Przemiany strukturalne i technologiczne a sytuacja na rynku pracy w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 786. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Ryszarda Bolonek Katedra Ekonomii Stosowanej. Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej. Przemiany strukturalne i technologiczne a sytuacja na rynku pracy w Polsce 1. Wstęp Pomiędzy strukturą gospodarki, rozumianą jako udział poszczególnych sektorów i dziedzin wytwórczości w tworzeniu dochodu narodowego, a sytuacją na rynku pracy istnieją silne sprzężenia zwrotne. Z jednej strony przemiany strukturalne i technologiczne w gospodarce wpływają na strukturę zatrudnienia (wykorzystanie wykwalifikowanej siły roboczej) oraz na decyzje społeczeństwa dotyczące poziomu i kierunków kształcenia. Z drugiej strony podaż siły roboczej jako czynnika wytwórczego decyduje o potencjalnym poziomie produkcji, a cechy jakościowe tego zasobu determinowane poziomem kapitału ludzkiego wpływają na możliwości rozwoju nowoczesnych branż. Celem niniejszego artykułu jest analiza zmian poziomu i struktury zatrudnienia w polskiej gospodarce na tle zachodzących w niej przemian w zakresie struktury wytwarzania oraz modernizacji aparatu wytwórczego i asortymentu. Autorzy dążą do uprawdopodobnienia hipotezy, że z punktu widzenia potrzeb rynku pracy restrukturyzacja gospodarki Polski po 1989 r. nie przebiegała w sposób optymalny, przyczyniając się do wysokiego poziomu bezrobocia oraz marnotrawstwa kapitału ludzkiego. Wynika to w głównej mierze z niedorozwoju sektora badawczo-rozwojowego oraz stagnacji zaawansowanych pod względem technologicznym sektorów produkcji przemysłowej, skutkującej niską konkurencyjnością gospo-.

(2) 102. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. darki. Oceniając proces przemian gospodarczych zachodzących w tym okresie na podstawie innych wskaźników, np. czasu trwania recesji transformacyjnej, dynamiki PKB czy też zmian wydajności pracy, należy stwierdzić, że efekty tych zmian, szczególnie na tle innych gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej były zdecydowanie pozytywne. Problemy społeczne wynikające z trudnej sytuacji na rynku pracy powodują jednak, że w odczuciu znacznej części społeczeństwa reformy gospodarcze nie przyniosły spodziewanych skutków, przede wszystkim w postaci poprawy warunków życia. Dążąc do uzasadnienia tego poglądu, autorzy porównują tendencje w zakresie aktywności ekonomicznej ludności i struktury tworzenia produktu społecznego w Polsce oraz innych krajach Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych. Analizy opierają się na materiale statystycznym Głównego Urzędu Statystycznego, Eurostatu oraz OECD. Podjęto próbę oceny całego okresu transformacji, począwszy od 1989 r., jednak z uwagi na burzliwy charakter przemian w pierwszych jej latach oraz zmiany metodologiczne dotyczące gromadzenia danych statystycznych, dokonywanie precyzyjnych porównań i formułowanie wniosków ogranicza się do lat 1992–2005. 2. Zmiany strukturalne w gospodarce Polski po 1989 roku Wraz ze zmianami politycznymi zainicjowanymi w 1989 r. rozpoczął się w Polsce proces głębokiej restrukturyzacji gospodarki. Jednym z jej aspektów były przeobrażenia struktury rodzajowej produkcji, polegające na zmianie udziałów poszczególnych sektorów (rolnictwa, przemysłu, usług) w tworzeniu dochodu narodowego oraz zmianie udziałów poszczególnych dóbr w całkowitych rozmiarach produkcji przemysłowej. Zmiana systemu ekonomicznego, której uwieńczeniem było urynkowienie gospodarki oraz wprowadzenie rachunku ekonomicznego, spowodowała, że podmioty gospodarcze stanęły przed koniecznością poprawy efektywności działalności oraz dostosowania jej profilu do potrzeb odbiorców. Był to bodziec do zmian ilościowych i jakościowych w gospodarce, które w początkowej fazie transformacji przebiegały w sposób niezwykle intensywny i burzliwy, aby w kolejnych latach przybrać formę procesów o charakterze ewolucyjnym, a więc zbliżoną do tych, które zachodzą ciągle w rozwiniętych gospodarkach rynkowych. W latach 1989–1991 zmiany w strukturze wytwarzania miały charakter dostosowań negatywnych, prowadzących do spadku poziomu dochodu narodowego, obniżenia poziomu produkcji w wielu działach przemysłu i upadłości części przedsiębiorstw (zob. rys. 1). Na załamanie się poziomu produkcji w tym okresie złożyło się kilka przyczyn, z których najważniejsze to: utrata zdolności rozwojowej przez sektor państwowy, reformy systemowe wprowadzane w ramach.

(3) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 103. programu stabilizacyjnego oraz zmiana międzynarodowych uwarunkowań ekonomicznych w wyniku rozwiązania RWPG, rozpadu Układu Warszawskiego i ZSRR [Lipowski 1994, s. 78]. Recesja została powstrzymana w 1993 r. i od tego czasu aż do chwili obecnej obserwuje się nieprzerwaną tendencję wzrostową produkcji i dochodu. Przy czym z uwagi na zmianę tempa wzrostu gospodarczego w tym okresie można wyróżnić trzy fazy: szybkiego wzrostu w latach 1994–1997, spowolnienia w latach 1998–2003 oraz ponownego wzrostu dynamiki PKB od 2004 r. Podobne tendencje można było zaobserwować w odniesieniu do zmian produkcji sprzedanej przemysłu, jakkolwiek była ona bardziej wrażliwa na zmiany czynników koniunkturalnych niż PKB: w okresie dekoniunktury jej spadek był silniejszy niż obniżenie PKB, zaś w okresach ożywienia cechowała się wyraźnie większą dynamiką wzrostu. 180 160 140. %. 120 100 80 60 40 20 0. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 dynamika PKB. dynamika produkcji sprzedanej przemysłu. Rys. 1. Dynamika PKB oraz produkcji sprzedanej przemysłu w gospodarce polskiej w latach 1988–2005 (ceny stałe) Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Rocznik statystyczny RP 1991–2006 (tablice: „Dynamika produktu krajowego brutto, ceny stałe” oraz „Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu, ceny stałe”)].. Wzrost wartości produkowanych w analizowanym okresie dóbr i usług nie był równomierny w poszczególnych sektorach gospodarki. Wartość dodana wytworzona w sektorze rolnym pozostawała w latach 1992–2005 na zbliżonym poziomie (w cenach stałych), podobnie jak rozmiary produkcji przemysłowej. Dynamicznie rosła natomiast wartość dodana wytworzona w sektorze usług. Wypadkową tych.

