Wstêpne za³o¿enia metodyczne mapy geosynoptycznej dla potrzeb systemu
informacji przestrzennej na poziomie gminy
Jerzy Nita*, Zbigniew Perski*, Ryszard Chybiorz*
Preliminary methodological recommendations to for producing geosynoptic map for the integrated land information system at the level of Communities. Prz. Geol., 52: 569–573.
S u m m a r y. Nowadays, GIS (Geographic Information Systems) becomes a very popular tool supporting administration, decision mak-ing and spatial plannmak-ing and therefore a stong demand for proffesional, detailed spatial information arises. Communities as the base administrative units, have turned into the primary centres for GIS data acquisition, but also become the last for using of digital spatial information. Communities are only becoming an important recipient of geoinformation, especially in the field of natural resources and deposits at local level, as well as environmental, architectural historical objects, which require protection. For six years now, the Depart-ment of FundaDepart-mental Geology at the University of Silesia has launched three projects related to application of multidisciplinary digital information at the community level. The main purpose of the projects was the development of technology for various geological, geo-graphical and other data archiving, processing and presentation. The projects areas have been chosen to cover diferent requirements related to individual communities. Experience of the projects undertaken by the Department may significantly reduce the costs of building a database and also facilitate the planning of future research activity. For example, the Tarnowskie Góry project shows how critical could be the historical information about abandoned underground mines for the safety of recent urbanization. The proposed methodological approach emphasizes the minimizing of fundamental basic field investigation. With such an approach the community officers may do a large part of work on constructing local database with only incidental assistance of experts.
Key words: GIS, Land Information System, database, digital geosynoptical map, community
W ostatnich latach obserwujemy znaczny rozwój syste-mów informacji geoprzestrzennej typu GIS (Geographical
Information System) oraz coraz wiêksze ich
upowszech-nienie i poszerzenie oferty oprogramowania. Powstaje dziedzina nauki, geomatyka (geoinformatyka), która zaj-muje siê systemami GIS-owskimi na bazie interdyscypli-narnego wykorzystania geologii, geodezji, kartografii i innych nauk o ziemi (Michalak, 2000, 2001; Kotlarczyk, 2000). Wykorzystanie oprogramowania GIS nie jest ju¿ obecnie tylko domen¹ du¿ych firm bardziej zasobnych finansowo, lecz trafia równie¿ do ma³ych jednostek czêsto bez rozbudowanego zaplecza specjalistycznej fachowej kadry.
Podzia³ administracyjny kraju na jednostki wojewódzkie, powiatowe i gminne, stawia wyzwania przed licznymi regio-nalnymi i lokalnymi odmianami Systemu Informacji Prze-strzennej (SIP)1. Obowi¹zuj¹cy obecnie schemat przep³ywu informacji polega na tym, ¿e informacje dla baz danych i analiz geoœrodowiskowych tworzy siê na poziomie gminy (dane ory-ginalne), a dalej s¹ one jedynie przetwarzane i powielane (dane wtórne) na kolejnych wy¿szych szczeblach zarz¹dzania SIP-em. Dlatego gmina staje siê oœrodkiem bêd¹cym „na pierwszej linii” pozyskiwania informacji dla potrzeb SIP, a ostatnim pod wzglêdem jego wykorzystania. Gmina jest jed-nak coraz bardziej wymagaj¹cym odbiorc¹ specjalistycznej informacji dotycz¹cej œrodowiska: ochrona przyrody i dzie-dzictwa kulturowego, ochrona wód i gospodarka wodna, ochrona powietrza, przeobra¿enia powierzchni ziemi, surowce mineralne. Oœrodki gminne s¹ coraz czêœciej œwiadome, ¿e posiadanie takiej komplementarnej informacji u³atwia plano-wanie przestrzenne i zarz¹dzanie zasobami naturalnymi. Dziê-ki temu gmina sta³aby siê nie tylko dostawc¹ informacji do systemów SIP, ale tak¿e jej pe³noprawnym konsumentem.
