Rachunek kosztów. Rachunkowość zarządcza. Controlling ISSN 1899-3192 e-ISSN 2392-0041
Halina Chrzanowska
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu e-mail: halina.chrzanowska@gmail.com
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W POLSCE
PO REFORMIE SYSTEMU W 1999 R.
SOCIAL INSURANCE IN POLAND
AFTER THE REFORM OF THE SYSTEM IN 1999
DOI: 10.15611/pn.2017.480.02
Streszczenie: W ramach reformy systemu emerytalnego wprowadzono wiele regulacji, które
ujęto w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych z 1998 r. Kluczowe znaczenie miało wyodrębnienie z ubezpieczenia społecznego składki emerytalnej, rentowej, chorobowej i wy-padkowej oraz zróżnicowanie wysokości obliczania składek na poszczególne fundusze. Poza obowiązkowymi ubezpieczeniami umożliwiono przystąpienie do niektórych ubezpieczeń dobrowolnie. Zamiast zdefiniowanego świadczenia wprowadzono zdefiniowaną składkę. Ubezpieczonych zobligowano do ponoszenia częściowych kosztów składek. Zasadniczym celem artykułu jest zaprezentowanie rozwiązań przyjętych w reformie systemu ubezpieczeń społecznych oraz wskazanie na wielokrotność zmian przepisów wprowadzonych od 1999 r. przepisów. To powoduje stopniowe wycofywanie z pierwotnych założeń reformy dotyczą-cych wdrożenia systemu kapitałowego.
Słowa kluczowe: fundusz, filar, system kapitałowy, ustawodawca, ubezpieczony, płatnik
składka.
Summary: The pension system reform introduced a number of regulations which were
in-cluded in Social Insurance Act in 1998. It was crucial to identify the pension, sickness and accident insurance contributions from pension insurance scheme and to vary the amount of contributions calculated to individual funds. Accordingly to new regulations it started to be allowed to apply for some insurance on a voluntary basis. Instead of a defined benefit, a de-fined contribution was introduced. The insured were obliged to incur partial costs of contribu-tions. The main aim of the article is to present the solutions adopted in the reform of the pen-sion insurance scheme and to indicate the multiple amendments to the provipen-sions introduced since 1999, which as a result caused the gradual disengagement of the original assumptions of the reform concerning the implementation of the funded scheme.
1. Wstęp
Przed reformą w 1999 r. w Polsce funkcjonował repartycyjny system emerytalny, który oparty był na zdefiniowanym świadczeniu. Za ubezpieczonych odprowadza-no składki z przeznaczeniem na bieżącą wypłatę emerytur. Tak działający system był krytykowany. Specjaliści zajmujący się tą dziedziną przedstawiali możliwość załamania się systemu z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia tego stanu w kilkunastu najbliższych latach. Jedną z przyczyn miały być niekorzystne trendy demograficzne, tj. starzenie się społeczeństwa i niski przyrost naturalny oraz znacz-ny wzrost beneficjentów świadczeń. Uważano, że udzielane przywileje emerytal-ne dla niektórych grup zawodowych, np. możliwość skorzystania z wcześniejszej emerytury, nie jest sprawiedliwy. Przy tym generuje wysokie koszty. Stąd powstała konieczność przeprowadzenia stosownych reform.
Podstawowym celem reformy emerytalnej było utrzymanie wypłacalności świad-czeń i uniezależnienie zarówno od ewentualnego załamania rynku kapitałowego, jak i niekorzystnych trendów demograficznych przez połączenie systemu repartycyjne-go i kapitałowerepartycyjne-go. Wysokość emerytury zależna dotąd od różnych czynników, bez bezpośredniego uzależnienia od wysokości wpłaconych składek, poprzez reformę została uzależniona od wysokości faktycznie zgromadzonego kapitału na indywidu-alnych kontach poszczególnych ubezpieczonych oraz dalszego oczekiwanego trwa-nia życia (według tablic średniego dalszego trwatrwa-nia życia). Poprzez wprowadzenie indywidualnych kont zachęcono osoby pracujące do kontrolowania stanu środków na ich przyszłą emeryturę, co miało również wyeliminować działania nieuczciwych płatników poprzez eliminację szarej strefy. W 1999 r. została wprowadzona reforma systemu ubezpieczeń społecznych, w której utworzono trzy filary (dwa obowiąz-kowe, jeden dobrowolny). Tym samym zmieniono zasady przyznawania emerytur.
W niniejszej publikacji zobrazowano stan wyjściowy z czasu wprowadzenia re-formy oraz stan bieżący, dotyczące zasad podlegania ubezpieczeniom wybranych grup ubezpieczeniowych.
Zasadniczym celem artykułu jest zaprezentowanie rozwiązań przyjętych w re-formie systemu ubezpieczeń społecznych, zaprezentowanie zmiany konstrukcji składki i jej funkcji oraz wskazanie na wprowadzenie wielu zmian tych przepisów i ewentualnych skutków zmienności stanu prawnego.
Teza artykułu sprowadza się do weryfikacji stwierdzenia, że zmiany przepisów powodują stopniowe wycofywanie się z pierwotnych założeń reformy dotyczących wdrożenia systemu kapitałowego.
Metodami badawczymi wykorzystywanymi w przedstawionym artykule jest analiza norm prawnych, które regulują system ubezpieczeń społecznych, a także studia literatury.
2. Kształt ubezpieczeń społecznych do reformy w 1999 r.
W uchwalonej w 1952 r. Konstytucji PRL (w art. 60) zaznaczono, że rozwój ubez-pieczenia społecznego robotników i pracowników umysłowych na wypadek cho-roby, starości i niezdolności do pracy to jeden z podstawowych elementów urze-czywistnienia obywatelskiego prawa do ochrony zdrowia oraz pomocy w chorobie i niezdolności do pracy [Szubert 1987].
Od 1950 r. zaczęto włączać do pracowniczego systemu ubezpieczeń pracow-ników, dla których wcześniej istniały odrębne systemy emerytalne (administracji państwowej, różnych przedsiębiorstw państwowych i banków). Objęcie ubezpie-czeniem następowało z chwilą nawiązania stosunku pracy i było ono przymusowe [Szubert 1987]. Zaczął się proces zwiększania kręgu ubezpieczonych grup (chałup-ników, członków spółdzielni pracy, adwokatów). Dla takich grup, jak członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, rzemieślnicy, czy osób zatrudnionych na podstawie umowy-zlecenia lub umowy agencyjnej, a także twórców i artystów oraz rolników indywidualnych1 sukcesywnie tworzono odrębne unormowania prawne.
