Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 684. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bogdan Rogoda Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji. Wp∏yw klastrów przemys∏owych na tworzenie miejsc pracy 1. Wprowadzenie Współczesna gospodarka, choć radzi sobie nieźle z dostarczaniem na rynek dóbr, nie jest jednak w stanie rozwiązać wszystkich problemów społecznych. Obok problemu nierówności, jedną z najważniejszych kwestii jest brak miejsc pracy, a co za tym idzie – trudności ekonomiczne wielu gospodarstw domowych, poczucie niedowartościowania i frustracja bezrobotnych. Przeciwdziałanie tym zjawiskom wymaga podjęcia celowych działań, gdyż sama tylko koniunktura gospodarcza nie musi iść w parze ze zwiększaniem zatrudnienia. W Polsce w latach 1995–2001 produkt krajowy brutto liczony w cenach stałych wzrósł o 33%. Tymczasem zatrudnienie spadło z 14 771 tys. osób w 1995 r. do 14 043 tys. w 2001 r., a więc o 4,9%1. Dążenie do rozwoju gospodarczego powinno więc uwzględniać takie działania, które będą promować wzrost zatrudnienia, trudno bowiem liczyć w tym względzie na efektywność mechanizmu rynkowego. Celem niniejszego opracowania jest próba określenia przydatności klastrów przemysłowych dla polityki kreowania miejsc pracy, idącej w parze z efektywnością ekonomiczną. Przykłady z krajów wysoko rozwiniętych wskazują, że organizacja klastrowa przemysłu zwiększa absorpcję siły roboczej i polepsza warunki gospodarowania w regionie. Warto rozważyć szersze wykorzystanie tej koncepcji w Polsce.. 1. Mały rocznik statystyczny Polski 2002, www.stat.gov.pl..

(2) Bogdan Rogoda. 26. 2. Problem bezrobocia w Polsce i sposoby jego rozwiàzywania Bezrobocie nie jest zjawiskiem jednorodnym, gdyż nie każda osoba pozbawiona jest pracy z tej samej przyczyny, różne są też relacje między popytem na pracę a jej podażą. Szczególnie uciążliwe społecznie jest bezrobocie długotrwałe, gdyż powoduje utratę prawa do zasiłku oraz deprecjację kwalifikacji zawodowych. Podobny skutek daje brak możliwości znalezienia pracy przez absolwentów szkół, co dodatkowo odsuwa w czasie moment ich usamodzielnienia ekonomicznego i możliwość założenia rodziny. Ogólnie w Polsce bezrobocie jest wyraźnie wyższe niż w Unii. W 2002 r. stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 17,4%, a w UE – 7,6%2. Generalną przyczyną podnoszenia się stopy bezrobocia w latach 1998–2002 było zahamowanie wzrostu gospodarczego i spadek efektywnego popytu. W tej sytuacji przedsiębiorstwa poszukiwały rezerw wydajności pracy, dążąc do rekompensaty obniżonych zysków poprzez redukcję kosztów zatrudnienia. Takie podejście stosowały nawet duże, dochodowe przedsiębiorstwa3. Wpływ na wielkość bezrobocia mają takie czynniki makroekonomiczne, jak: wysokość płac, siła pracowników długotrwale zatrudnionych w firmie (insiders)4, wysokość składek na ubezpieczenia społeczne5, poziom stóp procentowych. Istnieją obawy, że w przyszłości problem braku miejsc pracy będzie zaostrzony przez wydłużanie okresu aktywności zawodowej. Jest to spowodowane wydłużaniem życia ludności oraz przewidywanym spadkiem stopy zastąpienia ostatniej pensji przez emeryturę wynikającymi ze zreformowanego systemu emerytalnego opartego na modelu kapitałowym. Niska stopa zastąpienia wymusi na pracownikach opóźnianie wyjścia z rynku pracy i utrudni podjęcie pierwszej pracy absolwentom. Aby łagodzić skutki bezrobocia, podejmowane są przez władze na różnych szczeblach działania, które mogą przebiegać wielotorowo; można do nich zaliczyć: a) wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy; b) dążenie do utrzymania obecnych miejsc pracy – ulgi dla bankrutujących przedsiębiorstw, np. poprzez oddłużanie. Wskazuje się na nieefektywność tej 2. Eurostat Yearbook 2002. Por. Bank Handlowy zwalnia, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 291. 4 M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2000, s. 22. 5 M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 46–51. 3.