Specyfika SIP dla gminy
Gmina, jako odbiorca informacji z zasobów SIP, ma swoj¹ specyfikê. Polega ona na tym, ¿e informacja zesta-wiona w bazach powiatu i województwa ma na ogó³ cha-rakter statystyczny, a taka informacja na ma³ym obszarze gminy jest mniej istotna. Podstawowego znaczenia nabiera wy¿sza ranga szczegó³owoœci i dok³adnoœci informacji. Potrzebna jest wiêc inna kategoria dla informacji pozyski-wanych w gminie i na potrzeby gminy, w stosunku do tej, jaka obowi¹zywa³a i nadal obowi¹zuje przy opracowa-niach na poziomie centralnym czy regionalnym. Dla gminy istotne znaczenie ma szczegó³owe, lokalne powi¹zanie ró¿nych elementów geoœrodowiskowych, ich wzajemne relacje w skali opracowañ rzêdu 1 : 10 000 lub wiêkszej. Zagadnienie doboru skali opracowañ geoœrodowiskowych i ich znaczenie dla SIP-u, zw³aszcza w kontekœcie gminy, jest bardzo istotne (Kistowski, 2001). Taka skala pozwala na przedstawianie ró¿nych jednostkowych aspektów reali-zacji inwestycji, ochrony œrodowiska, itp. Przyk³adem zastosowañ praktycznych informacji geoprzestrzennych s¹ dzia³ania w zakresie administrowania terenem, planowania przestrzennego, ochrony œrodowiska, hydrogeologii, hydrografii (Michalak, 2000), zale¿noœci procesu inwesty-cyjnego od lokalnego pod³o¿a skalnego, rozmieszczenia elementów krajobrazowych itd. Do przekazania na poziom gminy informacji, np. geologicznych oraz sozologicz-nych, o wy¿szym stopniu szczegó³owoœci, potrzebne bêd¹ nie tylko chêci instytucji regionalnych czy centralnych, ale
1
SIP obejmuje proces pozyskiwania, przetwarzania i udo-stêpniania danych dotycz¹cych obiektów, zjawisk i procesów, którym mo¿emy przypisaæ charakter przestrzenny (Aronoff, 1998; Werner, 1992, i inni). Postrzegany w aspekcie cyfrowego operowania systemem informacji w po³¹czeniu z informacj¹ o przestrzeni jej wystêpowania (geoinformacj¹) (GaŸdzinki, 1990; Kistowski & Irañska, 1997, i inni). System traktowany szerzej od Systemu Informacji Geograficznej, u³atwiaj¹cy pre-zentacjê i interpretacje faktów odnosz¹cych siê do powierzchni Ziemi (Tomlin, 1990, i inni). W uproszczeniu podstaw¹ syste-mów SIP, GIS jest mapa cyfrowa, baza danych, mapa numerycz-na oraz technologia GPS (Global Positioning System) lub DGPS (Differential Global Positioning System) (Nita & Waga, 1997). *Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska
bardziej szczegó³owe terenowe opracowania in situ, któr-ych do tej pory raczej nie ma, poza regionami intensywnej eksploatacji surowców i du¿ymi oœrodkami miejskimi. S¹ jednak gminy specyficzne, jak np. Kleszczów lub Tarnow-skie Góry, w których szczegó³owe opracowania istniej¹ ze wzglêdu na prowadzon¹ eksploatacjê i gdzie sama gmina stara siê o pozyskiwanie danych na bardzo wysokim pozio-mie uszczegó³owienia, dbaj¹c przy tym równie¿ o komple-mentarnoœæ ró¿nych specjalistycznych opracowañ. Z
drugiej strony, je¿eli gmina nie posiada szczególnych obiektów, walorów i surowców, to opracowania w postaci szczegó³owych eksperckich prac monograficznych, czy innych, nawet popularyzatorskich jest znikomy lub ¿aden. Opracowania dotycz¹ce ró¿nych zagadnieñ, np. form tere-nu, zasobów surowcowych, przyrodniczych itp., wykony-wane przez specjalistów z ró¿nych dziedzin wiedzy, pozwalaj¹ gminom o s³abo obecnie spolaryzowanej specyfi-ce okreœliæ swoj¹ to¿samoœæ.