To doprowadziło do objęcia ubezpieczeniem praktycznie wszystkich grup społecz-nych [Szubert 1987].
Podstawowy system ubezpieczeń obejmował wszystkich pracowników bez względu na podstawę prawną stosunku pracy, tzn. umowę, nominację, czy też wy-bór, dziedzinę zatrudnienia czy też wysokość wynagrodzenia bądź zajmowane sta-nowisko pracy [Szubert 1987]. Ubezpieczeniem objęto także osoby zatrudnione w celu przygotowania zawodowego. Wyodrębnione zostały różne rodzaje ryzyka i związane z nimi potrzeby. Niektóre kategorie połączono, np. choroby i macierzyń-stwa. Wyodrębniono też zaopatrzenie emerytalne pracowników i ich rodzin oraz świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych [Brojewski 1970].
Ubezpieczenie społeczne było powszechne i jednolite dla pracowników fizycz-nych i umysłowych [Dekret z 25 czerwca 1954], ale z wyłączeniem niektórych grup pracowników zaliczanych do tzw. lepszego ryzyka. Do takich grup należeli górnicy i kolejarze. Szczególny charakter ich pracy sprawił, że system ubezpieczenia przy-brał formy pod nazwą bractw czy też kas pensyjnych [Woźniczka 1966]. Po wpro-wadzeniu powszechnego ubezpieczenia pracowników nie zostały one wyelimino-wane i zapewniły górnikom i ich rodzinom dodatkowe świadczenia, które w 1957 r. unormowano ustawą [Ustawa z dnia 28 maja 1957 r.]. Także ubezpieczenia koleja-rzy zostały unormowane odrębną ustawą [Dekret z dnia 19 stycznia 1957 r.]. Istniały też ustawy szczególne dla takich grup, jak pracownicy zatrudnieni pod ziemią, cel-nicy czy nauczyciele, które przewidywały dodatkowe gratyfikacje do rent i emerytur za pracę w szczególnych warunkach i w szczególnym charakterze [Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r.]. Ubezpieczeniem pracowniczym zostali objęci też chałupnicy,
1 Grupy te nie mogły zostać włączone do pracowniczego systemu ubezpieczeń społecznych, ze
czyli osoby wykonujące pracę nakładczą [Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r.]. W myśl ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-nym pracowników i ich rodzin ubezpieczeniem objęto również adwokatów w zespo-łach adwokackich i osoby pobierające stypendia sportowe, uczniów szkół ponadpod-stawowych, studentów szkół wyższych i uczestników studiów doktoranckich2.
Wobec wzrastającej roli rzemiosła oraz pracy wytwórczej i usługowej wprowa-dzono ubezpieczenie społeczne rzemieślników, uwzględniając charakter ich dzia-łalności [Ustawa z dnia 29 marca 1965 r.]. Ubezpieczeniem objęto rzemieślników „wykonujących samoistne rzemiosło na podstawie wymaganego uprawnienia prze-mysłowego” i będących członkami organizacji (zrzeszonych w cechach i izbach rzemieślniczych), a także osoby z nimi współpracujące3. Nie podlegały
ubezpiecze-niom osoby, które miały ustalone prawo do renty lub emerytury, a także te, które były objęte odrębnymi przepisami zaopatrzenia emerytalnego. Takie osoby miały prawo przystąpić do ubezpieczenia, ale tylko na swój wniosek. Następnie ubezpie-czenie rozciągnięto na osoby wykonujące pracę na rzecz uspołecznionych zakładów poza stosunkiem pracy oraz innych osób wykonujących działalność usługową wy-twórczą w niewielkich rozmiarach [Gleixner 1970], a także rybaków łodziowych i kutrowych wykonujących rybołówstwo na własny rachunek [Rozporządzenie RM z dnia 8 stycznia 1970 r]. Ubezpieczeniem społecznym na zasadach obowiązujących rzemieślników objęto również osoby prowadzące zakłady gastronomiczne i stacje benzynowe na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej [Rozporządzenie RM z dnia 6 września 1969 r.], osoby prowadzące urządzenia turystyczne i kolektu-ry Totalizatora Sportowego, a także przewodników tukolektu-rystycznych [Rozporządzenie RM z dnia 24 maja 1968 r.] oraz właścicieli taksówek [Rozporządzenie RM z dnia 26 marca 1969].
W 1972 r. wydano nową ustawę regulującą zakres podmiotowy obejmowa-nych ubezpieczeniem rzemieślników [Ustawa z dnia 8 czerwca 1972 r]. Wówczas za rzemieślników uznano również osoby zrzeszone w ogólnopolskich zrzeszeniach prywatnych wytwórców oraz ogólnopolskich zrzeszeniach prywatnych usług mły-narskich, a także w Naczelnej Radzie Zrzeszeń Prywatnego Handlu, jeżeli wyko-nywali usługi dla handlu lub rolnictwa [Szubert 1987]. Następnie wyodrębniono ubezpieczenie osób pracujących (stale, co najmniej sześć miesięcy nieprzerwanie i odpłatnie), na podstawie umowy agencyjnej i umowy-zlecenia (zawartej z jednost-kami gospodarki uspołecznionej) [Ustawa z dnia 19 marca 1975 r.]4. Kolejną ustawą
2 Zakres i warunki otrzymania świadczeń zawarto w ustawie.
3 W myśl art. 2 Ustawy z 29 marca 1965 r. o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników i ich rodzin
za osoby współpracujące z rzemieślnikami uważało się jego małżonka oraz najbliższych krewnych i powinowatych, stale pracujących w zakładzie tego rzemieślnika, w wymiarze co najmniej połowy czasu pracy, jaki obowiązywał pracowników gospodarki uspołecznionej.
