interdyscyplinarno
ĂÊ jako pïaszczyzna
wspólnej reß eksji naukowej
o
Ărodkach spoïecznego przekazu
Andrzej Adamski, Grzegorz
Úcicki
1 Zob. praca zespoáu powoáanego przez MNiSW dotycząca zakresu nowych dyscyplin, http://www.ck.gov.pl/ images/PDF/praca_zespolu.pdf [dostĊp: 17.10.2014], s. 36–44.
2 Zob. T. Goban-Klas, Nauki o mediach – baza czy nadbudowa teorii nauk spoáecznych?, http://www.up.kraków.pl [dostĊp: 20.10.2015].
3 Z pewnoĞcią naleĪy wymieniü wĞród nich pracowników Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Wydziale Teologicznym UKSW (plus kilku badaczy, którzy formalnie nie są przypisani do struktury Instytutu, lecz do ich zainteresowaĔ naukowych równieĪ naleĪą związki miĊdzy teologią, mediami i kulturą). W skáad IEMiD-u wchodzi piĊü Katedr: Katedra Teologii ĝrodków Spoáecznego Przekazu (kierownik: dr hab. prof. UKSW Grzegorz àĊcicki), Katedra Edukacji Medialnej i JĊzyka Mediów (kierownik: dr hab. Piotr Drzewiecki), Katedra Teorii, Aksjologii i Prawa Mediów (kierownik: prof. dr hab. Krystyna Czuba), Katedra Internetu i Ko-munikacji Cyfrowej (kierownik: ks. dr hab. prof. UKSW Andrzej Adamski, bĊdący równoczeĞnie od 2010 r. dyrektorem Instytutu) oraz Katedra Public Relations i Komunikacji Marketingowej (kierownik: dr hab. prof. UKSW Monika Przybysz). Poza Instytutem tematyką teologiczno-medialną zajmują siĊ m.in. ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak oraz o. dr hab. prof. UKSW Witold Kawecki. Tego rodzaju reß eksja jest takĪe podejmo-wana w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Spoáecznej na Wydziale Nauk Spoáecznych KUL (m.in. prof.
S
woiste usamodzielnienie siĊ i oÞcjal-ne wyodrĊbnienie nauk o mediach jako
osobnej dyscypliny naukowej stanowi
nie-wątpliwie pozytywny element w zakresie
metodologii oraz krok na drodze dalszego
rozwoju badaĔ i analiz medioznawczych1.
JednoczeĞnie jest dowodem na
progresyw-ny charakter polskiej nauki w tym zakresie,
wielowątkowoĞü oraz szerokie spectrum
podejmowanych problemów badawczych
w dziedzinie Ğrodków spoáecznego przekazu.
A takĪe – na wraĪliwoĞü wobec dokonujących
siĊ przemian kulturowych i cywilizacyjnych,
które wynikają z rozwoju technik i urządzeĔ
komunikacyjnych rozumianych naturalnie nie
jako Ğrodki lokomocji, ale narzĊdzia
porozu-miewania siĊ i rozprzestrzeniania informacji
i innych komunikatów medialnych2.
Warto i naleĪy koniecznie zauwaĪyü i
pod-kreĞliü zainteresowanie problematyką medialną
nie tylko jĊzykoznawców, politologów, histo-ryków, socjologów, psychologów, Þ lozofów,
ale równieĪ teologów reprezentujących róĪne
dr hab. Karol Klauza) oraz w Katedrze Wspóáczesnych Form Przekazu Wiary w Instytucie Teologii Pastoral-nej i Katechetyki na Wydziale Teologicznym KUL – kierownikiem tej katedry jest ks. prof. dr hab. Tadeusz ZasĊpa). NaleĪy tu równieĪ wymieniü Instytut Dziennikarstwa na Wydziale Nauk Spoáecznych Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawáa II w Krakowie (dyrektorem Instytutu jest ks. dr hab. prof. UPJP2 Michaá DroĪdĪ). Ponadto wĞród teologów odnoszących siĊ do tematyki mediów naleĪy wymieniü ks. dr. hab. prof. UO Marka Lisa z Wydziaáu Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, ks. dr. hab. prof. US Andrzeja DraguáĊ z Wydziaáu Teologicznego Uniwersytetu SzczeciĔskiego oraz dr hab. prof. UWM KatarzynĊ Parzych-Blakiewicz z Wy-dziaáu Teologicznego Uniwersytetu WarmiĔsko-Mazurskiego. Szersza panorama oĞrodków i badaczy tematyki teologiczno-medialnej zob. M. Laskowska, Media i teologia. Kierunki badaĔ teologicznych w ujĊciu
Magiste-rium KoĞcioáa, „Teologia Praktyczna” 2013, nr 14, s. 147–151.
4 Por. T. Goban-Klas, Emergencja nowej dyscypliny: nauki o mediach i komunikacji spoáecznej, dokument elektroniczny na stronach Katedry Komunikowania i Mediów Spoáecznych UJ, http://users.uj.edu.pl/~usgoban/ Þ les/emergencjanaukiomediach.pdf [dostĊp: 17.10.2014]; tenĪe, Nauki o mediach i komunikacji spoáecznej jako
nowa dyscyplina nauk humanistycznych, „Studia Medioznawcze” 2008, nr 2 (33). Jednym z najwczeĞniejszych
polskich tekstów na ten temat jest artykuá T. Gobana-Klasa pt. Od wielo- do interdyscyplinarnoĞci (Z dziejów wiedzy
o komunikowaniu), pierwotnie opublikowany na áamach „Studiów FilozoÞ cznych” w roku 1976, nr 2, s. 77–90,
a nastĊpnie przedrukowany bez przypisów i z niewielkimi skrótami na áamach „Studiów Medioznawczych” 2013, nr 3 (54), s. 11–22 z okazji dorocznej ogólnopolskiej konferencji Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu War-szawskiego pt. „ToĪsamoĞü nauk o mediach”.