8000 m 5000 m
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
A
Ryc. 1. Mapa geosynoptyczna arkusza mapy topograficznej w skali 1 : 10 000 (Jaworzno — 532.133) ; A — mapa u¿ytkowania tere-nów i gleb, B — mapa warunków pod³o¿a budowlanego, C — mapa fotogeologiczna, D — numeryczny model powierzchni terenu, E — mapa dokumentacyjna, F — mapa terenów górniczych i pogórniczych, G — mapa geologiczna powierzchniowa, H — mapa mi¹¿szoœci warstwy suchej, I — mapa izolinii powierzchni podczwartorzêdowej, J — mapa geologiczna bez utworów czwartorzêdo-wych, K — mapa mi¹¿szoœci utworów miocenu i triasu
Fig. 1. Geosynoptic map of a topographic map sheet, scale 1 : 10 000 (Jaworzno — 532.133); A — map of land use, B — map of cate-gories of building grounds, C — photogeological map, D — digital elevation model, E — documentation map, F — map of mining and post-mining areas, G — surface geological map, H — map of thickness of dry layer, I — contour lines of bottom of Quaternary deposits, J — geological map without Quaternary deposits, K — map of thickness of the Miocene and Triassic deposits
Pomys³y wykorzystania dla celów SIP informacji przy-rodniczych i kulturowych najczêœciej s¹ incjatyw¹ odgórn¹, to jest od szczebla województwa przez powiat do gminy. Takie podejœcie jest zrozumia³e ze wzglêdu na dysponowanie œrodkami finansowymi, oprogramowaniem czy kadr¹ wykwalifikowanych fachowców. Pierwsze inicjatywy pole-ga³y na adaptacji wzorcowych rozwi¹zañ centralnych b¹dŸ regionalnych wdra¿anych lub rozprowadzanych wœród gmin. W takim postêpowaniu nie uwzglêdniano jednak przyrodni-czej specyfiki wielu powiatów czy gmin oraz ich oczekiwañ i potrzeb.
Efektywne wykorzystanie SIP, a przede wszystkim tworzenie baz danych i map numerycznych na poziomie gminy wi¹¿e siê z pewn¹ specyfik¹ definiowania i projek-towania najbardziej podstawowych elementów bazy, czyli kart danych, czego nie dostrzega siê na wy¿szych szcze-blach administracyjnych. Istniej¹ce bazy o treœci ogólno-polskiej, a czasem nawet europejskiej nie mog¹ funkcjonowaæ na poziomie gminy, gdy¿ nie uwzglêdniaj¹ jej interesów w zakresie poziomu szczegó³owoœci. Gmina zaœ nie dostrzega korzyœci w korzystaniu z bazy spe³niaj¹cej oczekiwania tylko jednostki nadrzêdnej. Pod-staw¹ uwzglêdnienia potrzeb oœrodków gminnych jest roz-szerzenie kart danych o treœci istotne dla gmin, a na kolejnych szczeblach generalizowane, a nie na odwrót.
Podobnie dzieje siê z mapami cyfrowymi, które mo¿na wykorzystaæ na poziomie informacji oœrodka gminnego. Opracowane w skalach 1 : 100 000 i 1 : 50 000 nie wzbu-dzaj¹ zainteresowania, bo te skale s¹ poza zakresem u¿y-tecznoœci dla gmin ze wzglêdu na generalizacjê treœci.
Prace zwi¹zane z SIP na poziomie gminy podjête w Katedrze Geologii Podstawowej
— w³asne doœwiadczenia autorów
W Katedrze Geologii Podstawowej Uniwersytetu Œl¹skiego podjêto próbê opracowania rozwi¹zañ z wyko-rzystaniem SIP-u na potrzeby oœrodków gminnych ze szczególnym uwzglêdnieniem ich ró¿norodnej problema-tyki œrodowiskowej i przyrodniczej (Chybiorz & Ostafi-czuk, 1997; Chybiorz & Nita, 1999; Lewandowski & Chybiorz, 2000; Chybiorz & Korzuch, 2001). Podstawo-wym zadaniem nowych badañ by³o pe³ne wykorzystanie w systemach SIP wiedzy z zakresu geologii i nauk pokrew-nych. W ramach prowadzonych prac badawczych wybrano trzy ró¿ne poligony o ró¿norodnej budowie geologicznej, stopniu zmian antropogenicznych i zmian w krajobrazie oraz o ró¿nym stopniu szczegó³owoœci istniej¹cych dotychczas opracowañ naukowych i popularnonauko-wych, w koñcu o ró¿nych tradycjach regionalnych. Poligo-ny badawcze obejmowa³y nastêpuj¹ce obszary gmin:
Jaworzno2
— o znacznych wspó³czesnych przeobra¿e-niach powierzchni terenu w wyniku intensywnej eksplo-atacji powierzchniowej surowców skalnych i eksploeksplo-atacji podziemnej. Obszar ten ma ma³o wyraŸn¹ to¿samoœæ kul-turow¹, le¿¹c pomiêdzy Ma³opolsk¹ a Œl¹skiem.
Tarnowskie Góry3
— o wielowiekowych, roz³o¿onych w czasie przeobra¿eniach terenu w wyniku eksploatacji powierzchniowej surowców skalnych oraz eksploatacji podziemnej zarówno rud metali, jak i kopalin energetycz-nych, zmiany systemów hydrograficznych. Intensywnie rozwijaj¹ca siê urbanizacja i infrastruktura przemys³owa, spowodowa³a liczne zmiany w krajobrazie, wyraŸnie jest zarysowana to¿samoœæ kulturowa i wiêŸ ze Œl¹skiem.