4 Po zmianie ustawy w 1991 r. warunkiem objęcia ubezpieczeniem było wykonywanie umowy co
najmniej przez jeden miesiąc. Następne zmiany ustawy wprowadziły zmiany obowiązku ubezpieczeń osób, które zawierały umowy na co najmniej 15 dni, a także krótszych niż 15 dni, jeżeli przerwa między
uregulowano kwestię objęcia ubezpieczeniem osób prowadzących działalność w ra-mach jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej (spółki) [Ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r.]. Prowadzący działalność w takich spółkach obowiązko-wo podlegali ubezpieczeniom społecznym5. Ubezpieczeni spełniający równocześnie
warunki do objęcia ubezpieczeniem rolników indywidualnych i prowadzących dzia-łalność gospodarczą obowiązkowo podlegali ubezpieczeniom z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Członkowie rodzin współpracujący przy prowadzeniu działalności6 podlegali obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Istniała też
możliwość kontynuacji ubezpieczenia po zakończeniu prowadzenia działalności lub wykonywania współpracy.
Do systemów pozapracowniczych należało ubezpieczenie społeczne członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Osobom ubezpieczonym w tym systemie przysługiwało wyłącznie zaopatrzenie emerytalne, które obejmowało świadczenia pieniężne (renta starcza, renta inwalidzka, renta rodzinna, dodatek do rent i zasiłek pogrzebowy) oraz świadczenia w naturze (pomoc lecznicza i położnicza, protezowa-nie, przysposobienie zawodowe, umieszczenie w domu rencistów). [Ustawa z dnia 28 czerwca 1962 r.]. Tę grupę osób w 1971 r. objęto pełnym zakresem świadczeń przysługujących pracownikom [Ustawa z dnia 26 października 1971 r.]. Następnie ubezpieczenie objęło swoim zakresem osoby uczestniczące w nowych zespołowych formach wytwarzania (spółdzielnie specjalistyczne, spółdzielnie kółek rolniczych i inne)7 [Dekret z dnia 4 marca 1976 r.].
Od 1974 r. osobnym ubezpieczeniem objęto twórców i ich rodziny [Ustawa z dnia 27 września 1973 r.]. Ustawa ta przewidziała pełen zakres świadczeń emery-talnych. Miała również zastosowanie do twórców objętych ubezpieczeniem pracow-niczym z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy – pod warunkiem opłacania składek8. W 1989 r. obowiązkowym ubezpieczeniem objęto duchownych [Ustawa
z dnia 17 maja 1989 r.]9.
kolejnymi umowami z tym samym zleceniodawcą nie była krótsza niż 60 dni, a łączny okres wykonywa-nia umów wynosił co najmniej 15 dni.
5 Wyłączając kilka rodzajów działalności, gdyż osoby te objęte były ubezpieczeniem tylko z
jed-nego tytułu prowadzenia działalności.
6 W wymiarze co najmniej połowy czasu pracy obowiązującego pracowników, przez okres nie
krótszy niż sześć miesięcy, mających ukończone 16 lat.
7 Ubezpieczeniem objęte zostały również osoby wykonujące pracę w tych spółdzielniach, a
niebę-dące członkami spółdzielni, ale otrzymujące wynagrodzenie takie jak członkowie spółdzielni, a także rodziny i domownicy ubezpieczonych.
8 Do objęcia ubezpieczeniem konieczna była decyzja Komisji do Spraw Zaopatrzenia
Emerytalne-go Twórców działającej przy ministrze Kultury i Sztuki. Decyzje tej komisji wiązały ZUS, w któreEmerytalne-go gestii leżało ustalenie prawa do świadczeń oraz ich wypłata [Szubert 1987].
9 Ubezpieczeniu podlegali zarówno duchowni Kościoła Katolickiego, jak i innych związków
wy-znaniowych i kościołów, a także duchowni przebywający poza granicami kraju (pełniący funkcje ko-ścielne lub studiujący).
Polska w 1972 r. jako pierwszy z krajów socjalistycznych przyznała prawo do bezpłatnych świadczeń emerytalnych rolnikom indywidualnym i ich rodzinom [Jackowiak 1991]. Pierwsza ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym rolników i ich ro-dzin ukazała się w 1977 r. [Ustawa z dnia 22 października 1977 r.]. W tym odrębnym systemie emerytalnym ubezpieczeniom społecznym podlegały osoby, które na wła-sny rachunek prowadziły działalność rolniczą, posiadały indywidualne gospodar-stwa rolne położone na terenie Rzeczpospolitej Polskiej10. Kolejne regulacje prawne
w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników przyniosły ustawy z 1982 i 1990 r. [Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. oraz z dnia 20 grudnia 1990 r.].
Opisany system ubezpieczeń zaskakiwał wielością aktów prawnych, brakiem przejrzystości i niejasnych interpretacji obowiązujących przepisów. Także kryzys rynku kapitałowego w Polsce skłaniał do zmiany i przeprowadzenia gruntownej re-formy ubezpieczeń społecznych. Również dla rozwoju rynku kapitałowego korzyst-ne było gromadzenie w funduszach inwestycyjnych nadwyżek finansowych osób o wysokich dochodach. Chęć podwyższenia świadczeń oraz oczekiwania wzrostu gromadzenia środków finansowych także zachęcały do wprowadzenia zmian [Sas--Kulczycka i in.1998].
3. Ogólne założenia zreformowanego systemu
ubezpieczeń społecznych
Ze względu na głęboki kryzys jaki przeżywał system ubezpieczenia oparty na umowie pokoleniowej (repartycyjny)11, zarówno Polska, jak i inne kraje
europej-skie zaczęły reformować działające w taki sposób systemy12. Podstawowy problem
takiego rozwiązania to coroczne równoważenie przychodów i rozchodów [Bro-warczyk 1998]. Za reformą przemawiała także rosnąca niewydolność finansowa obowiązujących rozwiązań w zakresie ubezpieczenia społecznego. W latach od 1989 do 1994 wydatki na świadczenia emerytalno-rentowe wzrosły z 7,12% do 15,2% PKB. Natomiast w krajach o podobnym dochodzie na jednego mieszkańca wydatki te nie przekraczały 8% PKB, a w krajach Unii Europejskiej 11% PKB [Denek i in. 1995].
Przyczyn złej funkcjonalności systemu ubezpieczenia społecznego upatrywa-no w nieefektywnym zestawie uregulowań prawnych, typowych dla gospodarek centralnie planowanych, a także masowo przyznanych świadczeń. Zmniejszały
10 Ubezpieczeniem objęto też domowników, czyli osoby, które pozostawały z rolnikiem we
wspól-nym gospodarstwie domowym lub mieszkające na terenie gospodarstwa rolnego, albo w bliskim są-siedztwie, mające co najmniej 16 lat i stale współpracujące w tym gospodarstwie, które nie były zwią-zane z rolnikiem stosunkiem pracy.