5 Por. W. Pisarek, Terminologia nauk o mediach, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 2 (53), s. 18.
programu nauczania dziennikarstwa
zgroma-dziáy one kadrĊ prowadzącą badania przekazów
medialnych, najogólniej mówiąc, w Ğwietle
ak-tualnej doktryny medialnej KoĞcioáa. Trzeba
wiĊc dokáadnie okreĞliü miejsce i znaczenie
teologii Ğrodków spoáecznego przekazu
zarów-no w systemie nauk teologicznych, jak i nauk
o mediach. Dlatego celem niniejszego artykuáu
jest porównawcze omówienie dwóch obszarów nauki: dziedziny i dyscypliny nauk teologicz-nych oraz dyscypliny nauk o mediach. Autorzy
przeanalizują metodologiczne aspekty nauk
teologicznych i nauk o mediach. Ich zdaniem,
mimo istnienia pozornych przeszkód, moĪna
mówiü o wspólnym obszarze zainteresowaĔ
tych dwóch dyscyplin, jakimi są media i
ko-munikacja. Páaszczyzną owego naukowego
dialogu teologii z medioznawstwem jest
do-brze rozumiana interdyscyplinarnoĞü, która jest
cechą zarówno nauk teologicznych, jak i nauk
o mediach.
Nauki o mediach jako dyscyplina
naukowa
W dniu 8 sierpnia 2011 r. Minister Nauki
i Szkolnictwa WyĪszego wydaá
rozporządze-nie w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin na-uki i sztna-uki oraz dyscyplin naukowych i arty-stycznych. Po raz pierwszy w historii polskiej
nauki wĞród dyscyplin naukowych znalazáy
siĊ nauki o mediach, przypisane do dziedziny
i obszaru nauk spoáecznych. To rozporządzenie
byáo poprzedzone dáugą dyskusją w polskim
Ğrodowisku naukowym, bowiem wĞród
na-ukowców zajmujących siĊ badaniem róĪnych
aspektów komunikacji i Ğrodków spoáecznego
przekazu coraz dobitniej podkreĞlano potrzebĊ
wyodrĊbnienia nauk o mediach jako osobnej
dyscypliny. Trwaáy teĪ oĪywione dyskusje na
temat jej nazwy oraz umiejscowienia w
syste-mie nauk4. JuĪ po ogáoszeniu
wzmiankowa-nego rozporządzenia, które usankcjonowaáo
prawnie powstanie nowej dyscypliny, w
Ğro-dowisku medioznawców nie ustaáa dyskusja
na temat jej nazwy i toĪsamoĞci. Jak sugeruje
Walery Pisarek, Ğrodowisko przyjĊáo nazwĊ
„nauki o mediach” bez entuzjazmu, wytykając
brak bezpoĞrednich odniesieĔ do komunikacji
spoáecznej5. Niewątpliwie zamĊt
metodolo-giczny powiĊksza teĪ umieszczenie w wykazie
innej dyscypliny – nauk o poznaniu i
wydaje siĊ czĊĞciowo pokrywaü z naukami o mediach6.
Podstawowe wytyczne metodologiczne dla dyscypliny „nauki o mediach”, tj. przedmiot, za-kres, cele badaĔ, okreĞlenie metod badawczych,
związków z nowymi dyscyplinami czy
specjalno-Ğci naukowych, zawiera dokument opublikowany na stronach Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytu-áów stanowiący owoc pracy specjalnego zespoáu powoáanego przez CK7. Jest to oczywiĞcie punkt wyjĞcia do dalszych prac i dyskusji, albowiem Ğro-dowisko medioznawcze stoi teraz przed zadaniem bardziej precyzyjnego okreĞlenia toĪsamoĞci swej dyscypliny i jej kanonów metodologicznych.
InterdyscyplinarnoĞü nauk o mediach nie
ulega wątpliwoĞci. Widaü to zarówno w
przy-woáanym wyĪej dokumencie, jak i w
Ğrodo-wiskowej dyskusji toczącej siĊ gáównie na
áamach „Studiów Medioznawczych” oraz podczas organizowanych przez ID UW
kon-ferencji naukowych z cyklu „ToĪsamoĞü nauk
o mediach”. Na áamach kwartalnika gáos w niej
zabierali, przedkáadając opracowania o
charak-terze naukowym, kolejno: Marek Jabáonowski
i Tomasz Gackowski8, Maciej Mrozowski9,
To-masz Gackowski10, Wiesáaw Sonczyk11, Walery
Pisarek12, Maágorzata Lisowska-Magdziarz13,
Tomasz Goban-Klas14, Kazimierz
Wolny-Zmo-rzyĔski i Andrzej Kozieá15, Michaá DroĪdĪ16, Jerzy OlĊdzki17, Teresa SasiĔska-Klas18,
Tade-usz Kowalski19, Marek Jabáonowski i Wojciech
Jakubowski20 oraz Alicja Waszkiewicz-Raviv21.
6 WĞród subdyscyplin tej dyscypliny naukowej znajdują siĊ: cyberkultura, edukacja medialna, epistemologia spoáeczna, kognitywistyka, kognitywna teoria kultury, komunikacja intra- i interkulturowa, komunikacja polityczna, komunikacja spoáeczna, medioznawstwo, retoryka, pragmatyka i teoria argumentacji, teoria poznania. Por. Przewody
doktorskie WNSID – regulamin przeprowadzania przewodów doktorskich, dokument elektroniczny na stronach DSW
we Wrocáawiu, http://www.dladoktoranta.dsw.edu.pl/doktorat-z-nauk-o-poznaniu-i-komunikacji/przewody-doktorskie--wnsid/przewody-doktorskie-wnsid-regulamin-przeprowadzania-przewodow-doktorskich/ [dostĊp: 17.10.2014].