Szaflary3 — o urozmaiconej rzeŸbie terenu, znacznie zró¿nicowanej budowie geologicznej oraz pierwszej w kra-ju eksploatacji energii geotermalnej. Gmina o wybitnych walorach turystycznych i przyrodniczo-kulturowych.
Wymienione gminy maj¹ bardzo z³o¿on¹, specyficzn¹ i ró¿norodn¹, a wiêc interesuj¹c¹ budowê geologiczn¹, z licz-nymi wychodniami ska³ starszego pod³o¿a. Tereny te podle-ga³y, b¹dŸ podlegaj¹ intensywnym badaniom geologicznym i eksploatacji bogactw naturalnych. Dziêki temu istnieje tu obszerna dokumentacja geologiczna opracowana w skalach nadaj¹cych siê do wykorzystania w oœrodku gminnym. Ka¿dy z wybranych obszarów cechuje inna specyfika roz-woju wspó³czesnej infrastruktury, odrêbne cechy przyrodni-cze, kulturowe itp. W odmienny sposób widz¹ te¿ gminy swoj¹ przysz³oœæ, w zwi¹zku z czym ró¿ne s¹ ich wymaga-nia stawiane przed systemem SIP i jego wykorzystaniem.
Podstawowym celem opracowañ by³o przygotowanie za³o¿eñ metodycznych tworzenia geosynoptycznej4
mapy gminnej, na której znalaz³aby odzwierciedlenie podstawo-wa informacja przyrodnicza oraz geologiczna (ryc. 1). Z zestawionych modu³ów (warstw) tematycznych, u¿ytkow-nik móg³by pozyskaæ zasadnicze informacje potrzebne do podejmowania decyzji zwi¹zanych z gmin¹. Taka gminna mapa geosynoptyczna mog³aby znaleŸæ zastosowanie w analizach inwestycyjnych, handlowych, walorów tury-stycznych i rekreacyjnych oraz specjalitury-stycznych geolo-gicznych czy geoin¿ynierskich. W takim aspekcie badania geosynoptyczne, maj¹ce swoj¹ ponad 30-letni¹ tradycjê staj¹ siê czêœci¹ systemu GIS.
Struktura mapy geosynoptycznej
Zaproponowan¹ mapê geosynoptyczn¹ zestawiono na podstawie analizy materia³ów archiwalnych, obserwacji tere-nowych i istniej¹cych opracowañ kartograficznych dla danej jednostki terytorialnej oraz na podstawie dyskusji z zaintere-sowanymi gminami o problematyce i specyfice ich terenu.
Za³o¿eniem podstawowym tworzonej mapy geosynop-tycznej by³o, aby obok jej walorów u¿ytecznych dla gminy stworzyæ opracowanie w pe³ni cyfrowe i kompatybilne z
2
temat badawczy Nr 9 860 200 106, finansowany przez Komitet Badañ Naukowych w latach 1994–1997, Informatyczny model (GIS) warunków geologicznych utworów nadwêglono-œnych (mezozoiku i kenozoiku) wybranego obszaru GZW i jego otoczenia.
3
temat badawczy Nr 9 T12 B01 013, finansowany przez Komi-tet Badañ Naukowych w latach 1997–2000, Analiza stosowalno-œci interaktywnych systemów kartograficznych w nowoczesnych badaniach geologicznych terenów o szczególnym znaczeniu. 4
geosynoptyka — dyscyplina naukowa zajmuj¹ca siê porów-nawczym i kompleksowym gromadzeniem oraz przetwarzaniem wyników badañ z ró¿nych dziedzin nauk o ziemi. Dzia³alnoœæ naukowo-badawcza, zmierzaj¹ca do mo¿liwie wszechstronnego poznania budowy geologicznej i udzieleniu odpowiedzi porz¹dkuj¹cych, prognostycznych zwi¹zanych z budowa geolo-giczn¹ i jej relacjami z œrodowiskiem naturalnym. Wykorzystuje g³ównie metody polegaj¹ce na kompleksowej analizie ró¿nego rodzaju zapisów kartograficznych zwi¹zanych z budowa Ziemi (np. map geologicznych, geofizycznych, paleogeograficznych, itp.). Oprócz tradycyjnych metod badawczych wykorzystuje techniki satelitarne. Opiera siê o dane nadaj¹ce siê do iloœcio-wych porównañ i zestawieñ kartograficznych. Wykorzystuje system zapisu cyfrowego i przetwarzania numerycznego danych geologicznych, geofizycznych i innych (Soko³owski, 1976, 1977, 1997; Ma³olepszy, 2000; Trzepierczyñski, 2000, i inni).