11 System oparty na zasadzie przekazania funduszy wpływających ze składek na ubezpieczenie
w danym roku na świadczenia wypłacane w tym samym roku.
12 Do krajów reformujących ubezpieczenia należały Szwecja, Szwajcaria, Holandia, Austria,
się wpływy ze składek w związku z mniejszą liczbą pracowników i wzrastały wy-datki wraz z rosnącą liczbą świadczeniobiorców. Utrzymywanie się tej tendencji spowodowane było starzeniem się społeczeństwa, wydłużającym się okresem ży-cia, zmniejszeniem przyrostu ludzi młodych, a także wejściem w wiek emerytalny powojennego wyżu demograficznego. Taki stan prowadził do zwiększania dotacji z budżetu państwa na świadczenia emerytalne i rentowe [Pisz (red.) 1999]. Wzrost liczby świadczeniobiorców wynikał również z tego, że w ramach systemu pracow-niczego wiele grup otrzymywało specjalne przywileje emerytalne i rentowe, a także niektóre grupy obejmowane były odrębnym przepisami z zachowaniem dotychcza-sowych warunków zatrudnienia13 [Rymsza 1998]. Kryzys ekonomiczny oraz proces
transformacji gospodarki spowodował spadek poziomu życia ludności, co wpływało na dążenie ludzi do osiągania zabezpieczenia m.in. w formie rent i wcześniejszych emerytur [Muszalski i in. 1994].
Do niekorzystnych aspektów zaliczano też manipulację wysokości składek z 25% w 1981 r. do 38% w latach 1987-1989 aż do 48% w 1998r14. Podwyższane
koszty działalności gospodarczej obciążały zakłady państwowe, inni przedsiębior-cy zaniżali wysokość zarobków, tym samym nielegalnie omijając płatności [Pisz 1998].
Konieczne okazało się przeprowadzenie reformy ubezpieczeń społecznych obej-mującej zarówno zasady finansowania, jak i zmiany kryteriów przyznawania i wy-płaty świadczeń.
Zreformowany system emerytalny oparto na czterech podstawowych aktach prawnych:
• Ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, • Ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpie-czeń Społecznych,
• Ustawie z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy eme-rytalnych oraz Ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych.
Niektórych osób reforma ubezpieczeń nie objęła ze względu na uznanie, że w chwili startu reformy państwa nie będzie stać na zapewnienie im wypłaty świad-czeń zgodnie z realną kwotą wpłaconych składek. Należą do nich osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. [Hadyniak, Monkiewicz 1999].
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych [Ustawa z dnia 13 października 1998]15 to podstawowy akt prawny regulujący działanie zreformowanego systemu
emerytalnego obowiązującego od 1 stycznia 1999 r. Określono w niej zasady pod-legania ubezpieczeniom społecznym, sposoby ustalania składek na ubezpieczenie
13 Na przykład możliwość przejścia na wcześniejsze emerytury, liberalne zasady przyznawania rent
inwalidzkich (zwłaszcza III grupy), a co za tym idzie – wzrost liczby osób pobierających świadczenia.
14 W tym 45% stanowiła składka ubezpieczeniowa oraz 3% Fundusz Pracy.
15 Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137,
społeczne oraz podstawy jej wymiaru. W powołanym akcie prawnym ujęto zasa-dy, tryb i terminy zgłoszeń do ubezpieczeń, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych i płatników składek oraz rozliczania składek na ubezpieczenie społeczne. Regulacji poddano również zasady kontroli wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń spo-łecznych. Zadania wynikające z powołanej ustawy, obejmujące zakresem system ubezpieczeń społecznych powierzono Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych.
Przyjęto nowe rozwiązania, tworząc kompleksowy system ubezpieczeń społecz-nych. W zreformowanym modelu z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wydzielo-no cztery rodzaje ubezpieczeń:
• ubezpieczenie emerytalne, • ubezpieczenia rentowe,
• ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane ubezpieczeniem choro-bowym,
• ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane ubezpieczeniem wypadkowym [Patulski i in. 2001].
Reforma systemu ubezpieczeń społecznych zmieniła zasady finansowania skła-dek, które w części pozostały kosztem płatnika skłaskła-dek, a w części ustanowiono finansowanie przez samego ubezpieczonego. Ubruttowiono przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne [Ustawa z dnia 13 paździer-nika 1998 r.]. Taka operacja dała gwarancję, że po potrąceniu przez płatpaździer-nika składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe (czyli część finansowaną przez ubezpieczonego) wynagrodzenie należne pracownikowi nie będzie niższe niż przed przeliczeniem [Makarzec 2013]. W celu ustalenia nominalnych płac od 01.01.1999 r. przyjęto następujące wskaźniki ubruttowienia:
1) dla wynagrodzeń – 123,0164%;
2) dla uposażeń – 119,42% [Rozporządzenie MPiPS z 14 grudnia 1999].
Obowiązkiem ubezpieczeń objęto wszystkie osoby wykonujące zatrudnienie, a także takie grupy osób, które za wynagrodzeniem świadczyły pracę w sposób ciągły. Dotąd osoby niebędące pracownikami objęte były ubezpieczeniami przez odrębne przepisy [Sanetra 2011]. W nowym systemie emerytalnym uzależniono wysokość otrzymywanej emerytury od wysokości wpłaconych, zindeksowanych składek lub efektywności środków zgromadzonych w otwartych funduszach eme-rytalnych. Ponieważ system obejmujący ubezpieczenia obowiązkowe i powszechne został skierowany do wszystkich grup społecznych z wyjątkiem rolników, sędziów, prokuratorów oraz mundurowych, którzy już pozostawali w służbie [Kroner 1998], wprowadzone zostało pojęcie ubezpieczonego16. Każdemu ubezpieczonemu zostało
założone przez ZUS indywidualne konto, na którym ewidencjonowane są informa-cje dotyczące przebiegu ubezpieczenia i wysokości zewidencjonowanych kwot na
16 W myśl ustawy o sus, art. 4, ubezpieczeni to osoby fizyczne podlegające chociaż jednemu
przyszłą emeryturę17. Składki zgromadzone na indywidualnym koncie
ubezpieczo-nego podlegają waloryzacji18.