7 Zob. http://www.ck.gov.pl/images/PDF/praca_zespolu.pdf [dostĊp: 17.10.2014], s. 36–44.
8 M. Jabáonowski, T. Gackowski, ToĪsamoĞü nauk o mediach. Obszary, perspektywy, postulaty, „Studia Me-dioznawcze” 2012, nr 2 (49), s. 15–23.
9 M. Mrozowski, ToĪsamoĞü nauk o mediach. Przyczynek do dyskusji, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 2 (49), s. 24–32.
10 T. Gackowski, Konferencja „ToĪsamoĞü nauk o mediach”, czyli medioznawcza polifonia starej-nowej
dys-cypliny naukowej, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 3 (50), s. 11–27.
11 W. Sonczyk, ToĪsamoĞü nauk o mediach (reß eksje po konferencji), „Studia Medioznawcze” 2012, nr 3 (50), s. 28–39.
12 W. Pisarek, Terminologia nauk o mediach, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 2 (53), s. 15–26.
13 M. Lisowska-Magdziarz, Metodologia badaĔ nad mediami – nurty, kierunki, koncepcje, nowe wyzwania, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 2 (53), s. 27–42.
14 T. Goban-Klas, Od wielo- do interdyscyplinarnoĞci (Z dziejów wiedzy o komunikowaniu), „Studia Medio-znawcze” 2013, nr 3 (54), s. 11–22.
15 K. Wolny-ZmorzyĔski, A. Kozieá, Genologia dziennikarska, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 3 (54), s. 23–35. 16 M. DroĪdĪ, Etyczne aspekty mediów integralną czĊĞcią nauk o mediach, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 4 (55), s. 11–26.
17 J. OlĊdzki, Public relations i marketing medialny: zarządzanie komunikacją i wizerunkiem w nauce o me-diach, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 4 (55), s. 27–35.
18 T. SasiĔska-Klas, SwoistoĞü zjawisk w komunikacji medialnej i problemy w ich badaniach empirycznych, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 1 (56), s. 13–21.
19 T. Kowalski, Ekonomiczne badania nad mediami jako element nauki o mediach, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 2 (57), s. 15–36.
20 M. Jabáonowski, W. Jakubowski, Status teoretyczny nauk o mediach – kilka uwag do dyskusji, „Studia Me-dioznawcze” 2014, nr 4 (59), s. 11–25.
21 A. Waszkiewicz-Raviv, Edukacja medialna w Ğwietle debaty nad toĪsamoĞcią nauki o mediach.
Dyskusja jest podejmowana równieĪ na áamach innych periodyków naukowych, podczas
konfe-rencji naukowych poĞwiĊconych tematyce
me-dialnej, a takĪe w trakcie cyklicznych spotkaĔ
gremiów odpowiedzialnych za edukacjĊ
dzien-nikarską w Polsce (ostatnio wiosną 2015 r. na
UAM w Poznaniu).
Polscy medioznawcy wydają siĊ byü
jed-nomyĞlni w poglądzie, Īe interdyscyplinarnoĞü
jest jedyną drogą, na której nauki o mediach mogą siĊ wáaĞciwie rozwijaü oraz realizowaü swe cele i zadania22. LeĪą one na styku trzech
obszarów nauk: spoáecznych, humanistycznych
i technicznych. Swoje oddziaáywanie na nauki
o mediach zwiĊksza niewątpliwie równieĪ obszar
sztuki. Proporcjonalnie do postĊpującej technicy-zacji i komputerytechnicy-zacji Ğwiata roĞnie wpáyw, jaki
na nauki o mediach wywierają nauki techniczne,
zwáaszcza takie dyscypliny, jak informatyka, cy-bernetyka, elektronika, elektrotechnika, teleko-munikacja23. Trudno jednoznacznie i arbitralnie
przyporządkowaü je tylko do jednego z obszarów
i dziedzin. Jest to wiĊc dyscyplina eklektyczna,
która korzysta z metod i narzĊdzi innych
dyscy-plin naukowych, zwáaszcza socjologii, kulturo-znawstwa, ale takĪe ekonomii, Þ lozoÞ i, antro-pologii, politologii24. WĞród róĪnych aspektów reß eksji o mediach, podejmowanych w obszarze
nauk humanistycznych, obok aspektu j
Ċzyko-znawczego, literaturoĊzyko-znawczego, historycznego, kulturowo-antropologicznego, pojawia siĊ takĪe aspekt teologiczny25.
Za swoiste uporządkowanie i podsumowanie
dotychczasowej dyskusji moĪna uznaü
przytacza-ny juĪ artykuá Jabáonowskiego i Jakubowskiego.