(3) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 27. formy, gdyż prowadzi ona często do „konserwowania” przestarzałych, nieefektywnych miejsc pracy6; c) zapewnianie osłony socjalnej bezrobotnym – zasiłki, świadczenia przedemerytalne; d) zwiększanie rotacji na stanowiskach pracy – obniżanie wieku emerytalnego, skracanie czasu pracy; e) wspieranie aktywności bezrobotnych w szukaniu pracy – szkolenia, prace interwencyjne, roboty publiczne, dopłaty do zatrudnienia, refundacja składek na ubezpieczenie społeczne7. Generalnie działania na rynku pracy mające na celu ograniczenie bezrobocia mogą się opierać na trzech filozofiach. Pierwsza przyjmuje, że obowiązek zapewnienia pracy spoczywa na państwie. Gdy nie dysponuje ono miejscami pracy w sektorze publicznym, powinno pomóc w znajdowaniu pracy w sektorze prywatnym, poprzez szkolenia, dopłaty do wynagrodzeń itp. Jeśli nie może się ono wywiązać z zadania, powinno przynajmniej zapewnić stały i wysoki zasiłek. Ta filozofia może sprzyjać bierności bezrobotnych i zwiększać stopę bezrobocia ponad tzw. stopę naturalną. Koszty stosowania tej polityki są zazwyczaj wysokie. Według drugiego podejścia ciężar znalezienia pracy spoczywa na bezrobotnych. Dąży się do jak najniższych i jak najkrócej wypłacanych zasiłków, płaca minimalna jest ustalana na najniższym poziomie lub w ogóle nie wprowadzana. Pracownika bardzo łatwo jest przyjąć i równie łatwo zwolnić. Elastyczne formy pracy są powszechnie stosowane. Jest to model stosowany obecnie w USA i rekomendowany często dla Polski, gdyż wygenerował dużą liczbę stanowisk pracy8. Trzeba jednak zauważyć, że w warunkach wysokiego bezrobocia model ten może doprowadzić do utworzenia nie tyle miejsc pracy, co miejsc wyzysku, gdzie praca może oznaczać elastyczne pensje, a nawet ich brak. Ograniczanie zasiłków nie wymusi na bezrobotnych podjęcia pracy, jeśli popyt na ich pracę nie występuje. Koszty społeczne uprawiania tej polityki w obecnych polskich warunkach będą wysokie, gdyż obejmą wzrost chorób i przestępczości. Z punktu widzenia społeczeństwa taniej jest wypłacać zasiłek bezrobotnemu i utrzymywać go w domu, niż utrzymywać go w więzieniu, ponosząc dodatkowo koszt budowy więzień. Osoby osiągające dochody muszą uwzględniać fakt, że w zamian za część swojej pensji, z której subsydiują zasiłki, nabywają bezpieczeństwo. Jest to taki sam element społecznego rachunku ekonomicznego jak wydatki na szkolnictwo, służbę zdrowia, policję, administrację itp. 6 Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, pod red. S. Golinowskiej i M. Walewskiego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2000, s. 90. 7 M. Kabaj, op. cit., s. 67. 8 Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja…, s. 14..

(4) Bogdan Rogoda. 28. Trzecie podejście akcentuje konieczność tworzenia miejsc pracy w sektorze prywatnym, ze wsparciem publicznym. Powinno to być jednak wsparcie miejsca pracy np. poprzez ulgi inwestycyjne na zakup sprzętu, a nie wsparcie zatrudnienia w postaci dopłaty do zatrudnienia, gdyż pracodawcy traktują je często jako dodatkowy dochód, a po ustaniu dopłat miejsce pracy likwidują. Można rozważać, czy bardziej się opłaca tworzyć dużą liczbę miejsc pracy również dla osób o niskich kwalifikacjach, czy skupić się na wysoko wydajnych stanowiskach dla ludzi wykształconych, wypłacając zasiłki pozostałym. Model amerykański, w którym utworzono dużo prostych stanowisk pracy, wskazuje, że ciągle jest możliwość zapewnienia prawie pełnego zatrudnienia, zwłaszcza że stanowiska te mogą być wydajne przy stosunkowo niskich płacach, nie są więc formą ukrytego bezrobocia, które – nota bene – już niedługo może być złem koniecznym, wynikającym ze wspomnianego społecznego rachunku ekonomicznego. Wydaje się, że koncepcja klastrów przemysłowych wpisuje się w trzecią politykę i umożliwia tworzenie zarówno prostych, jak i wymagających bardzo specjalistycznej wiedzy stanowisk pracy. 3. Klastry przemysłowe Zjawisko klastrów przemysłowych występuje w gospodarce od co najmniej XIX w., lecz zdefiniował tę formę organizacyjną przemysłu dopiero M. Porter w latach 90. XX w. Według Portera klaster – zwany też w polskiej nomenklaturze gronem – jest określany jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (m.in. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych). Jednostki te konkurują ze sobą w poszczególnych dziedzinach, ale też współpracują9. Według S. Rosenfelda klaster przemysłowy to geograficznie ograniczona koncentracja podobnych, powiązanych lub uzupełniających się firm, z czynnymi kanałami dla transakcji, łączności i dialogu, które dzielą wyspecjalizowaną infrastrukturę, rynki pracy i usług oraz stoją w obliczu wspólnych szans i zagrożeń. Rosenfeld podkreśla rolę dwóch czynników, aby można było mówić o klastrze, a nie po prostu o skupisku firm. Pierwszym jest przekroczenie krytycznej masy firm, czyli wystąpienie odpowiednio dużej liczby partnerów rynkowych, dzięki czemu mogą wystąpić ich pionowe i poziome powiązania. Po przekroczeniu masy krytycznej rola powiązań wewnętrznych przeważy nad rolą powiązań z podmiotami nie należącymi do potencjalnego klastra, a więc leżącymi poza regionem. 9. M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246..