ju¿ istniej¹cymi innymi opracowaniami oraz z tymi, które powstan¹. Takie podejœcie stawia tylko ramy merytorycz-ne, nie narzucaj¹c ¿adnych standardów, „jedynych i nieza-st¹pionych”, które w przysz³oœci mog³yby opieraæ siê dalszemu rozwojowi informatyki oprogramowañ. Platfor-my sprzêtowe i oprogramowanie s¹ istotne, ale podlegaj¹ ci¹g³ej ewolucji, a przy ich wyborze w danej gminie nie bez znaczenia pozostaj¹ kwestie finansowe. Wraz z rosn¹cymi potrzebami gminy zapewne bêdzie siê zmieniaæ baza sprzêtowa i oprogramowanie oraz umiejêtnoœci wykorzystania systemów SIP. Dlatego tworzenie i u¿ytko-wanie systemu SIP powinno byæ w pewnym sensie niezale-¿ne od stopnia skomputeryzowania gminy, a zakres u¿ytkowania SIP-u w gminie powinien wynikaæ z rzeczy-wistych potrzeb.
Wraz z rozwojem SIP roœnie jego ranga regionalna RSIP (Regionalny Systemów Informacji Przestrzennej), w której sta-wia siê na trzy poziomy rozwoju: wojewódzki, posta-wiatowy, gminny. Ju¿ dzisiaj istniej¹ oœrodki, które stworzy³y podstawy pe³nej funkcjonalnoœci RSIP (Kud³a i in., 2002; Linsenbarth, 2000). Powstaj¹ tak¿e TSIR (Tematyczne Systemy Informacji Regionalnej) dla potrzeb planowania przestrzennego w powiatach (Na³êcz, 2002) i gminach (Instrukcja ..., 1999). Ka¿da mapa geosynoptyczna dla gminy powinna zawieraæ dwa zbiory modu³ów tematycznych zestawiane wed³ug specyfiki lokalnej.
1. Zbiór modu³ów podstawowych — uniwersalnych. Do tej kategorii nale¿y zaliczyæ materia³y kartograficz-ne w postaci cyfrowej opracowakartograficz-ne przez geodetów, urba-nistów, leœników, geografów, geologów i innych. Z dokonanej analizy potrzeb gmin wynika, ¿e w zbiorze modu³ów podstawowych powinny byæ nastêpuj¹ce mate-ria³y kartograficzne opracowane w skali 1 : 10 000:
mapa topograficzna lub ortofotomapa; numeryczny wysokoœciowy model terenu; mapa u¿ytkowania terenu i gleb;
mapa infrastruktury;
mapa wód powierzchniowych i powierzchniowych przejawów wód podziemnych;
mapa inwentaryzacyjna obiektów przyrody o¿ywio-nej i nieo¿ywioo¿ywio-nej;
mapa topoklimatyczna; mapa geologiczna zakryta.
Wymienione materia³y kartograficzne s¹ istotne dla wszystkich gmin bez wzglêdu na ich wielkoœæ, po³o¿enie geograficzne, specyfikê regionaln¹ itp. cechy. Zawieraj¹ modu³y informacyjne istotne dla dzia³alnoœci, rozwoju i planowania przestrzennego w ka¿dej gminie.
2. Zbiór modu³u specyficznych.
Poszczególne oœrodki gminne w kraju maj¹ ró¿n¹ regionaln¹ problematykê gospodarcz¹ i œrodowiskow¹. Konsekwencj¹ takiego stanu jest ró¿ne zapotrzebowanie na opracowania tematyczne zorientowane na specyficzne cechy danego obszaru. Do takich specyficznych modu³ów tematycznych nale¿¹:
warunki pod³o¿a budowlanego,
zagro¿enia, np. geochemiczne, geologiczne, sk³ado-wiska odpadów itp.,
hydrogeologia (mapy wybranych poziomów wodo-noœnych, istotnych na zaopatrzenie w wodê),
waloryzacja przyrodnicza, krajobrazowa i historyczna, fotointerpretacyjny obraz procesów i zmian powierzchni terenu: deformacje, osuwiska itp.,
mapy strukturalne wybranych warstw geologicznych; (np. istotnych ze wzglêdów na eksploatacjê surowców),
eksploatacja podziemna (mapy terenów górniczych i pogórniczych).