Autorzy stawiają w nim cztery tezy stanowiące
przyczynki do dalszej dyskusji: „po pierwsze
– nauki o mediach sytuują siĊ na przeciĊciu
hu-manistyki i nauk spoáecznych [dyscyplina dwu-obszarowa]; po drugie – jej przedmiotem mate-rialnym są Ğrodki spoáecznego komunikowania, natomiast przedmiotem formalnym jest sfera
spoáecznego obiegu informacji; po trzecie –
na-uki o mediach są dyscypliną o niedookreĞlonym
polu badawczym; po czwarte – nauki o mediach są dyscypliną o relatywnie niskiej spójnoĞci pa-radygmatycznej”26. Dlatego konieczna jest dalsza
dyskusja zmierzająca choüby do odpowiedzi na
22 Ten pogląd wyraĪają m.in. T. Goban-Klas „(…) nie chiĔski mur, ale wspólna wielodyscyplinarna, interdy-scyplinarna czy transdyinterdy-scyplinarna wspóápraca jest potrzebna dla prowadzenia naukowych studiów nad mediami jako kluczowym elementem naszej wspóáczesnoĞci i przyszáoĞci”, zob. T. Goban-Klas, Od wielo- do
interdyscy-plinarnoĞci…, dz.. cyt., s. 11; M. Mrozowski „(…) wyrazista toĪsamoĞü nauk o mediach moĪe siĊ uksztaátowaü
tylko w wyniku interdyscyplinarnych programów badawczych, które bĊdą ujmowaü dziaáania mediów szeroko i wieloaspektowo, równoczeĞnie integrując róĪne Ğrodowiska badawcze. Bez tego nauki o mediach pozostaną eklektyczną i rozproszoną subdyscypliną, niemającą wiĊkszego wpáywu na ogólny rozwój nauki, ani tym bardziej na rzeczywistoĞü”, zob. M. Mrozowski, ToĪsamoĞü nauk o mediach…, dz. cyt., s. 27; W. Pisarek „Powoáanie do istnienia nauk o mediach jako osobnej dyscypliny nie odebraáo badaniom nad mediami i wiedzy o mediach cha-rakteru interdyscyplinarnego. Są bowiem media przedmiotem zainteresowania róĪnych dyscyplin, a równocze-Ğnie, aby poznaü róĪne aspekty ich spoáecznego funkcjonowania, trzeba skorzystaü z metod i technik badawczych wyksztaáconych i stosowanych na gruncie innych dyscyplin. Nauki o mediach muszą z naleĪnym krytycyzmem anektowaü uzyskaną na gruncie innych dyscyplin wiedzĊ o mediach i o ich funkcjonowaniu w komunikacji spo-áecznej, a takĪe wáączyü do swego arsenaáu zwykle mniej lub bardziej zmodyÞ kowane ich narzĊdzia badawcze”, zob. W. Pisarek, Terminologia nauk o mediach, dz. cyt., s. 22.
23 Por. M. Jabáonowski, T. Gackowski, ToĪsamoĞü nauk o mediach. Obszary, perspektywy, postulaty, „Studia Me-dioznawcze” 2012, nr 2 (49), s. 17–19.
24 Por. A. Adamski, Ksiądz profesor Antoni Lewek (1940–2010) i jego zasáugi dla edukacji medialnej, „Biule-tyn Edukacji Medialnej” 2012, nr 1, s. 118–128.
25 Por. M. Jabáonowski, W. Jakubowski, Status teoretyczny nauk o mediach…, dz. cyt., s. 15; A. Adamski,
Media w analogowym i cyfrowym Ğwiecie. Wpáyw cyfrowej rewolucji na rekonÞ guracjĊ komunikacji spoáecznej,
Warszawa 2012, s. 24–26.
pytanie, czy nauk o mediach nie naleĪaáoby uznaü
za dyscyplinĊ trójobszarową (wáączając w zakres
jej oddziaáywania i badaĔ takĪe nauki
technicz-ne). Za sáuszny naleĪy uznaü postulat, by w
ob-szarze nauk spoáecznych wyodrĊbniü, zgodnie
z klasyÞ kacją OECD, dziedzinĊ nauk o poznaniu, mediach i informacji (media and
communica-tions) obejmującą nauki o mediach,
kognitywi-stykĊ oraz bibliologiĊ i informatologiĊ27. Wydaje siĊ równieĪ, Īe dyscyplina „nauki o mediach” zyska urzĊdowo peániĊ swej toĪsamoĞci, gdy –
zgodnie z czĊsto powtarzanym postulatem – jej
nazwa zostanie zmieniona na „nauki o mediach
i komunikacji spoáecznej”, koĔcząc tym samym
kompetencyjny spór miĊdzy medioznawcami
i kognitywistami.
Naukowo
Ğü i interdyscyplinarnoĞü
nauk teologicznych
W tym miejscu naleĪy przejĞü do pytania: czy
nauki o mediach i teologia mogą mieü wspólne
obszary i przedmiot zainteresowania? Innymi
sáowy, czy moĪna mówiü o teologii Ğrodków
spoáecznego przekazu jako subdyscyplinie nauk
o mediach i nauk teologicznych?
Wydawaü by siĊ mogáo, Īe na udzielenie
od-powiedzi twierdzącej nie pozwolą liczne
prze-szkody natury metodologicznej. Nie chodzi juĪ
nawet o to, Īe nauki o mediach zostaáy
przypi-sane do obszaru nauk spoáecznych i dziedziny nauk spoáecznych, zaĞ teologia naleĪy do ob-szaru nauk humanistycznych i dziedziny nauk
teologicznych, bo wáaĞciwie pojĊta
interdyscy-plinarnoĞü potraÞ sobie poradziü z tym
proble-mem. Kolejna sprawa, to pewna nieostroĞü
pojĊ-cia „teologia” – religiologia wymienia przecieĪ
wiele typów teologii, w zaleĪnoĞci od religii czy wyznania. Sama teologia rzymskokatolicka nie stanowi doktrynalnego ani metodologiczne-go monolitu. To jednak – paradoksalnie – jest czynnikiem korzystnym, wyrazem rozwoju.
MnogoĞü dyscyplin teologicznych o wáasnym
przedmiocie formalnym, i nie do koĔca jasno wytyczonych granicach, to sytuacja analogicz-na do innych analogicz-nauk, gdzie wiele dyscyplin Þ lo-zoÞ cznych, przyrodniczych czy humanistycz-nych jest obejmowahumanistycz-nych zbiorczym mianem Þ lozoÞ i, Þ zyki czy humanistyki28.