(5) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 29. Drugim czynnikiem jest istnienie aktywnych kanałów komunikacji między przedsiębiorstwami i instytucjami wspierającymi. Kanały te umożliwiają kooperację produkcyjną, transfer wiedzy, współpracę przy dystrybucji itp., a więc to, co tworzy specyficzną organizację klasterową10. Firmy działające w klastrze mogą nie być świadome, że stanowią część takiej organizacji. Kluczowym czynnikiem decydującym o tym, że firmy w obrębie skupiska stanowią klaster, jest występowanie między nimi współpracy, która czasem jest bardzo ścisła. Koncepcja klastrów najbardziej rozpowszechniła się w Stanach Zjednoczonych, gdzie stanowi popularne narzędzie analizy struktur przemysłowych, w miejsce tradycyjnej metodologii opartej na sektorach. Klaster identyfikowany jest poprzez wiązkę produktów, jakie wytwarzają skupione w nim firmy, stąd też na jednym obszarze może występować kilka klastrów. W Europie przyjęła się raczej koncepcja klastra regionalnego, a więc obejmującego kilka przemysłów11. Stosowany jest też w Europie termin „lokalny system produkcyjny”, definiowany jako: „konfiguracja MSP, ugrupowanych w z góry założonym obszarze, działających w określonej branży. Firmy w granicach systemu pozostają w kontakcie i oddziałują na siebie wzajemnie. Mają też związki z miejscowym otoczeniem społecznym i kulturalnym, reprezentowanym m.in. przez uniwersytety. Stosunki te nie są natury stricte handlowej, mają również charakter nieformalny, lecz dają wymierne wyniki gospodarcze”12. Definicja ta akcentuje rolę małych i średnich przedsiębiorstw, a także powstawanie systemów produkcyjnych w sposób planowy, co w wypadku klastrów nie zawsze jest prawdą. Klastry można podzielić na opierające się na technologiach tradycyjnych oraz na technologiach nowoczesnych. Identyfikowanie klastrów odbywa się poprzez analizę wejścia–wyjścia, badającą sprzedaż między firmami. Powiązania firm w łańcuchu wartości przedstawiono na przykładzie wysoko technologicznego klastra informatycznego w Missouri, co ilustruje rys. 1.. 10. Regional Clusters in Europe, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 3, s. 9. Ibidem. 12 F. Saget, Review of the Concept of Cluster, Workshop on cluster report, Bilbao 1997, http:// www.innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm. 11.

(6) Bogdan Rogoda. 30. Dostawcy 1. rzędu Komputery i usługi przetwarzania danych Dostawcy 2. rzędu Handel hurtowy Części elektroniczne Komunikacja bez radia i TV Nieruchomości Dostawcy 3. rzędu Inne usługi biznesowe Pośrednictwo pracy Usługi prawnicze Bankowość Poczta. Odbiorcy 1. rzędu Handel hurtowy. Technologie informatyczne. Odbiorcy 2. rzędu Komputery i usługi przetwarzania danych Odbiorcy 3. rzędu Banki Usługi medyczne Komunikacja Odbiorcy 4. rzędu Szkoły wyższe Szpitale Usługi inżynieryjne i architektoniczne Transport lotniczy Leasing i wypożyczanie narzędzi Inne usługi biznesowe Przemysł lotniczy Konsulting i zarządzanie Transport i magazynowanie. Rys. 1. Łańcuch przepływu wartości w klastrze technologii informatycznych Źródło: Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001, s. 19, http://www.MissouriEconomy.org.. Miarą służącą do klasyfikacji przedsiębiorstw na poszczególne grupy była wielkość obrotu, jaki jest realizowany z nimi przez firmy rdzenia. Największa wartość dostaw pochodzi z sektora komputerowego, natomiast największy przychód jest osiągany przez firmy informatyczne w związku z transakcjami z handlem hurtowym. Cechy charakterystyczne klastra przemysłowego to: – bliskość geograficzna skupionych w nim firm. Technologie stają się tak skomplikowane i specyficzne, że ich użyteczność zależna jest od specyfiki organizacyjnej i doświadczenia oraz umiejętności poszczególnych badaczy. Transfer technologii wymaga więc bliskich i osobistych kontaktów między firmami będącymi dostawcami i odbiorcami technologii; – waga „środowiska wspierającego”. Rdzeniem klastra są firmy działające w podstawowej branży, oferującej produkt końcowy wytwarzany w danym regionie, np. firmy farmaceutyczne w klastrze biotechnologicznym w Connecticut, ale do klastra należy też otoczenie rdzenia – klienci, kooperanci, instytucje badawczo-rozwojowe, wykonawcy usług biznesowych, instytucje publiczne – np. agencje rozwoju regionalnego, centra dystrybucji, fundusze venture capital itp. Zakres oraz.