Nowy system emerytalny wprowadził wielofilarowe zabezpieczenie emerytal-ne19, a realizację podjęto w formie trzech filarów. Pierwszą część oparto na zasadzie
pokoleniowej, tzn. pracujący wpłacają składki, które przeznaczane są na wypłatę bieżących emerytur. Druga część oparta została na zasadzie kapitałowej, każdy pra-cujący odkłada sobie „kapitał na starość”. Tak różnorodna metoda została stworzona dla zabezpieczenia przyszłości ubezpieczonych. Połączenie systemu repartycyjnego i kapitałowego nastąpiło w celu ochrony ubezpieczonego, zagwarantowania wypłat świadczeń i utrzymania możliwości wypłaty świadczeń. Takie uregulowania miały być korzystne ze względu na to, że metoda ta co do zasady powinna być odporna na ewentualne załamania rynku kapitałowego, jak i niekorzystne trendy demograficzne (tj. starzenie się społeczeństwa i niski przyrost naturalny) [Kroner 1998].
Tak więc pierwszy filar to ubezpieczenie obowiązkowe. Ta część została oparta na umowie pokoleniowej (repartycyjnej), w której od 1999 r. ewidencja składek i in-formacje o przebiegu ubezpieczenia odbywają się na indywidualnych kontach po-szczególnych osób. Wprowadzone zostały jednakowe reguły dla wszystkich ubez-pieczonych, a przynależność stała się automatyczna. To część należąca do systemu publicznego.
Drugi filar to powszechny system kapitałowy (fundusze emerytalne) – stał się obowiązkowy dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1968 r. Natomiast dla ubezpieczonych urodzonych w okresie od 1 stycznia 1949 r. do 31 grudnia 1968 r. pozostawiono dobrowolność wyboru20. Trzeba jednak zaznaczyć, że osoby, które
wybrały w 1999 r. (na zasadzie dobrowolności) przynależność do drugiego filara, decyzji swojej nie mogły zmienić. Jest to druga część systemu publicznego, które-go zarządzanie powierzono prywatnym instytucjom nadzorowanym przez państwo. Przyjęto zasadę, że środki zgromadzone na koncie powinny podlegać dziedziczeniu, a ubezpieczony po przejściu na emeryturę otrzymałby wypłatę kilku jej rodzajów.
17 Pełna informacja dotycząca danych zgromadzonych na koncie ubezpieczonego znajduje się
w art. 50 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
18 Zgodnie art. 25, ust. 6 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubez-pieczeń Społecznych (Dz.U. 1998 nr 162 poz. 1118 ze zm.) wskaźnik waloryzacji składek jest równy wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji w stosunku do poprzedniego roku powiększonemu o wzrost realny sumy przypi-su składek na ubezpieczenie emerytalne w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji w stosunku do roku poprzedniego, z zastrzeżeniem ust. 9. Wskaźnik waloryzacji składek nie może być niższy niż wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w roku kalendarzowym poprzedza-jącym termin waloryzacji w stosunku do poprzedniego roku.
19 Przyjmuje się nazwę zwyczajową: „filary”.
20 Ubezpieczonym pozostawiono prawo wyboru, czy chcą, aby całość składki wpływała do ZUS
(pierwszy filar), czy część do ZUS-u, a 7,3 % składki emerytalnej finansowanej przez ubezpieczonego do OFE.
Uznano, że „Fundusze emerytalne będą nowymi instytucjami bezpiecznego oszczędzania na przyszłą emeryturę, a ich powstanie wpłynie w długim okresie po-zytywnie na dochody i konsumpcję ludności oraz na wysokość emerytur, oraz dodat-kowo na wzrost gospodarczy. Są to fundamentalne cele społeczne [Góra, Rutkowski 1997].
Trzeci filar to dobrowolne ubezpieczenia dodatkowe. Zarządzanie powierzono prywatnym instytucjom finansowym w ramach indywidualnego konta uczestników programu [Ustawa z dnia 28 grudnia 1997 r.]. Powołany akt prawny objął formy dobrowolnych ubezpieczeń na życie, w tym także pracowniczych programów [Pa-tulski i in.2001]. Przewidziano, że inne dobrowolne formy gromadzenia środków na przyszłą emeryturę mogą być realizowane przez indywidualne konta emerytalne (IKE) czy też indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE). Również pozostałe formy zbierania środków na przyszłe świadczenie emerytalne postrzegane są jako element trzeciego filara emerytalnego [Nowicki 2014].
Składka na ubezpieczenie emerytalne jest finansowana przez ubezpieczonego i płatnika w równych częściach, po 9,76% podstawy wymiaru składki. Jeżeli ubez-pieczony został objęty ubezpieczeniem w drugim filarze, część składki w wysoko-ści 7,3% (ze składki finansowanej przez ubezpieczonego) przekazywana była do Otwartego Funduszu Emerytalnego). Z ubezpieczenia tego miały pochodzić wypła-ty świadczenia emerytalnego.
Ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych od 1999 r. wprowadzono składkę na ubezpieczenie rentowe w wysokości 13% podstawy wymiaru składek (finanso-wanej przez płatnika składek i ubezpieczonego w wysokości 50% składki, czyli po 6,5%). Z tego ubezpieczenia wypłacano renty z tytułu niezdolności do pracy spowo-dowanej stanem zdrowia, a także renty rodzinne i szkoleniowe, dodatki pielęgnacyj-ne i dla sierot zupełnych oraz zasiłki pogrzebowe [Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r.].
Ubezpieczenie rentowe jest ściśle powiązane z ubezpieczeniem emerytalnym. Co oznacza, że jeżeli ktoś podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym, to ubezpieczenie rentowe jest dla takiego ubezpieczonego również obowiązkowe. Natomiast jeżeli jedno z tych ubezpieczeń jest dobrowolne, to drugie również ma taki charakter. Te ubezpieczenia są obligatoryjne dla większości ubezpieczonych [Łopacińska 1999].
Wprowadzono obowiązek finansowania w całości przez ubezpieczonego składki na ubezpieczenie chorobowe wynoszącej 2,45% od podstawy wymiaru. Z tego fun-duszu następowała wypłata zasiłków chorobowych, macierzyńskich, wyrównaw-czych, opiekuńczych i porodowych, a także świadczenie rehabilitacyjne [Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r.].