WiĊkszej trudnoĞci moĪna upatrywaü
w specyÞ ce nauk teologicznych i w fakcie, Īe
odnoszą siĊ one do rzeczywistoĞci
nadprzy-rodzonej i wykraczają poza granice poznania empirycznego, natomiast dla nauk o mediach
empiria stanowi waĪne Ĩródáo i punkt wyjĞcia
do reß eksji. Z tego wzglĊdu moĪna siĊ spotkaü
z postawami odmawiającymi teologii miejsca
wĞród dyscyplin naukowych. Jest to jednak
zupeánie nieuzasadnione – teologia ma
swo-je miejsce w panteonie dyscyplin naukowych
jako peánoprawna gaáąĨ nauki. Jednostronna
wizja nauki i racjonalnoĞci, ograniczająca je tylko do matematyki i nauk doĞwiadczalnych, jest zawĊĪająca i nieadekwatna29. Teologia jest nauką, która harmonijnie áączy rozum z wiarą30,
27 TamĪe, s. 15.
28 Por. A. Bronk, S. MajdaĔski, Teologia – próba metodologiczno-epistemologicznej charakterystyki, „Nauka” 2006, nr 2, s. 81–83.
29 A. Bronk i S. MajdaĔski zauwaĪają, Īe „do widocznego wzrostu zainteresowania problematyką naukowo-Ğci teologii doszáo w pierwszej poáowie XX w. na kanwie metodologicznych i Þ lozoÞ cznych badaĔ nad nauką, gáównie proweniencji neopozytywistycznej. Okazaáo siĊ, Īe jeĪeli teologia jest nauką, to odbiegającą sposobem uprawiania od tego, co siĊ rozumie przez naukĊ w jej neopozytywistycznym wzorcu, modelowanym na naukach przyrodniczych (Þ zyce). Dwudziestowieczny rozwój Þ lozoÞ i nauki („nowa Þ lozoÞ a nauki”), podwaĪającej ist-nienie uniwersalnych, ponadczasowych standardów naukowoĞci, doprowadziá do záagodzenia wczeĞniejszego restryktywnego stanowiska i poszerzenia granic wiedzy”. TamĪe, s. 105.
30 Por. MiĊdzynarodowa Komisja Teologiczna, Teologia dzisiaj: perspektywy, zadania i kryteria, tá. Krzysztof Stopa, Kraków 2012, s. 67.
dlatego teĪ „sáusznie naleĪy do uniwersytetu i do szeroko zakrojonego dialogu nauk, nie tyl-ko jatyl-ko dyscyplina historyczna i jedna z nauk
humanistycznych, ale dokáadnie jako teologia,
jako dociekanie racjonalnoĞci wiary”31. Ma
swoją specyÞ czną, okreĞloną metodĊ, a
ponad-to w sposób meponad-todologicznie uporządkowany,
i w jednoznacznym jĊzyku, uzasadnia wiarĊ,
rozumianą jako odpowiedĨ na ogólnoludzką
po-trzebĊ okreĞlania sensu rzeczywistoĞci. Speánia
teĪ minimalne postulaty naukowoĞci
sformu-áowane w 1931 roku przez Heinricha Scholza w trakcie dyskusji z Karlem Barthem. Ma swój wáasny, okreĞlony przedmiot, zdania
teologicz-ne mają charakter poznawczy, zaĞ prawdziwoĞü
twierdzeĔ teologicznych moĪna weryÞ kowaü,
powoáując siĊ na ich konsekwencje dla
rozumie-nia Ğwiata oraz natury i egzystencji ludzkiej32.
Rozum posáuguje siĊ róĪnymi metodami,
w zaleĪnoĞci od przedmiotu swego badania
dostosowanymi do tegoĪ przedmiotu.
Racjo-nalnoĞü jest jedna, ale przybiera wiele form;
podobnie nauka jest wieloksztaátna, gdyĪ kaĪda
nauka ma swój przedmiot i specyÞ czną metodĊ. Nowoczesny rozum naukowy nosi w sobie py-tanie, które wskazuje na rzeczywistoĞü leĪącą
poza nim samym i moĪliwoĞciami jego
meto-dologii. Musi wiĊc przyjąü racjonalną
struktu-rĊ materii i zgodnoĞü miĊdzy naszym duchem
i racjonalnymi strukturami natury jako fakt, na
którym powinien oprzeü swą metodologiĊ.
Py-tanie, dlaczego tak musi byü, jest pytaniem
real-nym – i nauki przyrodnicze muszą je przekazaü
innym metodom i poziomom myĞlenia: Þ lozoÞ i
i teologii33. Dla tych nauk „wsáuchiwanie siĊ w wielkie doĞwiadczenia i przemyĞlenia tra-dycji religijnych ludzkoĞci, a zwáaszcza wiary chrzeĞcijaĔskiej, jest Ĩródáem poznania, a
igno-rowanie tego byáoby niemoĪliwym do
zaakcep-towania ograniczeniem naszego [pola] percep-cji i reakpercep-cji”34, gdyĪ „rozum, który jest gáuchy
na boskoĞü i który odkáada religiĊ w dziedzinĊ
subkultur, jest niezdolny do wchodzenia w dia-log kultur”35. Rozum i wiara muszą siĊ spotkaü
w nowy sposób. Tylko wtedy otworzą siĊ
szero-kie horyzonty rozumu, wymaga to jednak
prze-zwyciĊĪenia tendencji do ograniczenia rozumu
do tego tylko, co empirycznie sprawdzalne36.
I tutaj znów moĪe przyjĞü z pomocą pojĊcie
interdyscyplinarnoĞci. Taki charakter – jak juĪ
wykazano – mają nauki o mediach. RównieĪ
teologia jest „dyscypliną graniczną, z oknami otwartymi na nauki humanistyczne – historiĊ, Þ lozoÞ Ċ, lingwistykĊ, psychologiĊ, socjologiĊ, etnologiĊ i tym podobne”37. Potrzeba
interdy-scyplinarnego podejĞcia w uprawianiu teologii
jest coraz lepiej rozumiana takĪe przez samych
teologów. RównieĪ w Polsce rozumieją oni
co-raz lepiej, Īe interdyscyplinarnoĞü jest wpisana
w samą naturĊ teologii, gáównie z powodu
wie-loĞci i wielorakoĞci Ĩródeá, którymi siĊ
posáu-guje38. Wytrawny teolog jest w stanie dostrzec
31 Benedykt XVI, Przemówienie na uniwersytecie w Ratyzbonie (Regensburg), 12.09.2006 r., tá. M. Górnic-ki, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/podroze/ben16-ratyzbona_12092006.html# [dostĊp: 17.10.2014].