(7) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 31. intensywność powiązań między firmami rdzenia a środowiskiem wspierającym decyduje o sile i atrakcyjności regionu13; Klastry sprzyjają zwiększaniu potencjału konkurencyjnego wchodzących w jego skład przedsiębiorstw poprzez wzrost innowacyjności i wydajności. Wpływają też na wzrost konkurencyjności dzięki powstawaniu nowych firm. Wydajność firm skupionych w klastrze wzrasta z powodu: – większej dostępności zaopatrzenia – producentom opłaca się utrzymywać punkt dystrybucyjny (hurtownię) w miejscu, gdzie występuje popyt ze strony większej liczby firm; – podaży wyspecjalizowanych pracowników – istnienie klastra ściąga fachowców, poprzez redukcję ryzyka. Mogą oni w razie utraty pracy w jednej firmie otrzymać ją w innej; – ułatwionego dostępu do informacji; – komplementarności – np. uzupełnienie własnej oferty przez produkty innych uczestników grona, wspólne działania marketingowe, jak np. targi; – mniejszych kosztów nabycia ponoszonych przez klientów, co zwiększa prawdopodobieństwo zawarcia kontraktu przez grono; – dostępu do instytucji i dóbr publicznych, np. szkoleń14; – gromadzenia i wykorzystania wiedzy o charakterze lokalnym (sticky knowledge), czyli wiedzy o działaniu w miejscowych warunkach, trudnej do przetransferowania poza region; – możliwości uzyskiwania przez firmy MSP korzyści skali, dzięki współdzieleniu dużych zamówień. Badania wykazują, że działalność w klastrze daje firmom MSP następujące korzyści: – wzrost szybszy od przeciętnego w sektorze; – większą zdolność wprowadzania innowacji; – lepsze reakcje na zmiany w technice albo na rynku; – częstsze powstawanie nowych firm; – mniej konfliktów między firmami; – lepszą adaptację do procesu globalizacji, który dotyczy coraz większej liczby MSP15. Oprócz korzyści ściśle ekonomicznych, organizacja klastrowa daje skupionym w niej przedsiębiorstwom korzyści natury społeczno-kulturowej, określane jako „otulina instytucjonalna” (institutional thickness). Składają się na nie formalne 13 M. Steiner, Regional Dimension of Cluster, Workshop on cluster, Bilbao 1997, http://www. innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm. 14 M.E. Porter, op. cit., s. 265–275. 15 Regional Clusters in Europe….

(8) 32. Bogdan Rogoda. związki z organizacjami wspierającymi oraz wspólne przedsięwzięcia firm skupionych w klastrze, a także nieformalne kontakty pozahandlowe, powodujące w efekcie wzrost zaufania oraz możliwość wymiany informacji między personelem przedsiębiorstw. Rolę nieformalnych kontaktów między pracownikami przedsiębiorstw podkreśla Annalee Saxenian opisując sukces, jakim była rewitalizacja „krzemowej doliny” w Kalifornii. Młodzi pracownicy firm skupionych w tym gronie pochodzili przeważnie z odległych okolic, przyjeżdżali bez rodzin i przyjaciół, stąd ich życie towarzyskie obfitowało w szybko nawiązywane znajomości z profesjonalistami swojego kręgu. Sprzyjała temu pogoń za osobistym sukcesem, którego wyznacznikiem był udział w ambitnych i dobrze wynagradzanych projektach. W tej sytuacji lojalność wobec jednego pracodawcy nie była ceniona, szybko zmieniano pracę, a więc krąg obecnych i byłych znajomych z pracy szybko rósł. Podczas spotkań towarzyskich wymieniano uwagi o pracy – projektach i sukcesach, łatwo było uzyskać poradę, trudno natomiast utrzymać w tajemnicy rozwiązania, na których poufności zależało pracodawcy16. Paradoksalnie, ten nieformalny transfer wiedzy posłużył wszystkim firmom klastra, bo choć utrudniał utrzymanie wyłączności na nowe rozwiązania i uzyskanie przewagi konkurencyjnej wewnątrz grona, przyczynił się do zwiększenia jego zewnętrznej konkurencyjności. Tego rodzaju współpraca jest szczególnie efektywna w przemysłach opartych na wiedzy, gdzie wyposażenie posiadane przez firmy jest na podobnym poziomie, a liczy się jego wykorzystanie zależne od umiejętności. W takim wypadku nawet zdawkowe informacje mogą uzupełnić brakujące ogniwo projektu. Ujemną stroną działania w klastrze jest konkurowanie o te same dobra i usługi – np. na rynku nieruchomości czy usług laboratoryjnych. Zwiększa ono siłę przetargową dostawców i może podnosić koszty zakupów. Oceniając rozwój klastrów we współczesnych gospodarkach wypada stwierdzić, że ta forma organizacyjna jest najbardziej zaawansowana w USA, nie tylko pod względem ich udziału w gospodarce kraju, ale również pod względem zaawansowania stanu badań nad nimi. Koncepcja klastrów jest szeroko wykorzystywana w polityce rozwoju gospodarczego przez różne stany. W krajach Europy zachodniej identyfikuje się kilkaset klastrów, czynione są też wysiłki na rzecz ich aktywizacji, jednak stan badań nad nimi jest mniej zaawansowany, zarówno pod względem zasięgu, postaci danych, jak i użytych metodologii. W Polsce pojęcie klastra odnosi się głównie do organizmów utworzonych sztucznie, z inicjatywy władz lokalnych i państwowych, w formie parków tech16 L. Jennings, A Tale of Two Technopoles: Silicon Valley vs. Route 128, „The Futurist” 1995, January..