Zaprezentowane podejœcie metodyczne do SIP-u na terenie gminy sprawia, ¿e najwa¿niejszymi zagadnieniami metodycznymi do opracowania przy tak przyjêtym podzia-le modu³ów tematycznych mapy geosynoptycznej jest:
zebranie i analiza materia³ów analogowych, jak i cyfro-wych wymienionych w zbiorze modu³ów podstawocyfro-wych,
wygenerowanie cyfrowego modelu terenu, zinterpretowanie zdjêæ lotniczych,
wykonanie brakuj¹cych pierworysów map wymie-nionych w zbiorze modu³ów podstawowych i specyficz-nych,
zestawienie wszystkich autorskich pierworysów w postaci rastrowej,
opracowanie cyfrowe autorskich wersji map tema-tycznych.
Wszystkie zebrane i opracowane materia³y musz¹ odpowiadaæ dok³adnoœci przyjêtej skali mapy i zaprojekto-wanej bazy danych. Niektóre modu³y mog¹ byæ hybry-dowe (podk³ady rastrowe z wybranymi elementami wektorowymi). Przyk³adem ilustruj¹cym strukturê mapy geosynoptycznej na poziomie gminy jest pilota¿owe opra-cowanie arkusza 532.133 — Jaworzno, zawieraj¹ce 14 modu³ów. Wybrane modu³y podstawowe i specyficzne z tego arkusza przedstawia rycina 1.
Zastosowanie analizy przestrzennej w SIP Celem ka¿dego systemu SIP jest jego efektywne wyko-rzystanie dla potrzeb praktycznych. Podstawowymi efekta-mi takich opracowañ jest utrzymanie ³adu œrodowiskowego i przestrzennego, gospodarczego i spo³ecznego.
Odpowiednio zgromadzone, zaktualizowane i zintegro-wane dane przestrzenne, dobrane do potrzeb konkretnej gmi-ny pozwalaj¹ przetwarzaæ i analizowaæ informacje w celu:
prowadzenia spraw zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska, ochron¹ przyrody i gospodarki wodnej, ochron¹ przed zanie-czyszczeniami oraz wykonywania kontroli w tym zakresie,
realizowania przedsiêwziêæ planistycznych dotycz¹cych ustalenia programów i kierunków prowadzenia inwestycji i remontów infrastruktury technicznej miasta/gminy,
dzia³añ w zakresie zapobiegania klêskom ¿ywio³owym i nadzwyczajnym zagro¿eniom œrodowiska.
W szczególnoœci mog¹ byæ wykorzystane do:
inwentaryzacji wybranych elementów œrodowiska przyrodniczego,
oceny wartoœci przyrodniczej œrodowiska dla potrzeb jego ochrony,
oceny podatnoœci gleb na erozjê,
oceny ryzyka zanieczyszczeñ poszczególnych ele-mentów œrodowiska — wód powierzchniowych i podziem-nych oraz gleb,
oceny przyczyn zmian zachodz¹cych w œrodowisku przyrodniczym (zniszczenia drzewostanów, wp³yw lokal-nych zanieczyszczeñ na zachorowalnoœæ, itp.),
oceny zwi¹zku pomiêdzy procesami naturalnymi a antropogenicznymi (m.in. tereny przemys³owe, tereny zabudowy mieszkaniowej, infrastruktura techniczna, eks-ploatacja górnicza),
oceny œrodowiska dla potrzeb lokalizacji zabudowy, porównania stanu œrodowiska przyrodniczego w ró¿nych okresach,
wnioskowania o dynamice œrodowiska — analizy danych pochodz¹cych z monitoringu œrodowiska (powietrze, wody powierzchniowe, wody podziemne),
prognozowania zmian w œrodowisku przyrodniczym — symulacja przebiegu procesów naturalnych (zjawiska klimatyczne, procesy geomorfologiczne, hydrogeologicz-ne), symulacja rozprzestrzenia siê w œrodowisku skutków oddzia³ywania cz³owieka (ze Ÿróde³ punktowych, linio-wych i obszarolinio-wych).
Przetworzone dane geoœrodowiskowe mo¿na udostêp-niaæ w postaci wtórnej (wydruku i zapisu na noœniku pamiê-ci) odbiorcom i dystrybutorom danych oraz wykorzystaæ do wizualizacji naukowej i multimedialnej (Kraak & Ormeling, 1998; Taylor, 1994). Umieszczone w serwisach interneto-wych dane podstawowe mog¹ umo¿liwiaæ ³atwe i szybkie zapoznanie siê z problemami i walorami œrodowiskowymi danego obszaru, zaœ dane strategiczne i wysoko przetworzo-ne pozwalaj¹ oceniæ wartoœæ okreœloprzetworzo-nej jednostki admini-stracyjnej pod k¹tem przysz³ych inwestycji.