Do finansowania w całości składki na ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, czyli ubezpieczenie wypadkowe, został zobowiązany płatnik. W myśl art. 22 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych [Ustawa z dnia 13 października 1998 r.] stopy procentowe składek na ubezpieczenie wypadkowe wynosiły od 0,40% do 8,12% podstawy wymiaru.
4. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym
przez wybrane grupy osób
Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym uregulowano w drugim rozdziale ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych [Ustawa z dnia 13 października 1998 r.].
Istotnym elementem reformy ubezpieczeń społecznych dokonanej w 1999 r. było nie tylko wprowadzenie obowiązku ubezpieczenia, ale też możliwość przystąpienia do ubezpieczenia dobrowolnego. Obowiązkiem przypisanym do płatnika składek zostało określenie, czy dany tytuł zobowiązuje do podlegania ubezpieczeniu, czy też daje możliwość dobrowolności wyboru [Bieniasz, Szałek 1999]. W powołanej ustawie określono także zasady podlegania ubezpieczeniom w przypadku istnienia kilku tytułów rodzących obowiązek ubezpieczeń równocześnie.
Obowiązkiem ubezpieczeń społecznych objęto osoby, które z mocy aktu praw-nego podlegały poszczególnym ubezpieczeniom w okresie od pierwszego do ostat-niego dnia rodzącego obowiązek ubezpieczenia. Wynika to z powszechności ubez-pieczeń, co oznacza, że nie można skutecznie zrzec się podlegania ubezpieczeniom. Jeżeli istnieje tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń, to płatnik ma obowiązek zgło-sić ubezpieczonego, a także naliczyć i opłacić składkę [Bieniasz, Uścińska 1999].
W art. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych [Ustawa z dnia13 paździer-nika 1998 r.] określono szczegółowe przepisy regulujące obowiązek ubezpieczeń emerytalnych i rentowego. Przyjęto wiele tytułów do ubezpieczeń21.
Największą i najpowszechniejszą grupę ubezpieczonych stanowią pracownicy, których tytułem ubezpieczenia jest stosunek pracy oraz wykonywanie pracy na pod-stawie umowy agencyjnej, umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym [Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.]22
sto-suje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowę o dzieło, jeżeli umowa taka zo-stała zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Każdy rodzaj ubezpieczenia (emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe) jest dla nich obowiązkowe. Obowiązkowym ubezpieczeniom podle-gają niezależnie od tego, czy są zatrudnieni u jednego czy u kilku pracodawców oraz bez względu na wymiar czasu pracy.
Obowiązkowym ubezpieczeniom podlegają pracownicy mający ustalone prawo do emerytury lub renty, a także pracownicy zatrudnieni za granicą w polskich przed-stawicielstwach dyplomatycznych i urzędach konsularnych, w stałych przedstawi-cielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i misjach, również w innych placówkach lub przedsiębiorstwach, chyba że umowy międzynarodowe stanowią
21 Pełny katalog znajduje się w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych ze zm.
22 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr. 16, poz.93 z 1964r. ze zm.), zwana
inaczej (zatrudnienie takie traktowane jest na równi z zatrudnieniem na obszarze Rze-czypospolitej Polskiej). Również umowy zawierane z młodocianymi w celu przygoto-wania zawodowego [Kodeks pracy 1974] lub w celu rzemieślniczego przygotoprzygoto-wania zawodowego podlegają powołanym ubezpieczeniom. Pracownicy podlegają ubezpie-czeniu od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania stosunku pracy. Natomiast jeżeli osoba wykonuje pracę na podstawie umowy-zlecenia z własnym pracodawcą, to umowę taką, dla celów ubezpieczeń społecznych, traktuje się jak umowę o pracę, tzn. przychód osiągnięty z zawartej umowy stanowi postawę wymiaru wszystkich ubezpieczeń. Osoby spełniające warunki do objęcia obowiązkowymi ubezpieczenia-mi z kilku tytułów (np. wykonując pracę nakładczą, pracę na podstawie umowy agen-cyjnej lub umowy-zlecenia zawartej z innym podmiotem niż pracodawca) podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Dotyczy to ubezpieczonych, których podstawa na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni, służby, pobierania świadczenia socjalne-go lub zasiłku socjalnesocjalne-go w przeliczeniu na okres miesiąca nie jest niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia23. W związku z tym osoba zatrudniona na umowę o
pra-cę, która zawarła umowę zlecenia lub agencyjną (z obcym pracodawcą) z tytułu tej umowy, mogła podlegać dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym. Kiedy ustala się obowiązek ubezpieczeń, w przypadku osób mających określone prawo do emerytury lub renty nie ma znaczenia, czy jest to renta z polskiego czy zagranicznego systemu ubezpieczenia bądź zaopatrzenia społecznego.
Ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym zostały też objęte osoby wykonują-cymi pracę nakładczą z możliwością przystąpienia do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i wykluczeniem możliwości przystąpienia do ubezpieczenia wypad-kowego.
Inna grupa ubezpieczonych to osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące podlegające obowiązkowo ubezpieczeniom emerytal-nym, rentowym i wypadkowemu, natomiast ubezpieczenie chorobowe jest dla nich dobrowolne i następuje na wniosek zainteresowanych. Osoba prowadząca kilka ro-dzajów działalności pozarolniczej podlegała ubezpieczeniu z jednego wybranego przez siebie rodzaju działalności. Z pozostałych działalności nie podlega ani obo-wiązkowym ani dobrowolnym ubezpieczeniom. Osoba współpracująca spełniają-ca warunki do objęcia jej ubezpieczeniami społecznymi z tytułu współpracy przy prowadzeniu kilku rodzajów działalności podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Mogła dobrowolnie na swój wniosek być objęta ubezpieczeniami rentowymi i emerytalnymi, także z pozostałych wszystkich, lub wybranych, tytułów lub zmienić tytuł ubezpieczeń. Jeśli duchowny prowadzi działalność gospodarczą, następuje zbieg tytułów do ubezpieczenia, tj. bycia du-chownym i prowadzenia działalności. Wówczas duchowny obejmowany jest obo-wiązkowym ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia działalności.
Następna grupa ubezpieczonych to członkowie rolniczych spółdzielni produk-cyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, osoby wykonujące pracę na podstawie umo-wy agencyjnej lub umoumo-wy-zlecenia24, ale także posłowie i senatorowie pobierający
uposażenie, duchowni, osoby pobierające stypendium sportowe czy też wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary po-zbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.