(4) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 104. tendencji był systematyczny spadek udziału rolnictwa i przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego oraz istotny wzrost udziału sektora usług, z niespełna 50% w 1992 r. do prawie 64% w 2005 r. (zob. rys. 2). 180 160 140. %. 120 100 80 60 40 20 0. 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 rolnictwo. przemysł. usługi. Rys. 2. Dynamika i struktura wartości dodanej brutto w gospodarce polskiej w latach 1992–2005 (ceny stałe). Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Rocznik statystyczny RP 1993–2006 (tablica „Dynamika produktu krajowego brutto, ceny stałe”)].. Udział sektora usług w gospodarce jest uznawany za wyznacznik poziomu jej rozwoju. Wspomniana struktura świadczy zatem o zbliżaniu się polskiej gospodarki do rozwiniętych gospodarek rynkowych, chociaż dystans dzielący Polskę od państw najbogatszych jest jeszcze spory. Ilustruje to rys. 3. U progu transformacji sektor przemysłowy polskiej gospodarki dysponował w dużej mierze zużytym i przestarzałym aparatem produkcyjnym, wskutek czego zarówno asortyment produkcji, jak i jej jakość odbiegały od zapotrzebowania zgłaszanego przez rynek. Dlatego też do istotnych procesów składających się na transformację gospodarki należały zmiana struktury produkcji i modernizacja przemysłu. W latach 1989–1991 zmiana struktury wytwarzania odbywała się głównie za sprawą spadku produkcji w przestarzałych branżach, na skutek upadku znacznej liczby przedsiębiorstw państwowych. Począwszy od 1992 r. wartość produkcji sprzedanej w większości dziedzin wytwórczości ponownie zaczęła wzrastać, a źródłem zmian strukturalnych stała się nierównomierna dynamika wzrostu produkcji w poszczególnych sekcjach i działach przemysłu, na co wskazują dane zaprezentowane w tabeli 1..

(5) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 105. 100 80. %. 60 40. 0. USA Francja Wielka Brytania Belgia Dania Holandia Grecja Szwajcaria Portugalia Szwecja Włochy Niemcy Japonia Austria Hiszpania Finlandia Węgry Polska Słowacja Irlandia Czechy. 20. rolnictwo. przemysł. usługi. Rys. 3. Udział poszczególnych sektorów w tworzeniu wartości dodanej brutto w Polsce i wybranych krajach w 2004 r. Źródło: [OECD in Figures… 2006, s. 16].. Główną tendencją w latach 1992–2005 był spadek udziału górnictwa w strukturze produkcji przemysłowej. W okresach przyspieszonego wzrostu gospodarczego sektor wydobywczy charakteryzował się stałym poziomem produkcji, natomiast w okresie spowolnienia, w latach 1998–2003, nastąpił wyraźny spadek sprzedaży tej branży. Łączne skutki tych zmian oraz głębokiej recesji w górnictwie na początku lat 90. doprowadziły do istotnego spadku udziału górnictwa w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu na rzecz przemysłu przetwórczego. W obrębie przetwórstwa przemysłowego względnie słabą dynamiką wzrostu, skutkującą spadkiem udziału w strukturze przemysłu, odnotowały przede wszystkim hutnictwo, produkcja koksu i rafinacja ropy naftowej oraz przemysł włókienniczy i odzieżowy. Ponadprzeciętną dynamiką wzrostu charakteryzowały się natomiast produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, wytwarzanie wyrobów metalowych, a także produkcja samochodów, sprzętu radiowo-telewizyjnego oraz maszyn biurowych i komputerów. Skutki zmian realnego poziomu produkcji w poszczególnych branżach nie w każdym wypadku przełożyły się na proporcjonalną zmianę udziału w strukturze, ponieważ zostały osłabione przez zmiany relacji cen pomiędzy różnymi artykułami. Mimo to zmiany struktury produkcji sprzedanej w 2005 r. w porównaniu z 1992 r. należy uznać za znaczące, zaś główna tendencja wskazuje na postępującą modernizację pol-.

(6) 1,10. produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich. produkcja maszyn i urządzeń. produkcja wyrobów z metali. produkcja metali. produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych. produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. produkcja wyrobów chemicznych. produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. produkcja masy włóknistej oraz papieru. produkcja drewna, wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny. produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich. 1,07. 1,09. 1,02. 1,67. 1,84. 1,52. 1,47. 1,93. 1,20 1,10. 1,56. 1,06. 1,18. 1,66. 1,39 1,12. 1,92. 1,54. 1,04 1,07. 1,43. 1,34. 1,25. 1,08. 1,48. 1,58. 1,07. 1,48. Dynamika. 2,17. 1,21. 0,76. 1,40. 2,02. 1,25. 0,74. 1,44. 1,62. 1,51. 0,72. 0,96. 1,09. 0,74. 1,22. 1,33. 0,72. 1,27. 1,17. 2,35. 1,41. 1,25. 1,14. 1,14. 1,25. 1,12. 0,85. 1,05. 1,17. 1,18. 0,89. 0,88. 1,06. 1,06. 1,11. 1,19. 1,01. 3,10. 5,35. 1,35. 2,59. 5,82. 2,32. 0,84. 3,48. 3,89. 2,84. 0,90. 1,22. 1,58. 0,99. 2,18. 2,77. 0,74. 1994–1997 1998–2003 2004–2005 1992–2005. 0,99. 1,08. 1,17. 1,10. włókiennictwo. produkcja wyrobów tytoniowych. 1,09. produkcja artykułów spożywczych i napojów. 0,96. przetwórstwo przemysłowe, w tym:. górnictwo. 1,06. 1993. Produkcja sprzedana przemysłu, w tym:. Wyszczególnienie. 3,6. 5,0. 5,9. 3,5. 2,4. 5,7. 6,4. 2,0. 1,3. 2,2. 1,3. 3,0. 2,9. 1,6. 20,6. 79,2. 9,6. 100. 1992. 6. 5,4. 4. 4. 4,9. 5,9. 4,6. 2,9. 2,1. 3. 0,4. 1,2. 1,4. 0,5. 17,2. 84,5. 5. 100. 2005. Struktura. Tabela 1. Dynamika (ceny stałe) i zmiana struktury (ceny bieżące) produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce w latach 1992–2005. 106. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt.