Podsumowanie
1. Wiêkszoœæ prac w realizacji opracowania mia³a cha-rakter metodyczny. Jednym z celów metodycznych by³o wykazanie istnienia ogromnych zasobów wiedzy o terenie rozproszonych w ró¿nych publikacjach, dokumentacjach i archiwach oraz w zbiorach prywatnych, które nale¿a³oby formalnie scaliæ w podstawowych bazach w jednostkach gminnych. W ten sposób mo¿na bêdzie w przysz³oœci unikn¹æ prowadzenia wielu prac od pocz¹tku, a tym samym zaoszczêdziæ wiele œrodków i czasu.
2. Z ró¿nych powodów wiêkszoœæ istniej¹cych mate-ria³ów zawieraj¹cych informacjê o terenie trzeba by³o (lub nale¿a³o) przystosowaæ do obróbki komputerowej. Opraco-wania geosynoptyczne s¹ interdyscyplinarne, co wymaga udzia³u szerokiego grona specjalistów z ró¿nych dziedzin naukowych równie¿ spoza krêgu nauk geologicznych.
3. Du¿ym mankamentem wielu podstawowych mate-ria³ów kartograficznych jest ich niedostêpnoœæ w formie cyfrowej. Nale¿y jednak s¹dziæ, ¿e postêp w informatycz-nym myœleniu spo³eczeñstwa bêdzie na tyle istotny, ¿e wymusi zapotrzebowanie na wszelkie cyfrowe (format wektorowy) produkty kartograficzne przede wszystkim w topografii i planowaniu przestrzennym, ale tak¿e w geolo-gii. I wtedy dopiero mo¿na bêdzie osi¹gn¹æ znacz¹cy postêp w rozwoju geosynoptyki na poziomie podstawo-wym (dzisiaj gminnym).
4. Na razie wci¹¿ niezbêdne s¹ dzia³ania prowadz¹ce do opracowañ metodycznych, demonstracyjnych, wizuali-zacyjnych, propaguj¹cych zalety systemów zwi¹zanych z wykorzystaniem baz danych i map numerycznych na poziomie oœrodków gminnych oraz projekty pilota¿owe.
5. Dzisiaj SIP na terenie gmin jest nadal sporadyczny, czêsto oparty o tzw. „obrazki” czyli gotowe wydruki z map numerycznych przywo¿onych, a nie tworzonych w gminie. Tam, gdzie SIP ju¿ funkcjonuje ma ci¹gle charakter proto-typowy, a zatem jest obci¹¿ony nadmiern¹ pracoch³onno-œci¹ i kosztami, zawiera nieuniknione wady i niedoskona³oœci, niekompatybilnoœci, bo takie s¹ realia wprowadzania innowacji.
6. Jedn¹ z istotnych cech wyró¿niaj¹c¹ omawiane pro-jekty by³a w zamierzeniu autorów ich aplikacyjnoœæ oparta na maksymalnym wykorzystaniu istniej¹cych zasobów danych archiwalnych przy zminimalizowaniu badañ
pod-stawowych. W takim ujêciu metodycznym, w fazie dysku-sji o SIP-ie na terenie jednostek podstawowych, projekt mo¿e byæ powielany w innych gminach.
Literatura
ARONOFF S. 1998 — Geographic Information Systems. A manage-ment perspective. WDL Publications, Ottawa.
CHYBIORZ R. & NITA J. 1999 — Analiza wybranych elementów œrodowiska przyrodniczego z wykorzystaniem map cyfrowych i inter-pretacji zdjêæ lotniczych. [W:] Arch. Fotogr., Kartogr. Teledet., 9: 217–221.
CHYBIORZ R. & KORZUCH A. 2001 — Cyfrowy model warunków geologiczno-hydrogeologicznych miasta Tarnowskie Góry, [W:] IV Wiosenna Konf. SIP — Systemy Informacji Przestrzennej a jego u¿yt-kownicy, Jaworze k. Bielska-Bia³ej, 26–27 kwietnia 2001, Centrum Przedsiêbiorczoœci, Chorzów: 16–21.