(9) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 33. nologicznych. Postać klastra jest nominalną ambicją tarnowskiej „plastikowej doliny”. Również Krakowski Park Technologiczny wydaje się przybierać postać klastra17. Słabo są jednak rozpoznane klastry naturalne, mające często charakter lokalny, jak np. skupienie firm meblarskich w Kalwarii Zebrzydowskiej, branża turystyczna na Podhalu czy sadownictwo w okolicach Grójca. Wydaje się, że do ich badania można by zastosować metodykę klastrową. 5. Klastry a zatrudnienie Doświadczenia krajów Unii Europejskiej oraz USA wskazują, że istnienie klastra pozytywnie wpływa na wielkość zatrudnienia w skupionych w nim firmach. Na podstawie analiz statystycznych wykazano, że firmy skupione w klastrach osiągają wyższą produktywność i rentowność niż firmy identycznych rozmiarów i tej samej branży, ale działające poza organizacją klastrową. Również stopa zwrotu z inwestycji, tempo tworzenia miejsc pracy oraz realne płace są w klastrach przemysłowych wyższe, nawet w okresie recesji18. Badania, którymi objęto 34 klastry europejskie, w tym 15 wysoko technologicznych oraz 19 opartych na przemysłach tradycyjnych, wykazały, że 73% klastrów w ciągu ostatnich 10 lat (1991–2001) zwiększyło zatrudnienie, 18% utrzymało zatrudnienie na mniej więcej tym samym poziomie, a tylko w 9% zatrudnienie zmalało19. W USA wpływ klastrów na zatrudnienie jest różny w zależności od stanu, choć generalnie dodatni. W Missouri klaster informatyczny zatrudniał w 1990 r. 1087 osób, a w 2000 r. już 29 482 osoby, co oznacza wzrost o 72,6%, podczas gdy przyrost zatrudnienia w całym stanie wyniósł dla tego okresu tylko 23,9%20. Również w Pittsburgu klaster technologii informatycznych wykazał w okresie 1990–1999 wzrost z 20 746 pracowników do 33 143 pracowników, a więc o 59,7%. Tymczasem w podanym okresie inne pittsburskie klastry wykazały spadek zatrudnienia: – klaster biotechnologiczny – o 0,4%, – klaster technologii ochrony środowiska – o 8,9%, – klaster chemiczny i materiałowy – o 14,3%, – klaster przemysłu wytwórczego – o 9,5%21. 17 R. Morawczyński, B. Rogoda, The Academic Environment in the Promotion of New Technologies: A Case Study of Krakow, „Northern Economic Review” 2002, nr 32. 18 Regional Clusters in Europe…, s. 22. 19 Ibidem, s. 30. 20 Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001, http:// www.MissouriEconomy.org., s. 3. 21 Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy, The H. John Heinz III School of Public Policy & Management, 09.05.2000..

(10) Bogdan Rogoda. 34. Można zakładać, że wzrost zatrudnienia w klastrach informatycznych ma większy związek ze wzrostem zapotrzebowania na wyroby tej branży niż z organizacją klastrową sektora. Ale również dla sektora biotechnologii, który w Pittsburgu zmniejszył zatrudnienie, można naleźć przykłady pozytywne. W Ohio tamtejszy klaster biomedyczny w latach 1989–1996 zwiększył zatrudnienie o 31%22. W Connecticut w 2001 r. klaster tej branży zwiększył zatrudnienie o 3%23. Istotne jest też, by wzrost zatrudnienia nie był tylko tworzeniem nisko płatnych stanowisk „odrabiania pańszczyzny”, ale dawał satysfakcjonujące płace, przekładające się na wzrost efektywnego popytu. Pod tym względem sytuacja w przemysłach i regionach sklasteryzowanych wydaje się korzystna. W Missouri, w klastrze informatycznym średnia płaca wzrosła w latach 1990–2000 z 42 862 USD do 57 292 USD, a więc o 33,7%24. Jeszcze szybciej rosły płace w klastrze komputerowo-komunikacyjnym w Merrimack Valley (stan Massachussets), gdzie przeciętna płaca wzrosła w latach 1996–2000 o 51,1%25. Stosunek przeciętnej płacy w niektórych klastrach amerykańskich do średniej stanowej uzyskiwanej w przemysłach niesklasteryzowanych przedstawia tabela 1. Tabela 1. Klaster. Przeciętna płaca w klastrze (USD). Średnia stanowa (USD). Relacja płacy w klastrze do średniej stanowej. Lotniczy w Arizonie. 54 700. 25 400. 215,3%. Informatyczny w Missouri. 57 292. 30 721. 186,5%. Biomedyczny w Ohio. 34 900. 25 000. 139,6%. Źródło: The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/BioSummary.pdf; T.R. Rex, Arizonaʼs High-tech Activities Narrow in Breadth, „AZB”, Arizona Business Tempe, June 1999; Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001, s. 19, http://www.MissouriEconomy.org.. Tezę o wyższych płacach w klastrach potwierdzają zagregowane dane dotyczące regionu San Diego, gdzie przeciętna płaca w 16 tamtejszych klastrach była w 1998 r. o 26% wyższa niż w przemysłach niesklasteryzowanych26. 22 The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/BioSummary.pdf. 23 M.R. Schantz-Feld, Connecticut Area Development. Site and Facility Planning, Easton, September 2002. 24 Missouri Industry Clusters: Information…, s. 3. 25 Special Analysis of Merrimack Valley, www.mtpc.org/2001index/merrimack.pdf. 26 San Diego Regionʼs Key Industry Clusters, www.workforce.org..