(7) 1,27. 1,41 1,10. 0,89. 2,04. 1,11 0,90. 1,35. 2,28. 1,93. 1,10. 1,27. 1,16. 2,29. 1,65. 2,68. 1,19. 1,37. 1,65. 1,02. 1,83. 1,30. 1,60. 1,81. 2,80. 1,14. 13,01. 1,04. 0,96. 1,17. 1,27. 1,63. 1,32. 1,55. 1,17. 1,20. 1,68. 4,37. 1,92. 8,62. 3,84. 7,24. 3,89. 1994–1997 1998–2003 2004–2005 1992–2005. Dynamika. 11,2. 0,3. 2,5. 2,1. 2,6. 0,7. 1,1. 2,2. 0,1. 1992. 10,5. 0,4. 3,9. 1,7. 8,7. 0,9. 1,9. 3,1. 0,3. 2005. Struktura. Źródło: [Rocznik statystyczny RP 1993–2006 (tablice „Produkcja sprzedana przemysłu według sekcji i działów” oraz „Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu”)].. wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. przetwarzanie odpadów. produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna. produkcja pozostałego sprzętu transportowego. produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków. 1,11. produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. produkcja maszyn i aparatury elektrycznej. 1,51. 1993. produkcja maszyn biurowych i komputerów. Wyszczególnienie. Przemiany strukturalne i technologiczne… 107.

(8) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 108. skiego przemysłu. Jeżeli do wymienionych tendencji dodać niewątpliwą poprawę organizacji i zarządzania w sektorze przedsiębiorstw oraz pozytywny wpływ wdrażanych zmian na jakość środowiska [Macias 2006, s. 26], powstaje obraz pozytywnych aspektów restrukturyzacji. Niestety powyższe argumenty są niewystarczające, aby całokształt przemian strukturalnych w gospodarce Polski ocenić jednoznacznie pozytywnie. Należy bowiem podkreślić, że podobne tendencje wystąpiły w większości krajów świata, co wynika m.in. z ciągłego postępu technicznego. Modernizacja gospodarki jest zatem „pościgiem za ruchomym celem”, a jej efekty należy oceniać przez konfrontację z osiągnięciami innych. Priorytetem w strategii gospodarczej nie tylko krajów rozwiniętych, ale również gospodarek poszukujących skutecznych metod nadrabiania zaległości rozwojowych jest natomiast rozwój przemysłu wysokiej techniki, w szczególności z zakresu produkcji dóbr finalnych, gwarantujących wysoką konkurencyjność gospodarki [Turowski 2006, s. 96]. Analiza struktury produkcji polskiego przemysłu w podziale na sektory o różnym poziomie zaawansowania technologicznego, przedstawiona w tabeli 2, dostarcza dowodów na to, że mimo pozytywnych tendencji w wybranych dziedzinach nie obserwuje się ogólnej tendencji wzrostowej w zakresie produkcji dóbr o wysokim nasyceniu wiedzą. W ostatnim dziesięcioleciu struktura ta uległa niewielkim zmianom, które sprowadzały się głownie do nieznacznego spadku udziału dóbr o najniższym poziomie zaawansowania technologicznego na rzecz artykułów zaliczanych do średnio-niskiej techniki. Chociaż proces restrukturyzacji polskiego przemysłu nosi znamiona modernizacji technologicznej, odbywa się ona przede wszystkim w obrębie produkcji dóbr standardowych i ogranicza się do poprawy jakości i wydajności, bez istotnego rozwoju nowych dziedzin przemysłu. Tabela 2. Struktura produkcji sprzedanej polskiego przemysłu oraz eksportu i importu w latach 1995–2005 według zaawansowania technologicznego Wyszczególnienie. Udział w produkcji sprzedanej przemysłu: wysoka technika. 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. 100 100 100 100 100 100 100 100 100 3,3. 3,9. 4. 5,6. 4,3. 4,8. 4,5. 4,5. 4,5. średnio-wysoka technika. 24,4 25,2 27,5. niska technika. 58,5 56,3 49,5 39,1 57,3 56,4 54,3 38,6 37,3. średnio-niska technika. Udział wyrobów wysokiej techniki w imporcie. Udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie. 13,8 14,5. 34 22,6 21,5 23,6 25,6 26,1. 19 21,3 15,8 17,3 17,7 31,3 32,1. 9. 9,8. 12 12,3 11,4 10,1. 9,5. 9,2 10,3. 2,3. 2,4. 3,1. 2,6. 2,3. 2,9. 2,7. 2,2. 3,2. Źródło: [Nauka i technika w 2002 roku, 2004, s. 162; Nauka i technika, w 2005 roku, 2006, s. 214]..

(9) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 109. Ciągle przestarzała struktura asortymentowa nie tylko decyduje o niskiej atrakcyjności wyrobów polskiego przemysłu za granicą, ale też nie zaspokaja popytu wewnętrznego na dobra z grupy high tech. Dlatego też jeśli chodzi o te produkty, niezmiennie utrzymuje się ujemne saldo w obrotach bieżących z zagranicą. Dla porównania należy wspomnieć, że w krajach o największym potencjale technologicznym udział dóbr z grupy wysokiej techniki zarówno w produkcji, jak i w eksporcie przekracza 20% [Nauka i technika w 2005 roku, 2006, s. 215]. Ujemne saldo w obrotach z zagranicą dotyczy nie tylko artykułów zaawansowanych technologicznie, ale jest ogólnym problemem polskiej gospodarki. Za jedną z największych porażek transformacji gospodarczej należy bowiem uznać ciągły wzrost importochłonności gospodarki: w 2004 r. wartość importu przekroczyła 325 mld zł, co stanowiło prawie 35% popytu. Jakkolwiek w ciągu kilku ostatnich lat obserwuje się pozytywną tendencję w eksporcie, nie jest on wystarczający, aby zrównoważyć import, co skutkuje ujemnym saldem w obrotach bieżących z zagranicą (39,4 mld zł w 2005 r.) oraz narastaniem zadłużenia zagranicznego gospodarki. Oznacza to, że mimo znaczących zmian, które miały miejsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat, struktura wytwarzania polskiej gospodarki ciągle wykazuje cechy niedostosowania do popytu. Ma to również poważne konsekwencje dla rynku pracy. 3. Transformacja gospodarcza a poziom i struktura zatrudnienia Jednym z podstawowych – zarówno w sensie ekonomicznym, jak i społecznym – i ciągle nierozwiązanych problemów ostatnich kilkunastu lat jest w Polsce wysoki poziom bezrobocia. Od 1991 r., kiedy stopa bezrobocia przekroczyła 10%, nigdy, nawet w okresie największego przyspieszenia gospodarczego w latach 1995–1997, nie spadła ona poniżej tego poziomu. W 2003 r. osiągnęła rekordowy pułap 20%, co ilustruje rys. 4. Systematyczna poprawa sytuacji na rynku pracy od 2004 r. wynikała stąd, że ożywienie gospodarcze zbiegło się w czasie z liberalizacją rynków pracy UE, a tym samym emigracją siły roboczej na wielką skalę. W wyniku tych procesów poziom bezrobocia obniżył się ponownie do ok. 10%, jest to jednak wskaźnik wyższy niż w krajach rozwiniętych. Przyczyny takiej sytuacji na rynku pracy są złożone i nie sposób omówić ich wyczerpująco w niniejszym artykule, tym bardziej że ekonomiści nie są zgodni co do znaczenia, jakie należy przypisać poszczególnym determinantom. Warto jednak podjąć próbę ich identyfikacji, aby wskazać rolę zmian strukturalnych w gospodarce i ich wpływu na poziom i strukturę zatrudnienia. Analizując tendencje ujawniające się na rynku pracy w Polsce w ujęciu chronologicznym, można wskazać dwie podstawowe przyczyny pojawienia się zjawi-.