CHYBIORZ R. & OSTAFICZUK S. 1997 — Komputerowe wspoma-ganie geologicznych badañ naukowych dla potrzeb opracowania arku-sza mapy w skali 1 : 10 000, [W:] IV Kraj. Konf. Komputerowe wspomaganie badañ naukowych, Wroc³aw–Œwieradów Zdrój, 16–18 paŸdziernika 1997 r.: 103–106.
GADZINKI J. 1990 — System informacji przestrzennej. PPWK, War-szawa.
Instrukcja sporz¹dzania mapy warunków geologiczno-in¿ynierskich
w skali 1 : 10 000 i wiêkszej dla potrzeb planowania przestrzennego w gminie, 1999 — Pañstw. Inst. Geol.
KOTLARCZYK J. 2000 — Jeszcze o geoinformatyce w Polsce (na marginesie art. J. Michalaka). Prz. Geol., 48: 1096–1098. KISTOWSKI M. 2001 — Wybrane problemy metodologiczne i termi-nologiczne opracowañ ekofizjograficznych. Kwart., Probl. Oceny Œrod., 14: 52–59.
KISTOWSKI M. & IRAÑSKA M. 1997 — System Informacji Geogra-ficznej. Zastosowanie w badaniach œrodowiska przyrodniczego. Wyd. Nauk., Bogucki, Poznañ.
KRAAK M-J. & ORMELING F. 1998 — Kartografia wizualizacja danych przestrzennych. Pañstw. Wyd. Nauk.
KUD£A J., PUZIA K. & MAJCHER A. 2002 — Bazy danych geoœro-dowiskowych w regionalnym systemie informacji o przestrzeni, [W:] II Œl¹skie Forum GIS, Katowice: 9–11.
LEWANDOWSKI J. & CHYBIORZ R. (red.) 2000 — Zastosowanie interaktywnych systemów kartografii geologicznej na obszarze miasta Tarnowskie Góry, [W:] Konferencja naukowa — Œrodowisko przyrod-nicze Regionu Górnoœl¹skiego, stan poznania, zagro¿enia i ochrona, Sosnowiec–Tarnowskie Góry, 19–20 paŸdziernika 2000, Wydz. Nauk o Ziemi UŒl., Oddz. Katowicki Pol. Tow. Geograf.
LINSENBARTH A. 2000 — Mo¿liwoœci zasilania i wykorzystania zin-tegrowanego SIP, [W:] I Œl¹skie Forum GIS, Katowice: 27–36. MA£OLEPSZY Z. 2000 — Geosynoptyczny model pola geotermalne-go Górnoœl¹skiegeotermalne-go Zag³êbia Wêglowegeotermalne-go. Tech. Poszuk. Geol. Geosynopt. Geoter., 3: 3–33.
MICHALAK J. 2000 — Geomatyka (geoinformatyka) — czy nowa dyscyplina? Prz. Geol., 48: 673–678.
MICHALAK J. 2001 — Geomatyka czy geoinformatyka — dodatkowe wyjaœnienia. Prz. Geol., 49: 499–503.
NA£ÊCZ T. 2002 — System Informacji Przestrzennej o Œrodowisku — komputerowe wspomaganie przetwarzania informacji przestrzennej w powiatach. Prz. Geol., 50: 408–410.
NITA J. & WAGA J. M. 1997 — Interdyscyplinarna Komputerowa Baza Danych Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajo-brazowe Rud Wielkich. Scripta Rudensia, 8: 1–150.
SOKO£OWSKI J. 1976 — Zapis i przetwarzanie danych geosynop-tycznych. Tech. Poszuk. Geol., 2.
SOKO£OWSKI J. 1977 — Wa¿niejsze problemy synoptyki geologicz-nej. Tech. Poszuk. Geol., 1: 32–36.
SOKO£OWSKI J. 1997 — Podstawy geosynoptyczne badañ geofi-zycznych i geologicznych. Polska Szko³a Geotermalna III, Kraków. Pol. Geoterm. Asoc.: 109–121.
TAYLOR D.R.F. 1994 — Cartographic visualization and spatial data handling, Advances in GIS. Proc. 6th Inter. Symp. Spatial Data Handling. London.
TOMLIN C.D. 1990 — Geographic Information Systems and Carto-graphic Modelling. Prentice Hall, New Jersey.
TRZEPIERCZYÑSKI J. 2000 — Cele i zadania geosynoptyki w admi-nistracji publicznej. Tech. Poszukiw. Geol. Geosynopt. Geoter., 2: 3–10.
WERNER P. 1992 — Wprowadzenie do geograficznych systemów informacyjnych. Wydz. Geogr. Stud. Regional., UW, Warszawa.