32 Por. H. Seweryniak, K. Sitkowska, M. Robak, Kultura–media–teologia. Metodyka pisania prac
dyplomo-wych, Páock 2013, s. 27–31.
33 Por. MiĊdzynarodowa Komisja Teologiczna, Teologia dzisiaj…, dz. cyt., s. 67. 34 Por. Benedykt XVI, Przemówienie na uniwersytecie w Ratyzbonie…, dz. cyt. 35 TamĪe.
36 TamĪe.
37 Por. H. Seweryniak, Teologie na „progu domu”, „Kultura–Media–Teologia” 2010, nr 1, http://kmt.uksw. edu.pl/media/pdf/kmt_2010_1_seweryniak.pdf [dostĊp: 02.11.2015], s. 12.
38 Por. G. Strzelczyk, Potrzeba interdyscyplinarnoĞci w polskiej teologii. Uwagi metodologiczne, „Teologia w Polsce” 2 (2008), nr 2, s. 257–265, http://www.dogmatyka.pl/TwP/index.php?numer=2,2 [dostĊp: 2.11.2015].
locus theologicus w niemal kaĪdym aspekcie
otaczającej go rzeczywistoĞci. Cytowany juĪ
wyĪej dokument MiĊdzynarodowej
Komi-sji Teologicznej, opracowany pod auspicjami
Kongregacji Nauki Wiary, wrĊcz zachĊca do
spotkaĔ i wymiany interdyscyplinarnej
miĊ-dzy teologami, Þ lozofami, specjalistami nauk
przyrodniczych, historycznych, spoáecznych
i innych. Wynika to z faktu, Īe teologia rozwija
siĊ we wspóádziaáaniu z innymi naukami, zaĞ
inne nauki – w owocnym dialogu z teologią39.
Dla teologii dialog i wspóápraca
interdyscypli-narna jawią siĊ jako konieczne do
zagwaranto-wania i wyraĪenia jej jednoĞci. Sáowo
„teolo-gia”, uĪyte w liczbie pojedynczej, nie oznacza
absolutnie jednolitoĞci stylów i pojĊü – raczej
wskazuje na wspólne poszukiwanie prawdy
o Bogu i Ğwiecie, zaĞ wszystkie subdyscypliny
teologiczne, mające swe róĪne Ĩródáa, metody
i zadania, są zasadniczo zjednoczone
wysiá-kiem zmierzającym do poznania Boga i Jego
zbawczego planu40.
Medioznawstwo i teologia: zadania
i mo
ĪliwoĞci wspóápracy
Na zakoĔczenie pozostaje znaleĨü odpowiedĨ na
pytanie: co reß eksja teologiczna ma do zaofero-wania naukom o mediach i w jakich obszarach
moĪe siĊ okazaü przydatna? Jakie wyzwania
i obszary badawcze szczególnie potrzebują
re-ß eksji teologiczno-medialnej, a jednoczeĞnie są dla niej wyzwaniem i zadaniem?
Wedáug dekretu Soboru WatykaĔskiego II
o formacji kapáaĔskiej Optatam totius,
teo-logia ma „szukaü rozwiązywania problemów
ludzkich w Ğwietle Objawienia, jego wieczne
prawdy stosowaü do zmiennych warunków
Īy-cia ludzkiego i gáosiü je w sposób dostĊpny dla
wspóáczesnych ludzi” (DFK 16). Jak w Ğwietle
tych sáów patrzeü na zadania i miejsce
teolo-gii mediów i komunikacji? Wydaje siĊ, Īe
po-wyĪsze zdanie odnosi siĊ wáaĞnie dziĞ, w XXI
wieku, w realiach spoáeczeĔstwa
zmediatyzo-wanego, do tej máodej subdyscypliny nauk
teo-logicznych.
Warto zwróciü uwagĊ, Īe zarówno religia
jak i media stanowią fenomeny o zasiĊgu
po-wszechnym. Zarówno w obszarze kultury, jak
i mediów nastĊpuje swoiste spotkanie dwóch
sfer: sacrum i humanum. Sáusznie zatem
zauwa-Īa Henryk Seweryniak, mówiąc o istocie
teo-logii mediów i jej gáównych zadaniach, Īe nie
chodzi w niej na pierwszym miejscu o poszu-kiwanie zastosowaĔ pastoralnych ani o ocenĊ
etyczną, ale „przede wszystkim o stawianie
rze-czywistoĞci kultury i mediów w Ğwietle BoĪego
logosu / Ewangelii (sub ratione Dei); o wydo-bywanie tego, jakie pierwiastki duchowe ta rze-czywistoĞü w sobie kryje; jak ma siĊ do
najgáĊb-szych ludzkich pytaĔ o prawdĊ, dobro, piĊkno
i sens”41. Co to oznacza w sferze faktycznych
dziaáaĔ? „Przekáadając to na jĊzyk konkretu –
pisze Krzysztof MarcyĔski – chodzi o
rozwią-zywanie aktualnych ludzkich problemów, sensu Īycia, cierpienia, Ğmierci, samotnoĞci, miáoĞci
w kontekĞcie Ewangelii, wykorzystując do tego
najnowsze rozwiązania i urządzenia medialne
Web 2.0 oraz nowoczesny jĊzyk mediów”42. Nie
moĪna jednak – jak sáusznie zauwaĪają Joseph
Borg i Carl Mario Sultana – traktowaü mediów
w tym procesie tylko instrumentalnie. Same
media jako noĞniki nauczania KoĞcioáa i treĞci
związanych z wiarą nie są neutralne;
mediatyza-cja treĞci orĊdzia religijnego ma wpáyw na jego
39 Por. MiĊdzynarodowa Komisja Teologiczna, Teologia dzisiaj…, dz. cyt., s. 54. 40 TamĪe, s. 84–85.
41 H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 18.
42 K. MarcyĔski, Media – applied science dla wiary [w:] Media w transformacji, red. A. Gralczyk, K. MarcyĔski, M. Przybysz, Warszawa 2013, s. 17–18.