(11) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 35. Generalnie płace w klastrach opartych na zaawansowanych technologiach są wyższe niż w branżach tradycyjnych. Wiąże się to też z poziomem wykształcenia pracowników firm, gdyż w przemysłach wysokich technologii wymagane są też wysokie kwalifikacje. Na przykładzie Pittsburga udowodniono, że wyższemu udziałowi osób z wyższym wykształceniem w ogólnym zaludnieniu danego regionu towarzyszy szybszy przyrost zatrudnienia w klastrach. Współczynnik korelacji między tymi wielkościami oszacowano na 0,708. W związku z tym podjęto działania na rzecz przyciągania do regionu osób wykształconych, m.in. poprzez budowę centrów kulturalno-rozrywkowych oraz obiektów sportowych27. Ujemnym czynnikiem wpływu klastrów na rynek pracy jest możliwość wystąpienia pewnej motywacji do redukcji zatrudnienia, związanej z outsourcingiem. Przedsiębiorstwa działające w klastrze mogą zwolnić część personelu, nabywając w zamian daną usługę na wolnym rynku od przedsiębiorstwa, które posiadając nowoczesną maszynę i niewielki, lecz wykwalifikowany personel może obsłużyć po mniejszym koszcie cały klaster. Pojawianie się takich firm jest opłacalne właśnie z uwagi na ukształtowanie się grona28. Tym niemniej należy zauważyć, że obniżenie niektórych kosztów w ten sposób może wpłynąć na zakładanie nowych firm, których nie byłoby stać na inwestycje obejmujące pełny cykl technologiczny. 5. Wspieranie klastrów Tak czy inaczej pomyślny rozwój klastra pociąga za sobą wzrost zatrudnienia. Warunkiem odniesienia przez klaster sukcesu jest zdefiniowanie regionalnego profilu produkcji. Firmy klastra muszą określić swoją specjalizację, gdyż inaczej narażone są na porażkę z konkurentami oferującymi usługi po niższych cenach. Specjalizacja pozwala oprzeć się na jakości wyrobów i uniknąć pułapki globalizacji. Cele polityki regionalnej wspierającej klastry powinny więc obejmować: – pomoc w identyfikowaniu specyficznych atutów regionu, – popieranie współpracy między firmami i instytucjami pomocowymi, – wzmacnianie przepływu informacji o możliwości współpracy, – wspieranie tworzenia sieci MSP, wykorzystującej potencjał tej klasy firm, – wykorzystanie kwalifikacji siły roboczej, – dostarczanie materialnej i niematerialnej infrastruktury, w celu rozprzestrzeniania się i zastosowania wiedzy, 27. Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy…, s. 11. A. Gray, Export Focus for Engineering Cluster, „New Zealand Manufacturer”, Wellington, April–May 2000. 28.

(12) Bogdan Rogoda. 36. – tworzenie regionalnych programów ochronnych, – krytyczną weryfikację rodzajów przemysłu, zasługujących na wsparcie przy podejmowaniu działalności w regionie29. W krajach Unii Europejskiej władze publiczne podejmują szereg działań, mających na celu umocnienie klastrów i zapewnienie lepszych warunków rozwoju dla działających w nich przedsiębiorstw. Stosowane środki to np.: – zachęcanie do zakładania branżowych i lokalnych stowarzyszeń producentów oraz ich dofinansowywanie ze środków publicznych, – promowanie i używanie wspólnego znaku towarowego przez dobrowolne stowarzyszenia producentów, których członkowie mają prawo ich używania na swoich wyrobach, – prowadzenie wspólnych prac nad rozwojem produktu. W regionach, gdzie dotychczas brakowało ośrodków naukowych, często powołuje się do życia i dofinansowuje ze środków publicznych „centra rozwoju” (development centres), które wykonują prace badawczo-rozwojowe, projekty nowych rozwiązań konstrukcyjnych i inne prace na zlecenie lokalnych przedsiębiorców, – promowanie wspólnego znaku towarowego, który ułatwia wejście na rynek nowym słabszym producentom oraz stanowi element wzmacniający więzi i wspólnotę interesów przedsiębiorców z danego regionu, – organizowanie systemu wzajemnych poręczeń bankowych, – organizowanie systemu zaopatrzenia w surowce, pozwalającego na uzyskiwanie rabatów od dostawców, – finansowanie ze środków publicznych rozbudowy infrastruktury gospodarczej (drogi, sieć łączności, budynki użyteczności publicznej itp.) na wytypowanym obszarze30. Regiony, w których daje się odczuć zastój gospodarczy lub w których występuje niedobór miejsc pracy, są szczególnie zainteresowane w stworzeniu na swoim terenie klastra przemysłowego lub we wspieraniu gron już istniejących. W stanie Connecticut podjęto szereg inicjatyw, mających na celu długofalowe wsparcie rozwoju gospodarczego. Rząd stanowy we współpracy z federalnym Departamentem Handlu utworzył Centrum Wspierania Eksportu, dzięki któremu udział eksportu wzrósł do 5,5% dochodu stanowego brutto, przy czym 95% eksportu pochodziło z firm średniej wielkości (w USA do 500 pracowników). Na Uniwersytecie Connecticut utworzono prywatno-publiczne centrum badawcze, zasilane grantami stanowymi, specjalizujące się w badaniach nad nowymi źródłami energii (w Connecticut dominuje klaster paliwowo-energetyczny). Na uwagę zasługuje fakt, 29. M. Steiner, op. cit. Z. Wons, Klastery – światowy kongres OECD, „Innowacje” 2001, nr 11, http://imik.wip. pw.edu.pl. 30.

