azurach oraz n a P ograniczu, g d z ie p rzew id y w a n o u ru ch om ien ie 57 szkół w m iejsco w o śc ia ch posiad ających od p o w ied n ie lok ale do nauki, a dopiero p óźniej rozszerzona n a in n e tereny;
— w y a sy g n o w a n a zostan ie na n a jb liższy rok sz k o ln y k w o ta 300 tys. m a rek, 4v ty m 100 tys. m arek w n a jb liższym czasie na u ru ch om ienie szkół, a w dalszej k o lejn o ści 200 ty s. m a rek na b u d o w ę ob iek tó w szk o ln y ch w fo r m ie sp ec ja ln y ch pożyczek;
•— zw ięk szo n a zostanie w y d a tn ie liczba n au czy cieli d e le g o w a n y c h z kra ju do p racy w sz k o ln ictw ie p olsk im w N iem czech 60.
D e cy z je p ow y ższe n ie z a d o w o liły ani p rojek tod aw ców , ani rep rez en tan tó w u rzęd ów p a ń stw o w y ch . Z d aw ali sob ie spraw ę, iż d ek larow an a pom oc n ie w y sta rcz y , a b y w ła śc iw ie rozw inąć o św ia tę polską w N iem czech . W kręgach p rzyw ód czych p o lsk iego ruchu narodow ego w N iem czech i ZOKZ rod ziły się n a w e t zarzuty, iż w ła d z e p a ń stw o w e, zw ła szcza MSZ, n ie d ostrzegają rangi problem u i m arnotraw ią środki fin a n so w e na m n ie j w a ż n e cele. D o p in g o w a no M SZ do starań o rozszerzen ie pom ocy. Na p oczątku 1929 roku w y stą p iło ono do R ad y M inistrów z w n io sk ie m o p rzyzn an ie 1 m in m arek na p otrzeby szkolne P o la k ó w w N iem czech. Rząd u zn a ł te n w y d a te k za „nieodzow ną k o nieczn ość państw ow ą" i przyzn ał 300 tys. m arek do 1 k w ie tn ia oraz 700 tys. m arek n a n a stę p n y rok b u d żeto w y 1929/1930 67. K w o ty p ien iężn e p rzek a zy w a n e Z P T S zw N przez p olsk ie w ła d z e p a ń stw o w e b y ły n iezb ęd n y m zab ez
65 A P P , P Z Z 125, s s . 34— 35. S p r a w o z d a n i e D e l e g a t u r y Z O K Z w W a r s z a w i e d o D y r e k c j i w P o z n a n i u z 2 I 1929. 66 A P P , P Z Z 125, s s . 21—23. T a j n e s p r a w o z d a n i e z k o n i e r e n c j i w s p r a w i e p o l s k i e g o s z k o l n i c t w a p r y w a t n e g o w N i e m c z e c h z 17 1 1929. 67 A A N , P R M , t . 47, s s . 356—361, p r o t o k ó ł z s i ó d m e g o p o s i e d z e n i a R a d y M i n i s t r ó w Z 27 I I I 1929,