(10) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 110. 25 20 15. %. 10 5 0. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. –5 –10 –15 stopa wzrostu gospodarczego. stopa bezrobocia rejestrowanego. dynamika zatrudnienia. Rys. 4. Wzrost gospodarczy a tendencje na rynku pracy w Polsce w latach 1990–2005. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Rocznik statystyczny RP 1991–2006 (tablice: „Bezrobotni zarejestrowani, stopa bezrobocia oraz oferty pracy”, „Dynamika produktu krajowego brutto”)].. ska bezrobocia w pierwszych latach transformacji. Pierwszą z nich były zmiany koniunkturalne, polegające na ograniczeniu popytu w wyniku realizacji „terapii szokowej”, które skutkowały ograniczeniem produkcji i zatrudnienia. Drugiej przyczyny należy upatrywać w ujawnieniu się bezrobocia ukrytego w sektorze przedsiębiorstw. Do 1989 r. zapewnienie pełnego zatrudnienia należało do priorytetowych zadań państwa, które realizowano z przyczyn politycznych. Poziom zatrudnienia w podmiotach państwowych ustalany był w oderwaniu od zasad rachunku ekonomicznego, szczególnie analizy marginalnej kosztów i korzyści. Tym sposobem w gospodarce pojawił się przerost zatrudnienia, którego poziom szacuje się na kilkunaście, a nawet 30% [Sztanderska 2001a, s. 33]. Urynkowienie gospodarki ujawniło skalę tego zjawiska i doprowadziło do jego ograniczenia, czego skutkiem był gwałtowny wzrost bezrobocia w latach 1990–1991. Należy jednakże podkreślić, że racjonalizacja zatrudnienia wyjaśnia poziom bezrobocia jedynie w pierwszych latach transformacji. Wskaźnika zatrudnienia na poziomie przekraczającym 70%, który występował w Polsce przed 1990 r., nie należy traktować jako wskaźnika zbyt wysokiego dla gospodarki rynkowej. Przykłady krajów rozwiniętych wskazują, że zatrudnienie na tak wysokim poziomie jest możliwe w gospodarce kapitalistycznej (zob. rys. 5). Oznacza to, że likwidację przerostu.

(11) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 111. zatrudnienia należy traktować jako determinantę wzrostu bezrobocia o charakterze przejściowym. Jeżeli w późniejszym okresie nie udało się go obniżyć, musiało to wynikać z innych przyczyn [Kabaj 2002, s. 4]. 90 80 70. %. 60 50 40 30 20. stopa aktywności zawodowej. stopa zatrudnienia. Polska. Słowacja. Hiszpania. Niemcy. Francja. Finlandia. Czechy. UE-15. OECD. Węgry. USA. Dania. Wielka Brytania. 0. Irlandia. 10. stopa bezrobocia. Rys. 5. Aktywność zawodowa ludności (w wieku od 15 do 64 lat) w 2004 r. Polska na tle wybranych krajów świata Źródło: [OECD Employment… 2005, s. 238].. Analiza tendencji w zakresie zatrudnienia i dynamiki PKB w następnym okresie, czyli w latach 1993–2001, wskazuje na istnienie zależności między tymi kategoriami. W okresie wzrostu gospodarczego w latach 1994–1997 bezrobocie malało, zaś w okresie spowolnienia obserwowanego w latach kolejnych stopa bezrobocia wykazywała tendencję rosnącą. Skłania to do postrzegania czynników koniunkturalnych jako determinant sytuacji na rynku pracy. Istnieje jednak argumentacja sugerująca, że znaczenie tych czynników było ograniczone. Po pierwsze, nawet w okresie dynamicznego wzrostu PKB gospodarka nie była w stanie wchłonąć nadmiaru siły roboczej i bezrobocie pozostawało na poziomie powyżej 10%, co znacznie przewyższa stopę bezrobocia naturalnego obserwowanego w krajach rozwiniętych. Po drugie, lata 1998–2000 to okres, w którym PKB cechował się wysokim, choć słabnącym tempem wzrostu na poziomie powyżej 4%, a jednocześnie był to czas gwałtownego wzrostu liczby osób pozostających bez pracy. Wreszcie w latach kolejnych trudno dostrzec jednoznaczną zależność pomiędzy stopą bezrobocia a wzrostem gospodarczym. To wszystko sprawia, że wpływ.

(12) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 112. koniunktury na rynek pracy w Polsce należy uznać za ograniczony [Sztanderska 2001b, s. 43]. Analiza wskaźników poziomu aktywności zawodowej ludności, przedstawionych w tabeli 3, wskazuje, że problem skoków stopy bezrobocia po 1992 r. nie wynikał ze wzrostu podaży pracy. Tabela 3. Podstawowe dane na temat aktywności zawodowej ludności w Polsce w latach 1992–2005 Wyszczególnienie. Dynamika PKB. Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu. Ludność w wieku powyżej 15 lat (w tys.), w tym: aktywni zawodowo. 1992. 1993. 102,6 103,8. 102,8 106,4. 1997. 2000. 107,1 104,2 111,5 106,7. 2002. 2003. 2004. 2005. 101,1 108,3 112,6. 103,7. 101,4 103,8 105,3 103,5. 28391 28380 29727 30671 31109 30953 31123 31258 17529 17367 17052 17300 17097 16946 17025 17161. pracujący. 15135 14772 15315 14540 13722 13617 13795 14116. bierni zawodowo. 10862 11013 12675 13371 14012 14007 14098 14097. bezrobotni. Współczynnik aktywności zawodowej (w %). Wskaźnik zatrudnienia (w %). Stopa bezrobocia zarejestrowanego (w %). 2394. 2595. 1737. 2760. 3375. 3329. 3230. 3045. 61,7. 61,2. 57,4. 56,4. 55. 54,7. 54,7. 54,9. 53,3. 52,1. 51,5. 47,4. 44,1. 44. 44,3. 45,2. 14,3. 16,4. 10,3. 15,1. 18. 20. 19. 17,6. Źródło: [Rocznik statystyczny RP 1993–2006 (tablica: „Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej”)].. Chociaż lata 1992–2005 to okres systematycznego wzrostu liczby ludności w wieku powyżej 15 lat, tendencja ta nie przełożyła się na zwiększenie się liczby osób aktywnych zawodowo. Liczba osób wchodzących na rynek pracy została bowiem ograniczona na skutek zatrzymania młodzieży w szkołach, zaś część siły roboczej została objęta systemem zasiłków przedemerytalnych [Sztanderska 2001a, s. 32]. Wzrost bezrobocia wynikał zatem ze spadku poziomu zatrudnienia, czyli popytu na pracę. Oznacza to, że zasadne jest upatrywanie czynników kształtujących sytuację na rynku pracy w zmianach strukturalnych zachodzących w gospodarce, których nieodłącznym elementem są równolegle zachodzące procesy likwidacji oraz tworzenia miejsc pracy. Zmiany udziału głównych sektorów gospodarki w tworzeniu dochodu narodowego wpływały na zmianę struktury zatrudnienia. Spadkowi udziału rolnictwa i przemysłu w kreowaniu wartości dodanej towarzyszył spadek udziału pracujących w tych sektorach w ogólnej liczbie pracujących w gospodarce. W sektorze.