przekaz i odbiór43. Przeciwko poglądowi o
neu-tralnoĞci mediów oraz prymatowi technologii
nad treĞcią stanowczo wypowiedziaá siĊ takĪe
Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate
(nr 73), podkreĞlając, Īe „sensu i celów mediów
naleĪy szukaü w podstawie antropologicznej”.
Mają siĊ one stawaü „okazją do humanizacji”.
Samo pomnaĪanie moĪliwoĞci wzajemnej
áącz-noĞci i obiegu idei to zbyt maáo, by moĪna byáo
mówiü o speánieniu misji mediów. Stanie siĊ
tak dopiero wtedy, gdy bĊdą „kierowaü siĊ
mi-áoĞcią i sáuĪyü prawdzie, dobru oraz braterstwu
naturalnemu i nadprzyrodzonemu”, a takĪe gdy
staną siĊ „narzĊdziami promocji powszechnego
udziaáu we wspólnym poszukiwaniu tego, co
sáuszne”44. Media nie są tylko noĞnikami i po-Ğrednikami informacji, ale mają teĪ stymulowaü
uĪytkownika do zaangaĪowania w misterium
spotkania czáowieka z Absolutem45.
W tym kontekĞcie warto przyjrzeü siĊ
zada-niom, jakie przed teologią mediów stawia
Se-weryniak. BĊdzie to poszukiwanie odpowiedzi
na pytania: „Jak rozpoznaü rzeczywistoĞü i
bo-gactwo Ğrodków spoáecznego przekazu w
per-spektywie BoĪego daru? Jak rozumieü – w
ho-ryzoncie transcendencji – kluczowe w Ğwiecie
nowych mediów pojĊcia „Ğwiata realnego”
i „Ğwiata wirtualnego”? Jak rozjaĞniaü BoĪym
Ğwiatáem tĊ niezwykle róĪnorodną i
skompli-kowaną dziedzinĊ, w której tak áatwo gubi siĊ
prawda o czáowieku, a jednoczeĞnie niesie ze
sobą tyle fascynujących interpretacji czáowieka
i naszego Ğwiata? Jak zapobiegaü rozdĨwiĊkowi
pomiĊdzy Ewangelią a Ğwiatem mediów? Jak
skutecznie wykorzystywaü je do ewangelizacji
i katechizacji? Jak prowadziü pogáĊbioną
anali-zĊ sfery wartoĞci w sieciowej komunikacji? Jak
wykorzystaü to narzĊdzie do budowania
wspól-noty ludzkiej i wzmacniania spoáecznoĞci Ko-Ğcioáa? Jak oceniaü zjawiska takie jak demokra-tyzacja, globalizacja, pluralizm – niewątpliwy skutek wielorakiej dziaáalnoĞci medialnej? Jak
rozwijaü interdyscyplinarne badania naukowe
w tym zakresie w katolickich uczelniach wy
Ī-szych?”46.
WaĪnym elementem badaĔ teologii mediów
bĊdzie reß eksja nad moralnym wymiarem
dzia-áania i wpáywu mediów. NaleĪy ją poprzedziü
koniecznym przypomnieniem, Īe w Ğwietle
teologii mediów informacja to nie towar, ale
dobro wspólne o charakterze spoáecznym, a
do-stĊp do informacji moĪna zaliczyü do
podsta-wowych praw naleĪnych osobie ludzkiej.
Po-dobnie w sporze o wizjĊ i aksjologiĊ zawodu dziennikarza, teologia mediów i komunikacji
jednoznacznie opowiada siĊ za uznaniem
dzien-nikarstwa za sáuĪbĊ prawdzie i spoáeczeĔstwu.
Taki pogląd wyklucza komercyjne traktowanie
dziennikarstwa i redukowanie go do poziomu dziaáalnoĞci wyáącznie biznesowej. W Ğwietle tej koncepcji przekazy medialne mają eduko-waü, ksztaátowaü i formowaü obywateli47.
Obszarem eksploracji i badaĔ
teologiczno--medialnych powinna byü równieĪ
rzeczywi-stoĞü cyfrowa. Jest ona poddawana ciągáej
re-ß eksji, áącznie z wypowiedziami papieskimi
43 Por. J. Borg, C.M. Sultana, Communicating faith through the legacy media. Theological reß ections and
pastoral implication, “Kultura–Media–Teologia” 2015, nr 20, http://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_2015_20_
Borg_Sultana_1.pdf [dostĊp: 02.11.2015], s. 11–12.
44 Por. Benedykt XVI, Encyklika „Caritas in veritate”, “Watykan” 2009, nr 73. Szerszą analizĊ przytoczonego frag-mentu encykliki zob. A. Adamski, Media narzĊdziem humanizacji w Ğwietle nr. 73. encykliki Benedykta XVI „Caritas in
veritate” [w:] Czáowiek w medialnym labiryncie, red. M. Laskowska, K. Guzek, Warszawa 2011, s. 163–174.
45 Por. K. Parzych-Blakiewicz, Mass media jako „locus theologicus” [w:] Media w transformacji, red. A. Gral-czyk, K. MarcyĔski, M. Przybysz, ,Warszawa 2013, s. 388.