Ubezpieczeniem objęto również osoby, które pozostawały bez zatrudnienia, tj. pobierające zasiłek dla bezrobotnych oraz absolwentów pobierających stypendium w okresie odbywania szkolenia lub stażu, na które zostali skierowani przez powia-towy urząd pracy.
Uwagę zwraca fakt, że ustawodawca przewidział również ubezpieczenie osób dotąd nieobjętych zakresem ustawy. Takie regulacje zastosowano wobec osób prze-bywających na urlopach macierzyńskich i wychowawczych, za które finansowanie składki przejął budżet państwa.
W 1999 r. regulacje prawne dotyczące ubezpieczeń społecznych objęły także funkcjonariuszy. Żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej, osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej, żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, funkcjonariuszy Urzędu Ochrony Państwa, funkcjonariuszy Straży Granicznej, funk-cjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej oraz funkfunk-cjonariuszy Służby Więziennej.
Osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym25 mogły
po ustaniu tego ubezpieczenia kontynuować je dobrowolnie. Objęcie ubezpiecze-niem następowało od dnia wskazanego we wniosku, jednak postawiono warunek, że zgłoszenie musi być dokonane w ciągu trzydziestu dni od ustania obowiązkowych ubezpieczeń.
Ustawodawca przewidział możliwość przystąpienia do dobrowolnych ubezpie-czeń emerytalnych i rentowych. Przystąpienie do ubezpieubezpie-czeń umożliwiono osobom, które z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki do zasiłku pielęgnacyjnego nie podlegały ubezpieczeniu społecznym emerytalnemu i rentowemu z innych tytułów. Również małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy ONZ i innych misjach specjalnych za granicą, w instytu-cjach, ośrodkach informacji i kultury za granicą, a także obywatelom polskim wy-konującym pracę za granicą w podmiotach zagranicznych oraz obywatelom polskim wykonującym pracę w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadały w Polsce swojej siedziby ani przedstawi-cielstwa.
24 Jeżeli zostały zawarte z jednym zleceniodawcą na czas dłuższy niż 14 dni lub zostały zawarte
z jednym zleceniodawcą na okres krótszy niż 15 dni, ale przerwy między nimi wynosiły mniej niż 60 dni.
25 Także obywatele polscy podlegający dobrowolnym ubezpieczeniom z tytułu wykonywania
pra-cy za granicą w podmiotach zagranicznych lub z tytułu wykonywania prapra-cy w podmiotach zagranicz-nych na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, jeżeli podmioty, z którymi podpisano umowę o wykonywanie pracy, nie mają w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa.
Do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych mogli przystąpić stu-denci lub uczestnicy dziennych studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegali ubez-pieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu, bądź alumni seminariów du-chownych, nowicjusze, postulanci lub junioryści, gdy nie ukończyli 25 roku życia.
Należy dodać, że gdy okres tego ubezpieczenia przekracza 10 lat, nie obowiązu-je gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia emerytalnego, w wypadku gdy stan własnego konta ubezpieczonego nie będzie go zapewniał.
Obowiązkiem ubezpieczeń chorobowych objęto tylko niektóre grupy ubezpie-czonych i należą do nich: pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyj-nych i spółdzielni kółek rolniczych oraz osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej.
Ustawodawca przewidział również możliwość przystąpienia do dobrowolnych ubezpieczeń chorobowych , ale objęcie tymi ubezpieczeniami może nastąpić od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony26 [Ustawa z dnia 13 października 1998 r.].
Ustawodawca określił też przypadki, gdy ubezpieczony nie może przystąpić do ubezpieczenia chorobowego z mocy prawa, co jest związane z faktem, że czenie chorobowe nie występuje odrębnie, bez jednoczesnego podlegania ubezpie-czeniom emerytalnemu i rentowym [Bieniasz, Uścińska 1999].
Kiedy warunki do objęcia ubezpieczeniem emerytalnymi rentowym z dwóch lub kilku tytułów są spełnione równocześnie, występuje tzw. zbieg tytułów do ubezpie-czeń. Wówczas stosuje się zasady zgodne z art. 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych [Ustawa z dnia 13 października 1998 r.]. „Przepis ten rozstrzyga, które z będących w zbiegu tytułów są tytułami do obowiązkowych ubezpieczeń emerytal-nego i rentowych, a które dają jedynie prawo zgłoszenia się do dobrowolnych ubez-pieczeń emerytalnego i rentowych, bądź nie stanowią tytułu do tych ubezubez-pieczeń” [Kuźniar 2014].
Obowiązkowo ubezpieczeniem wypadkowym objęto osoby podlegające ubez-pieczeniu emerytalnemu i rentowym z wyłączeniem osób bezrobotnych i osób za-wierających umowy cywilnoprawne, jeżeli umowy te wykonywano poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy.
5. Wybrane elementy wprowadzanych zmian
w zreformowanym systemie ubezpieczeń społecznych
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych od 1999 r. była kilkadziesiąt razy no-welizowana, co przynosiło zmiany zarówno w zakresie podmiotowym, jak i przed-miotowym [Ustawa z dnia 13 października 1998 r.].
26 Zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych winno nastąpić w ciągu 7 dni od dnia
Od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2002 r. wysokość składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalono (jednakowo dla wszystkich płatników) w wysokości 1,62% podstawy wymiaru [Ustawa z dnia 19 lutego 1999 r.]. Od 1 stycznia 2003 r. zmie-niono zasady ustalania stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe. W okresie od 1 stycznia 2003 r. do 31 marca 2006 r. płatnicy składek samodzielnie ustalali stopę procentową składki, stosownie do przepisów ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-dowych [Ustawa z dnia 30 października 2002 r.].
Nastąpiła zmiana zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym przez osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o pracę oraz umowy-zlecenia, umowy agen-cyjnej lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywil-nym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło. Osoby, które zawarły umowę do 13 stycznia 2000 r., nadal podlegają ubezpieczeniom według przepisów dotyczących tego zakresu, a obowiązujących do 29 grudnia 1999 r. Z ko-lei dla umów zawartych od 14 stycznia 2000 r. obowiązują nowe przepisy [Ustawa z dnia 23 grudnia 1999 r.], które od 14 stycznia 2000 r. wprowadziły obowiązek ubezpieczeń dla powołanych umów, bez ograniczeń okresu, na jaki umowa została zawarta [Poradnik ZUS 2015].