(13) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 113. usług wystąpiła natomiast tendencja wzrostowa, zarówno w odniesieniu do udziału w wartości dodanej, jak i w zatrudnieniu (zob. tabela 4). Zmiana struktury zatrudnienia w podziale na sektory była wypadkową dwóch tendencji: wyraźnego spadku liczby zatrudnionych w rolnictwie i przemyśle oraz istotnego wzrostu zatrudnienia w usługach. Łączny spadek zatrudnienia w dwóch pierwszych sektorach przekroczył 3,1 mln osób, sektor usług wytworzył zaś nieco ponad 1 mln miejsc pracy, co oznacza spadek ogólny zatrudnienia w latach 1992–2005 o ponad 2,1 mln osób. Tabela 4. Struktura zatrudnienia w Polsce w latach 1992–2005 według głównych sektorów gospodarki (w %) Sektor gospodarki. Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo Przemysł i budownictwo. Usługi. Ogółem. 1992 26,8 31,9. 41,2. 100,0. 1995. 1997. 29,4. 29,5. 100,0. 100,0. 27,2. 43,4. 27,5. 43,0. 2000 27,9. 25,5. 46,6. 100,0. 2003 17,0. 27,6. 55,4. 100,0. 2005 16,6 27,4. 55,9. 100,0. Źródło: [Rocznik statystyczny RP 1993–2006 (tablica: „Pracujący według sekcji i działów”)].. Spadek zatrudnienia w rolnictwie nie jest zjawiskiem zaskakującym, zważywszy na jego wysoki poziom wyjściowy (tj. w 1992 r.) w relacji do udziału rolnictwa w tworzeniu produktu społecznego. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy nastąpił w tym sektorze rzeczywisty wzrost wydajności, ponieważ na polskiej wsi w dalszym ciągu obserwuje się zjawisko ukrytego bezrobocia i zmiany oficjalnego poziomu zatrudnienia mogą wynikać z jego ujawnienia. Pod względem zatrudnienia w rolnictwie Polska ciągle wyróżnia się nie tylko na tle gospodarek rozwiniętych, ale także przechodzących proces transformacji krajów Europy Środkowo‑Wschodniej (zob. rys. 6). Jednocześni zatrudnienie w sektorze usług, mimo jego wzrostu w analizowanym okresie, ciągle znacząco odbiega od zatrudnienia w tym sektorze w państwach o ugruntowanej gospodarce rynkowej. Oznacza to z jednej strony, że struktura polskiej gospodarki nadal jest strukturą względnie przestarzałą, z drugiej jednak strony każe dostrzegać szansę na tworzenie miejsc pracy w dalszej ekspansji sektora usługowego. Do wyjaśnienia przyczyn istotnego spadku zatrudnienia w sektorze przemysłu pomocna jest analiza procesów tworzenia i likwidacji miejsc pracy w poszczególnych dziedzinach wytwórczości. W tabeli 5 przedstawiono dane dotyczące realnego wzrostu produkcji sprzedanej oraz zmian poziomu zatrudnienia w poszczególnych sekcjach i działach polskiego przemysłu w latach 1992–2005. Dziedziny wytwórczości zostały uszeregowane rosnąco według liczby utworzonych miejsc pracy. Przedstawione dane wskazują na wyraźną asymetrię pomiędzy liczbą.

(14) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 114. branż, w których powstawały miejsca pracy, a liczbą tych, w których nastąpiła ich redukcja. W zdecydowanej większości działów przemysłu w analizowanym okresie odnotowano spadek liczby pracujących, nowe miejsca pracy powstały zaś jedynie w kilku z nich. Łącznie zlikwidowano 1050,1 tys. miejsc pracy, a na ich miejsce powstało jedynie 183,9 tys. nowych stanowisk. 90 80 70. %. 60 50 40 30 20. rolnictwo. przemysł. Polska. Czechy. Słowacja. Portugalia. Węgry. Włochy. Hiszpania. Grecja. Irlandia. Austria. Japonia. Niemcy. Finlandia. Dania. Szwajcaria. Belgia. Francja. Holandia Wielka Brytania Szwecja. 0. USA. 10. usługi. Rys. 6. Struktura zatrudnienia w podziale na sektory – Polska na tle wybranych krajów świata w 2005 r. Źródło: [OECD in Figures… 2006, s. 32].. Tabela 5. Dynamika produkcji a zmiany zatrudnienia w gospodarce polskiej w latach 1992–2005 Produkcja sprzedana. Dziedziny wytwórczości Produkcja sprzedana przemysłu Górnictwo. struktura (w %) 2005 100. 5. Produkcja maszyn i urządzeń. 5,4. Produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich. 1,2. Włókiennictwo. Produkcja metali. 1,4. 4. przyrost (w %). Zatrudnienie. przyrost (w tys.). przyrost (w %). 1992–2005 1992–2005 1992–2005 135,2. –866,2. –22,9. 210,4. –135,3. –40,9. –108,4. –38,8. –25,6 58,5. 22,3 34,7. –269,1. –113,4. –98,6. –59,2. –57,7. –59,5.