46 H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 17.
47 Zob. T. Kononiuk, wypowiedĨ w dyskusji „Media w sáuĪbie spoáeczeĔstwu” 9 stycznia 2007 r. w redakcji „Prze-glądu Powszechnego”, http://wiadomosci.onet.pl/prasa/media-w-sluzbie-spoleczenstwu/k944k [dostĊp: 02.12.2015].
na ten temat (Benedykt XVI i jego orĊdzia na ĝwiatowe Dni ĝrodków Spoáecznego Przekazu-!)48, które zaowocowaáy okreĞleniem, jakie pod
adresem Ojca ĝwiĊtego sformuáowaá Antonio
Spadaro, nazywając go „teologiem
komunika-cji cyfrowej”49. Dynamiczny rozwój internetu i mediów cyfrowych jest nie bez znaczenia dla
religijnoĞci zarówno samego czáowieka, jak
i caáych wspólnot. Badania internetu mogą
do-tykaü takich kategorii i pojĊü jak internet reli-gijny, religijnoĞü internetowa, religia online, cy-berreligia, e-religia, religia 2.0, religia zmedia-tyzowana etc.50 Warto tu odnotowaü naukowy
dorobek Spadaro (wraz z rozwijaną przez niego
cyberteologią), którą uwaĪa za „inteligencjĊ
wiary w epoce Sieci” (innymi sáowy: reß eksjĊ
nad zrozumiaáoĞcią wiary w Ğwietle logiki
Sie-ci)51. Wskazuje on na stale rosnącą i
poszerzają-cą siĊ pulĊ pytaĔ badawczych w tym obszarze,
m.in. na kwestiĊ wspólnoty online, moĪliwoĞci
sakramentów w Sieci, kwestie związane z
prze-powiadaniem, etykĊ sieciową, czy wreszcie
teo-logiczne wyzwania „zbiorowej inteligencji”.
Badania relacji miĊdzy kulturą cyfrową
a chrzeĞcijaĔskim obrazem Ğwiata podjĊáa
Kata-rzyna Sitkowska, która wskazuje na koniecznoĞü
dialogu miĊdzy teologią a kulturą cyfrową oraz okreĞla zadania teologii wobec zmieniającego siĊ obrazu Ğwiata. Za jeden z kluczowych
pro-blemów teologicznych uznaje pytanie „o pojĊcie
Boga przystające do wspóáczesnego sposobu
do-Ğwiadczania rzeczywistoĞci oraz o rolĊ Chrystusa
w Ğwiecie uwarunkowanym wpáywem
techno-logii”52. Niewątpliwie interesującymi obszarami badawczymi są równieĪ kwestie relacji miĊdzy technicznym a metaÞ zycznym obrazem Ğwiata
czy teĪ kultury cyfrowej wobec codziennej
prak-tyki Īycia53. Wielkim wyzwaniem dla KoĞcioáa są teĪ pojĊcia czasu, przestrzeni i komunikacji zmie-niające siĊ wskutek rozwoju globalnej infrastruk-tury informacyjnej54.
Zako
Ĕczenie
Jak widaü, nauki teologiczne oraz nauki o
me-diach w krytycznej reß eksji naukowej na temat Ğrodków spoáecznego przekazu mają wiele
wspólnych obszarów zainteresowaĔ. Mogą siĊ
w owej reß eksji uzupeániaü i wiele sobie
nawza-jem zaoferowaü. Polem, na którym ten dialog
moĪe siĊ dokonywaü w twórczy i owocny
spo-sób, moĪe byü nowa subdyscyplina naukowa,
usytuowana na styku nauk teologicznych i nauk
o mediach: teologia Ğrodków spoáecznego
prze-kazu (lub teĪ, jak proponują autorzy niniejszego tekstu: teologia mediów i komunikacji). Jej za-áoĪenia metodologiczne zostaną przedstawione
w osobnym artykule na áamach kolejnego
nu-meru „Studiów Medioznawczych”.
48 WiĊcej na ten temat zob. B. Bilicka, ChrzeĞcijaĔski styl obecnoĞci na „cyfrowym kontynencie” w orĊdziach
Benedykta XVI, „Forum Teologiczne” 2015 (XVI), s. 139–151.
49 Por. A. Spadaro, Benedetto XVI, teologo della comunicazione digitale, wpis na bogu “Cyberteologia.it” opublikowany 21.02.2013, http://www.cyberteologia.it/2013/02/benedetto-xvi-teologo-della-comunicazione-di-gitale/ [dostĊp: 27.10.2015].
50 Por. Z. Hanas, Internet religijny a religijnoĞü internetowa: eksploracja pola badawczego [w:] Media w
trans-formacji, red. A. Gralczyk, K. MarcyĔski, M. Przybysz, Warszawa 2013, s. 26–27.
51 Por. A. Spadaro, Cyberteologia. ChrzeĞcijaĔstwo w dobie Internetu, tá. M. Masny, Kraków 2013, s. 44. PodkreĞla on, Īe cyberteologia „nie jest (…) socjologicznym spojrzeniem na religijnoĞü w Internecie, tylko owo-cem wiary, która wyzwala w sobie bodziec poznawczy w epoce, kiedy logika Sieci naznacza sposób ,myĞlenia, poznawania, komunikowania, Īycia”. TamĪe, s. 46.
52 K. Sitkowska, Wspóáczesne interpretacje rzeczywistoĞci w kontekĞcie rozwoju kultury cyfrowej oraz ich
wpáyw na chrzeĞcijaĔski obraz Ğwiata, Warszawa 2014, mps w archiwum WT UKSW, s. 212.
53 Por. tamĪe, s. 227–260.
54 Por. K. Sitkowska, KoĞcióá wobec wyzwaĔ nowych technologii, „Kultura–Media–Teologia” 2010, nr 2, http://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_2010_2_sitkowska.pdf [dostĊp: 02.11.2015], s. 87–98.