(13) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 37. że ze środków budżetu stanowego utworzono fundusz venture capital – Connecticut Innovations, inwestujący w nowatorskie produkty, np. ogniwo paliwowe31. W Limburgu (Holandia) wprowadzono finansowany ze środków Unii Europejskiej pilotażowy program czeków badawczych (research voucher) dla firm MSP przeznaczonych na korzystanie z konsultacji przy rozwiązywaniu problemów technicznych. Przedsiębiorcy mogli opłacić takim czekiem trzydniową pracę laboratorium lub zespołu naukowców z miejscowego uniwersytetu i uczelni technicznych. Uzyskanie takiej pomocy zachęciło firmy do częstszego korzystania z zewnętrznego wsparcia przy rozwiązywaniu swoich trudności i wzmocniło więzi z placówkami badawczymi32. W Bremie rząd krajowy wprowadził dwa programy stymulujące rozwój firm skupionych w tamtejszych klastrach. Pierwszy adresowany jest do przedsiębiorców sektora MSP i polega na dostarczaniu im ze środków publicznych funduszy na badania i rozwój. W wypadku udanej innowacji środki są zwracane, ale gdy firma nie odniesie sukcesu rynkowego, dług jest umarzany. Drugi program to studia podyplomowe, przy czym kilkunastu najlepszych absolwentów dostaje co roku granty na założenie własnej firmy. Ważnym elementem składowym klastra są instytucje badawcze. W Bremie pięć instytutów badawczych utworzyło własne firmy zajmujące się transferem technologii. Dzięki temu ich relacje z przedsiębiorstwami kupującymi technologie są oparte na normalnych relacjach biznesowych33. Tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorstwa może być skuteczne również tam, gdzie klastry jeszcze nie powstały. Jednak każde centrum badawcze, finansowe czy promowania eksportu zwiększa możliwości nawiązywania kontaktów między korzystającymi z nich firmami. Jeśli wyznacznikiem istnienia klastra jest przepływ nie tylko towarów, ale też informacji oraz podejmowanie wspólnych inicjatyw, to tego rodzaju infrastruktura może być zalążkiem sieci, która umożliwi zbudowanie efektywnego klastra przemysłowego.. 31. M.R. Schantz-Feld, op. cit. R. Wintjes, Evaluation of the Research Vouchers Pilot Project, December 1999, www.innovating-regions.org. 33 Technology Cluster Turnaround, http://www.innovating-regions.org/services/pub_library/ presentation/bremen.cfm. 32.

(14) 38. Bogdan Rogoda. 6. Wnioski Fundamentalnym warunkiem zrównoważenia rynku pracy jest osiągnięcie przewagi konkurencyjnej, która pozwoli polskim przedsiębiorstwom na przejęcie popytu krajowego i wzrost eksportu. Jedną z metod stymulowania przewagi konkurencyjnej firm polskich jest promocja klastrów przemysłowych. Działanie w obrębie klastra może pomóc przedsiębiorstwu w rozwiązaniu kilku problemów o charakterze bieżącym (niedostatek popytu na wyroby) oraz przyszłościowym (coraz mniejszy popyt na prace proste). Dzieje się tak z kilku przyczyn: – uczestnicy klastra mogą być wytwórcami zarówno dóbr konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych, tak więc automatyzacja będzie co prawda zmniejszała zatrudnienie u producentów wyrobów konsumpcyjnych, ale też zwiększała zatrudnienie u dostawców technologii, zwłaszcza gdy uda się im eksternalizować sprzedaż poza klaster; – działanie w klastrze firm obsługujących przedsiębiorstwa z rdzenia przemysłowego (np. centrów handlowych i rozrywkowych, restauracji, hoteli, baz transportowych) wygeneruje popyt na prace proste, co zmniejszy w krótkiej perspektywie niedobór miejsc pracy dla osób o niskich kwalifikacjach, jednocześnie zapewniając efektywność tych stanowisk pracy; – redukowanie zatrudnienia przy pracach prostych może być bodźcem negatywnym dającym pozytywne skutki w postaci zakładania firm przez zagrożonych zwolnieniem, choćby na zasadzie samozatrudnienia. Przedstawiciele zawodów technicznych, jak ślusarze czy elektrycy, mogą znaleźć popyt na swoje usługi na wolnym rynku, zwłaszcza w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, których często nie stać na zatrudnienie fachowca na cały etat. Korzystanie z pracy na zlecenie może być więc postacią outsourcingu. Oczywiście warunkiem powodzenia tego optymistycznego scenariusza jest istnienie popytu, czyli licznych, aktywnych firm działających w klastrze; – współpraca przedsiębiorstw sklasteryzowanych z uczelniami pozwoli zwiększyć wskaźnik skolaryzacji na poziomie wyższym, dzięki czemu zwiększy się stosunek podaży kadr zdolnych do prac zaawansowanych w relacji do podaży siły roboczej o niskich kwalifikacjach. Dzięki temu będzie można zredukować problem nadwyżki nisko wykwalifikowanej siły roboczej w długim okresie; – działalność klastra przemysłowego, w tym firm opierających się na zaawansowanej technologii, pozwoli znaleźć zatrudnienie kreatywnym absolwentom szkół wyższych, a w przyszłości być może otworzyć własne przedsiębiorstwa na zasadzie spin-off; – jak stwierdził M. Porter, klaster może akcelerować popyt na wyroby skupionych w nim firm (choćby dzięki niższym kosztom infrastruktury i co za tym.