(15) Przemiany strukturalne i technologiczne… cd. tabeli 5 Dziedziny wytwórczości Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich. Produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych. Produkcja pozostałego sprzętu transportowego. 115. Produkcja sprzedana. struktura (w %) 2005. przyrost (w %). Zatrudnienie. przyrost (w tys.). przyrost (w %). 1992–2005 1992–2005 1992–2005. 0,4. –10,4. –63,8. –64,1. 4. 159,0. –52,7. –28,2. 131,6. –48. –39,3. –40,5. Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 5,9 10,5. 19,9. –36. –14,2. Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. 17,2. 117,7. –33,3. –6,8. 1,9. 624,4. –31. –48,8. 4,6. –16,4. –7,9. –33,9. 0,5. –1,1. –4,7. –40,9. 0,9. 284,4. –3,9. –7,5. 3. 184,3. –3,5. –2,6. 8,7. 761,6. –1,2. –1,1. 0,3. 1200,7. 0,7. 11,5. 3,1. 289,4. 3,8. 4,1. Produkcja wyrobów chemicznych. Produkcja artykułów spożywczych i napojów. Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. Produkcja wyrobów tytoniowych. Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków. Produkcja drewna, wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. Produkcja maszyn biurowych i komputerów. Produkcja maszyn elektrycznych i aparatury elektrycznej. 1,7. 91,8. Przetwarzanie odpadów. 0,4. Działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. 2,1. 288,9. 4,9. 12,7. 2,9. 248,0. 20,4. 26,8. 3,9. 337,0. 33,3. 20,0. 4,9. 482,1. 56,1. 63,2. 6. 435,4. 60. 32,3. Produkcja masy włóknistej oraz papieru. Produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna. Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. Produkcja wyrobów z metali Źródło: jak w tabeli 1 i 4.. 67,6. 4,7. –27,8. 75,8.

(16) 116. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Można zatem stwierdzić, że restrukturyzacja polskiej gospodarki miała postać deindustrializacji, a nie reindustrializacji. Nastąpiło ograniczenie udziału branż schyłkowych zarówno w produkcji, jak i zatrudnieniu, ale nie nastąpiła jednoczesna ekspansja nowych branż. Braki w zakresie modernizacji przetwórstwa przemysłowego przyczyniły się natomiast do rozdźwięku pomiędzy strukturą popytu krajowego a asortymentem produkcji. Jednocześnie niska konkurencyjność międzynarodowa gospodarki ograniczała możliwości eksportowe. Efektem wypadkowym był narastający deficyt w międzynarodowych obrotach handlowych, z jego oczywistymi skutkami zarówno dla rynku pracy (import bezrobocia), jak i wzrostu gospodarczego. Analiza danych dotyczących zmian w zatrudnieniu oraz dynamice produkcji (mierzonej wzrostem produkcji sprzedanej przemysłu oraz wzrostem wartości dodanej) wskazuje jednoznacznie, że w Polsce w analizowanym okresie wystąpiło zjawisko wzrostu bezzatrudnieniowego. Jest to zjawisko naturalne we współczesnych gospodarkach, wynikające z postępu technologicznego. Tendencje do znaczącego wzrostu PKB przy niewielkim wzroście zatrudnienia bądź jego braku są szczególnie widoczne w gospodarkach transformujących się, jako że względne zacofanie technologiczne i związane z nim szanse na wdrażanie postępu w wyniku transferu technologii, w szczególności za pośrednictwem BIZ, mogą prowadzić do szybkiego wzrostu wydajności pracy [Kwiatkowski, Roszkowska, Tokarski 2004, s. 41]. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że nie istnieje prosty związek pomiędzy postępem technicznym a wzrostem bezrobocia. Teoretyczne dociekania prowadzą do sprzecznych wniosków na temat kierunku owej zależności, zaś badania empiryczne wskazują, że wpływ postępu technologicznego na poziom zatrudnienia jest niewielki i raczej neutralny [Socha, Sztanderska 2000, s. 52]. Jak dotąd nie ma dowodów potwierdzających pogląd o „końcu pracy”, ponieważ kraje będące pionierami w kreowaniu nowych technologii to jednocześnie kraje o najwyższych stopach zatrudnienia [Kabaj 2002, s. 4]. Nie ulega natomiast wątpliwości, że zmiany technologiczne prowadzą do likwidowania miejsc pracy w jednych branżach oraz ich tworzenia w innych działach gospodarki, a efekt końcowy w postaci wzrostu lub spadku zatrudnienia jest sumą tych dwóch tendencji. Dynamika tworzenia miejsc pracy w nowych sektorach zależy natomiast od zdolności społeczeństwa do absorpcji technologii, innowacyjności, aktywności w zakresie działalności B+R, czy wreszcie od poziomu inwestycji. Wydaje się, że w polskiej gospodarce obserwuje się proces spontanicznego transferu technologii, prowadzący do wzrostu efektywności wytwarzania wyrobów tradycyjnych, a tym samym likwidacji miejsc pracy. Nie towarzyszy temu ekspansja przemysłu wysokiej techniki, ani w zakresie wzrostu jego udziału w produkcji, ani w zatrudnieniu (zob. tabela 6)..

(17) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 117. Odsetek pracujących w dziedzinach technologicznie zaawansowanych, zarówno w obszarze produkcji, jak i usług, znacząco odbiega w Polsce od średniej UE (liczonej dla 24 krajów UE, a więc z uwzględnieniem krajów nowo przyjętych). Tymczasem w gospodarkach rozwiniętych działy oparte na wiedzy, począwszy od połowy lat 90., tworzą większość nowych miejsc pracy. Jest to zjawisko korzystne nie tylko ze względu na poziom zatrudnienia, ale przede wszystkim jego strukturę – większość miejsc pracy w „nowych” sektorach to stanowiska dla wykwalifikowanych pracowników zarządu i kadry naukowo-technicznej [Zakrzewski 2002, s. 73]. Tabela 6. Pracujący według poziomu intensywności B+R w Polsce i w UE Dziedziny działalności Przemysł wysokiej techniki. Przemysł średnio-wysokiej techniki Przemysł średnio-niskiej techniki. 0,6. 4,6. 4,8. UE-24a (2003 r.) 1,2. 5,4. 4,3. Przemysł niskiej techniki. 11,5. 6,8. Pozostałe usługi oparte na wiedzy. 16,9. 27,5. Pozostałe dziedziny. 27,7. 19,9. Usługi high tech Pozostałe usługi a. Odsetek pracujących. Polska (2004 r.). 2,5. 31,4. 3,2. 31,7. Bez Polski.. Źródło: [Statistic in Focus… 2004].. Analizując dane zamieszczone w tabeli 6, należy pamiętać o dysproporcjach pomiędzy Polską a Unią Europejską w zakresie liczby bezrobotnych oraz zawodowo biernych, których w Polsce jest ponad 7 mln (przy uwzględnieniu ludności w wieku produkcyjnym). Prowadzi to do wniosku, że odsetek polskiego społeczeństwa mający w pracy zawodowej dostęp do najnowszych technologii, a więc również praktyczne kompetencje w tej dziedzinie, jest znacznie niższy niż w krajach rozwiniętych. Różnicę tę można potraktować jako jedną z miar dystansu rozwojowego dzielącego nasz kraj od „technologicznej czołówki”. Niezwykle ważnym zadaniem jest zatem rozwój dziedzin gospodarki opartych na wiedzy, kreujący miejsca pracy dla rosnącej liczby absolwentów i przyczyniający się do poprawy struktury zatrudnienia..

(18) 118. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 4. Potencjał kadrowy polskiej nauki a perspektywy rozwoju przemysłu wysokiej techniki Efekty w procesie tworzenia i ekspansji sektorów wysokiej techniki są wypadkową wielu czynników, których poszukiwać można w wielu sferach życia społeczno-gospodarczego: nauce, edukacji, polityce gospodarczej, a nawet kulturze. Analiza wszystkich ograniczeń rozwoju technologicznie zaawansowanych dziedzin wytwórczości w Polsce wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Dlatego też dalsze rozważania ograniczą się do analizy zatrudnienia w sektorze B+R w Polsce, będącego jednym z elementów struktury zatrudnienia w gospodarce. Nie ulega bowiem wątpliwości, że sprawnie działająca sfera naukowo-badawcza jest podstawą zarówno tworzenia rozwiązań innowacyjnych, jak i skutecznej implementacji transferowanych technologii. Analiza zatrudnienia w polskiej nauce powinna prowadzić do rozstrzygnięcia następującej kwestii: czy przyczyną niskiej efektywności sektora B+R w Polsce jest niewystarczający potencjał kadrowy, czy też wykorzystanie tego potencjału ograniczają inne czynniki. Sfera badawczo-rozwojowa w Polsce charakteryzuje się względnie licznym personelem: w 2003 r. wynosił on 126,2 tys. zatrudnionych, zaś w przeliczeniu na ekwiwalent pełnego czasu pracy (EPC) składało się na niego 77 tys. etatów [Nauka i technika w 2003 roku, 2005, s. 31]. Pod względem liczebności kadr sfery nauki (w EPC) Polska zajmuje 6 miejsce w Unii Europejskiej, ustępując Niemcom, Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Włochom. Jeśli uwzględni się liczbę osób aktywnych zawodowo, okaże się, że wynik ten niestety odbiega od poziomu przeciętnego dla UE, gdzie na 1 tys. osób zawodowo czynnych przypadało w 2001 r. 5,7 pracownika nauki (w przeliczeniu na EPC; dane dla UE-25), w Polsce 3,4. Można jednak wskazać kraje „starej” Unii, w których wskaźnik ten kształtuje się na podobnym bądź niższym poziomie, np. 3,5 w Portugalii, 3,3 w Grecji, 2,8 we Włoszech (Nauka i technika w liczbach… 2004, s. 31). Interpretując powyższe wskaźniki, należy podkreślić wysoki udział pracowników naukowych w Polsce w ogólnej liczbie zatrudnionych w sektorze badań i rozwoju. W Europie Zachodniej ok. połowa pracowników sektora B+R to personel techniczny i administracyjny, u nas jest to zaledwie jedna czwarta. Pod względem liczby pracowników naukowobadawczych Polska prezentuje się więc znacznie lepiej na tle krajów rozwiniętych niż pod względem zatrudnienia ogółem w sferze B+R. Spostrzeżenie to dostarcza jednak równocześnie wniosków negatywnych – świadczy mianowicie o charakterze prowadzonych badań. Niewielka liczba personelu pomocniczego świadczy o tym, że prowadzone w Polsce badania mają głównie charakter podstawowy, teoretyczny, dlatego zapotrzebowanie na personel techniczny jest wyraźnie mniejsze niż w wypadku eksperymentalnych badań przeprowadzanych na potrzeby przemysłu..

(19) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 119. Pozytywną tendencją w obszarze zatrudnienia w polskiej nauce jest obserwowany od kilku lat wzrost zainteresowania młodych ludzi pracą w tym charakterze. W 2003 r. liczba studentów studiów doktoranckich przekroczyła 32 tys. [Nauka i technika w 2003 roku, s. 182). Stwarza to szansę na powstrzymanie obserwowanego w latach 90. ubiegłego stulecia procesu starzenia się kadr naukowo-badawczych, spowodowanego emigracją młodych naukowców i małą atrakcyjnością pracy w sektorze nauki. Pozytywnym i niezwykle istotnym zjawiskiem w polskiej nauce jest dynamizacja kontaktów międzynarodowych ośrodków naukowych, w szczególności wyższych uczelni. Sprzyja to mobilności zarówno badaczy, jak i studentów, dając możliwości wymiany doświadczeń i zdobywania nowych umiejętności dzięki udziałowi w realizacji wspólnych projektów z wykorzystaniem lepszych możliwości technicznych ośrodków zagranicznych. Potwierdzeniem aktywności Polski na tym polu jest uczestnictwo polskich zespołów w realizacji tzw. programów ramowych (5 i 6) finansowanych przez Unię Europejską. Pod względem liczby realizowanych programów badawczych w ramach trwającego obecnie szóstego programu ramowego Polska jest zdecydowanym liderem wśród krajów Europy Środkowej, wyprzedza również niektóre kraje „piętnastki” (www.6pr.pl/statystyki).. 100 90 80 70. %. 60 50 40 30 20 10 0. 1995. 2000. 2001. 2002. szkoły wyższe placówki naukowe PAN jednostki badawczo-rozwojowe jednostki rozwojowe. 2003. pozostałe. Rys. 7. Struktura zatrudnienia w sektorze B+R w Polsce według jednostek w latach 1995-2003. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Nauka i technika w 2003 roku, 2005, s. 30]..