(15) Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy. 39. idzie – niższym cenom). Może również stymulować eksport dzięki instytucjom otoczenia klastra, takim jak agencje rządowe lub samorządowe czy publiczno-prywatne spółki; – instytucje otoczenia są też miejscem powstawania wysoko i średnio kwalifikowanych stanowisk pracy; – choć istnienie klastra wpływa na zwiększenie siły insiders, co może utrudniać znalezienie pracy bezrobotnym, to bliskie kontakty nieformalne pracowników są czynnikiem podnoszącym wydajność ich pracy, a także stymulującym możliwość zakładania przez nich nowych przedsiębiorstw. W USA i krajach Unii Europejskiej obserwuje się dodatni wpływ klastrów na rynek pracy. Byłoby więc korzystne, gdyby polityka państwowa wspierała tę formę organizacji przemysłu również w Polsce. Biorąc pod uwagę istotę klastrów (skupisko geograficzne), jest to zadanie dla polityki regionalnej. Tworzenie specjalnych stref ekonomicznych nie jest już tak atrakcyjne jak kiedyś, ze względu na ustawodawstwo konkurencyjne Unii Europejskiej. Możliwe jest jednak tworzenie instytucji wspierających transfer wiedzy i technologii z uczelni do przemysłu lub systemu grantów na wdrożenia nowoczesnych, konkurencyjnych rozwiązań. Podkreślić też trzeba rolę władz regionalnych (samorządowych) w tworzeniu dobrych warunków do rozwoju przedsiębiorstw poprzez wspieranie klastrów. We współczesnej gospodarce konkurują nie tylko firmy, ale też regiony, tak więc organizacja klastrowa pozwala lepiej skoordynować wysiłki przedsiębiorstw oraz wspierających je instytucji publicznych i lepiej dostosować do współczesnych wyzwań. Literatura Bank Handlowy zwalnia, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 291. Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy, The H. John Heinz III School of Public Policy & Management, 09.05.2000. Gray A., Export Focus for Engineering Cluster, „New Zealand Manufacturer”, Wellington, April–May 2000. Jennings L., A Tale of Two Technopoles: Silicon Valley vs. Route 128, „The Futurist” 1995, January. Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998. Kowalik T., Keynes tu z pewnością poradzi, „Gazeta Wyborcza”, 14.10.2002. Mały rocznik statystyczny Polski 2002, www.stat.gov.pl. Missouri Industry Clusters: Information Technology, Industry Cluster Analysis, Report ICA-0601-1, June 2001, http://www.MissouriEconomy.org. Morawczyński R., Rogoda B., The Academic Environment in the Promotion of New Technologies: A Case Study of Krakow, „Northern Economic Review” 2002, nr 32. Porter M.E, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. Regional Clusters in Europe, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 3..

(16) 40. Bogdan Rogoda. Saget F., Review of the Concept of Cluster, Workshop on cluster report, Bilbao 1997. San Diego Regionʼs Key Industry Clusters, www.workforce.org. Schantz-Feld M.R., Connecticut Area Development. Site and Facility Planning, Easton, September 2002. Sekuła Z., Koniec epoki pracy najemnej?, „Personel i Zarządzanie 2001, nr 6. Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2000. Special Analysis of Merrimack Valley, www.mtpc.org/2001index/merrimack.pdf. Steiner M., Regional Dimension of Cluster, Workshop on cluster, Bilbao 1997, http://www. innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm. Technology Cluster Turnaround, http://www.innovating-regions.org/services/pub_library/ presentation/ bremen.cfm. The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/ BioSummary.pdf. Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, pod red. S. Golinowskiej i M. Walewskiego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2000. Wintjes R., Evaluation of the Research Vouchers Pilot Project, December 1999, www. innovating-regions.org. Wons Z., Klastery – światowy kongres OECD, „Innowacje” 2001, nr 11, http://imik.wip. pw.edu.pl. The Impact of Industrial Clusters on Creating New Jobs Combating unemployment can be pursued by protecting existing jobs, supporting troubled industries, intensifying job-search activities by the unemployed, and increasing workplace turnover by decreasing the pensionable age and assisting in the creation of new jobs in the private and public sectors. One factor affecting job creation is industry organised in clusters. An industrial cluster involves the geographic concentration of enterprises that operate in the same or related sectors and are connected with institutions – universities, municipal agencies and financial and marketing services firms, etc. A cluster can support the creation of jobs for the highly qualified as well as for manual labour. These jobs arise in technology firms; enterprises provide services to the cluster core and municipal institutions support the cluster. Thanks to the cluster, new, small firms – an indicator of self-employment – can emerge in the region..

(17)