(20) 120. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Oprócz tendencji pozytywnych w obszarze zatrudnienia w polskiej nauce można wskazać niestety również wiele zjawisk negatywnych, które decydują o tym, że potencjał kadrowy sektora B+R nie przekłada się na innowacyjność gospodarki. Poważną bolączką polskiej nauki są jej słabe związki z praktyką gospodarczą. Świadczy o tym przede wszystkim struktura zatrudnienia naukowców według rodzaju jednostek naukowych (zob. rys. 7). W Polsce zdecydowana większość pracowników naukowo-badawczych znajduje zatrudnienie na wyższych uczelniach, podczas gdy w jednostkach rozwojowych, bezpośrednio związanych z działalnością przedsiębiorstw, znajduje zatrudnienie niewielki ich odsetek. Dla porównania w krajach UE-15 blisko połowa pracowników nauki pracuje w sektorze przedsiębiorstw prywatnych, uczelnie wyższe zatrudniają zaś niecałe 40% naukowców [Eurostat Yearbook… 2004b, s. 184]. W Polsce obserwuje się zatem zjawisko wyraźnego rozdźwięku pomiędzy liczebnością kadr sektora nauki a liczbą pracowników zajmujących się projektami dla przemysłu. Tendencję tę umacnia również sposób doboru kadr do poszczególnych jednostek – osoby osiągające najlepsze wyniki w nauce wybierają drogę kariery na wyższych uczelniach. W przemyśle nie wykształciły się mechanizmy, które dawałyby szansę rozwoju naukowego poza środowiskiem akademickim, z większym pożytkiem dla praktyki gospodarczej. Nie dziwi zatem, że mimo osiągnięć naukowych w zakresie teorii (udział w publikacjach z tzw. listy filadelfijskiej liczony dla lat 1995–1999 na poziomie 1,12%, co daje Polsce 18 miejsce na świecie), osiągnięcia w zakresie patentów i wdrożeń są dalece niewystarczające. 5. Wnioski Mimo upływu 16 lat od zainicjowania transformacji gospodarczej w Polsce nie udało się rozwiązać jednego z najbardziej palących problemów społeczno-gospodarczych, jakim jest wysoka liczba bezrobotnych oraz biernych zawodowo. Przeprowadzone w niniejszym artykule analizy skłaniają do stwierdzenia, że w znacznej mierze wynika to ze zmian, jakie nastąpiły w strukturze wytwarzania dochodu narodowego. Proces dostosowań gospodarki, w szczególności sektora przemysłu, do wymagań konkurencji międzynarodowej doprowadził do zaniku przestarzałych branż, któremu nie towarzyszył rozwój sektorów nowoczesnych, opartych na osiągnięciach nauki i techniki. Przemiany te doprowadziły do gwałtownego spadku zatrudnienia w przemyśle, a powstałych w ten sposób nadwyżek siły roboczej nie był w stanie wchłonąć sektor usług. Jednocześnie brak nowoczesnej oferty produktowej spowodował wzrost importochłonności gospodarki i związanych z tym dalszych ograniczeń wzrostu produktu narodowego i zatrudnienia. Równolegle do tych zmian w ostatnich latach następował znaczny wzrost liczby absolwentów szkół wyższych, który – przy zachowaniu aktualnych tenden-.

(21) Przemiany strukturalne i technologiczne…. 121. cji w szkolnictwie i gospodarce – doprowadzi w najbliższych latach do nadwyżki osób wykształconych w stosunku do możliwości ich zatrudnienia w przestarzałej strukturze produkcji. Już w chwili obecnej widoczne są skutki swoistej „inflacji dyplomów” w postaci dążenia młodzieży do osiągnięcia formalnego wykształcenia jak najniższym kosztem oraz narastających frustracji wykształconej młodzieży, z których wynika wzrost skłonności do emigracji. W związku z tym konieczne wydaje się w polityce gospodarczej położenie nacisku na wspieranie rozwoju przemysłu wysokiej techniki i podnoszenie ogólnego poziomu innowacyjności gospodarki. Jest to nie tylko metoda skutecznej walki z bezrobociem, ale również poprawy struktury zatrudnienia i wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego. Warunkiem ekspansji sektorów opartych na wiedzy jest restrukturyzacja sfery nauki, polegająca na rozwoju prywatnego sektora badawczo-rozwojowego oraz zacieśnieniu związków istniejących ośrodków naukowych z praktyką gospodarczą. Pozwoliłoby to na wykorzystanie potencjału istniejących kadr naukowych i wieloletnich tradycji w zakresie akademickiego kształcenia technicznego oraz stworzyłoby perspektywy rozwoju zawodowego dla utalentowanej młodzieży. Osiągnięcie tego celu nie będzie możliwe bez poniesienia nakładów na infrastrukturę naukową, badawczo-rozwojową i informacyjno-telekomunikacyjną. Literatura Eurostat Yearbook 2004 [2004], Eurostat, Luxembourg. Kabaj M. [2002], Dezaktywacja Polski. 10 milionów biernych zawodowo?, „Polityka Społeczna”, nr 8. Kwiatkowski E., Roszkowska S., Tokarski T. [2004], Granice wzrostu bezzatrudnieniowego w Europie i krajach WNP, „Ekonomista”, nr 1. Nauka i technika w 2002 roku [2004], Warszawa, GUS. Nauka i technika w 2003 roku [2005], Warszawa, GUS. Nauka i technika w 2005 roku [2006], Warszawa, GUS. Nauka i technika w liczbach 1998–2002 [2004], Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa. Lipowski A. [1994], Przemiany strukturalne, Semper, Warszawa. Macias J. [2006], Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, nr 7. OECD Employment Outlook [2005], OECD, Paris. OECD in Figures 2006–2007 [2006], OECD, Paris. Rocznik statystyczny RP 2006 [1991–2006], Warszawa, GUS. Socha M., Sztanderska U. [2000], Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa. Statistic in Focus, Science and Technology 9–10 [2004], Eurostat, Luxembourg. Sztanderska U. [2001a], Tendencje rozwojowe polskiego rynku pracy (1), „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 21..

(22) 122. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Sztanderska U. [2001b], Tendencje rozwojowe polskiego rynku pracy (2), „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 22. Turowski K. [2006], Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego – implikacje dla konkurencyjności polskiej gospodarki [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Zakrzewski W. [2002], Transformacja zatrudnienia w Unii Europejskiej, „Wiadomości Statystyczne”, nr 3. Structural and Technological Changes and the Situation on the Labour Market in Poland The aim of this article is to analyse changes in the level and structure of employment in the Polish economy against the background of changes in the structure of production and modernisation of the product range and production infrastructure. The authors attempt to prove the hypothesis that, from the point of view of labour market needs, the restructuring of the Polish economy after 1989 was not optimal and contributed to permanently high levels of unemployment. To this end, the authors compare trends in regard to the economic activity of the population and the structure of creating social product in Poland, other European Union countries, and the United States, on the basis of statistical data from the Central Office of Statistics, Eurostat and the OECD. The conducted analysis shows that the restructuring of the Polish economy did not take place harmoniously: the process of reducing the share of obsolete branches of the economy was more rapid than the development of branches based on modern technologies. The effect of this was not only falling employment in industry, but also an increase in the import-intensity of the economy, leading to a rise in unemployment. The main requirement for overcoming these trends seems to be the development of the R&D sphere, particularly in the private sector. This would catalyse the expansion of high-tech industries and would enable the human capital potential of the Polish economy to be used..

(23)