Wprowadzona w 1999 r. składka na ubezpieczenie rentowe w wysokości 13% podstawy wymiaru od 1 lipca do 31 grudnia 2007 r. została obniżona do 10% pod-stawy wymiaru (6,5% do 3,5% w części finansowanej przez ubezpieczonych), aby następnie obniżyć wysokość stopy procentowej od 1 stycznia 2008 r. do 6% podsta-wy podsta-wymiaru (przy czym składkę w podsta-wysokości 1,5% podstapodsta-wy podsta-wymiaru finansowali z własnych środków ubezpieczeni oraz 4,5% płatnicy). Od 1 lutego 2012 r. usta-wodawca zdecydował o podniesieniu składki rentowej do 8% podstawy wymiaru z finansowaniem 1,5% podstawy wymiaru przez ubezpieczonych oraz 6,5% przez płatników [Ustawa z dnia 21 grudnia 2011 r.].
Funkcjonariusze27 od 1 października 2003 r. zostali wyłączeni z obowiązku
podlegania ubezpieczeniom społecznym, z wyjątkiem służby celnej [Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r.]. Do 30.09.2003 r. podlegali oni ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym28.
Od 1 stycznia 2013 r. zredukowano warunek terminu zgłoszenia się do wolnych ubezpieczeń emerytalnych i rentowego i wprowadzono prawo do dobro-wolnego objęcia tymi ubezpieczeniami [Ustawa z dnia 11 maja 2012 r.].
Na szczególną uwagę zasługuje zmiana ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-nych wprowadzająca od 1 maja 2011 r. zmiany w przekazywaniu składek do OFE [Ustawa z dnia 21 marca 2011 r.]. Dla członków OFE wysokość odprowadzanej
27 W myśl art. 8 ust. 15 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za osobę w stosunku służby
uważa się żołnierzy zawodowych oraz funkcjonariuszy: Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Gra-nicznej, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Więziennej, Służby Celnej, Biura Ochrony Rządu.
składki ustalono na poziomie 3,5% podstawy wymiaru, z tym że od 2011 r. składka wynosiła 2,3% i miała stopniowo wzrastać do 3,5% od 1 stycznia 2017 r.29.
Nato-miast składka w wysokości 5% podstawy wymiaru miała podlegać ewidencji na subkoncie w ZUS ze stopniowym zmniejszaniem wysokości do 3,8% od 1 stycznia 2017 r.30 [Ustawa z dnia 25 marca 2011 r.]. Jednak od 1 lutego 2014 r. zmieniono
zasady31. Na mocy powołanej ustawy wprowadzono obowiązek przeprowadzania
analiz systemu przez Radę Ministrów, nie rzadziej niż co trzy lata i nie później niż do 31.12.2013 r.
W dniu 27 września 2013 r. Rada Ministrów przedstawiła Sejmowi RP „Infor-mację o skutkach obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektó-rych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych wraz z propozycjami zmian” i zarekomendowała Sejmowi RP przyjęcie następujących rozwiązań:
1) przeniesienie wyrażonych obligacyjnymi zobowiązaniami Skarbu Państwa części uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z otwartych funduszy emerytalnych (OFE) do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS);
2) określenie zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w OFE i spo-sobu przenoszenia uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z OFE do ZUS,
3) ustalenie nowej wysokości składki przekazywanej do OFE,
4) umożliwienie ubezpieczonym dokonania wyboru, czy chcą w dalszym ciągu przekazywać część składki do otwartych funduszy emerytalnych (w odniesieniu do przyszłych składek),
5) likwidację minimalnej stopy zwrotu i urynkowienie zasad inwestowania OFE, w tym zniesienie ograniczeń inwestycji zagranicznych, w związku z realizacją wy-roku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-271/09,
6) rewizję systemu opłat i wynagrodzeń funduszy emerytalnych, 7) stymulację III filara – zmiany w IKZE” [www. finanse.mf.gov.pl].
Zobowiązano otwarte fundusze emerytalne, aby 3 lutego 2014 r. umorzyły, a następnie przekazały do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 51,5% wartości umo-rzonych jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka na dzień 31 stycznia 2014 r. [Ustawa z dnia 6 grudnia 2013]. Przekazaniu podlegały określone w ustawie kategorie aktywów tam wskazanych. Otwarty fundusz
eme-29 Wysokość składki przekazywanej do OFE wzrastała w kolejnych latach, począwszy od 1 maja
2011r. wynosiła 2,3 %, od 1 stycznia 2013r. 2,8%, od 1 stycznia 2014r. 3,1%, od 1 stycznia 2015 r. 3,3%, a od 1 stycznia 2017 r. 3,5% podstawy wymiaru składki, zgodnie z art. 21 ustawy o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych.
30 Wysokość składki przekazywanej na subkonto w ZUS obniżała się w kolejnych latach,
począw-szy od 1 maja 2011 r., kiedy wynosiła 5,0%, od 1 stycznia 2013 r. 4,5% , od 1 stycznia 2014 r. 4,2% , od 1 stycznia 2016 r. 4,0% , a od 1 stycznia 2017 r. 3,8% w podstawy wymiaru składki , zgodnie z art. 22 ustawy o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych.
31 Wprowadzając zapis, że wysokość składki przekazywanej do OFE wynosi 2,92%, a na subkonto
rytalny przesłał do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych informację o liczbie umo-rzonych jednostek rozrachunkowych. Z kolei ZUS zapisami powołanej ustawy zo-stał zobowiązany zewidencjonować na subkoncie informację o wysokości środków przekazanych przez otwarty fundusz emerytalny. Kolejnym elementem zmiany było wprowadzenie dobrowolności przekazywania składek do OFE. Ustanowiono możli-wość dokonania wyboru przez samego ubezpieczonego32.
Tabela 1. Podział składki emerytalnej od 1 lutego 2014 r.
Źródło: [Nowicki 2014].
Kiedy ubezpieczony osiągnie wiek niższy o 10 lat od wieku emerytalnego, Za-kład Ubezpieczeń Społecznych informuje OFE o obowiązku przekazania środków, które zostały zgromadzone na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Wartość środków, odpowiadająca wartości umorzonych przez otwarte fundusze emerytalne jednostek rozrachunkowych, zo-staje zewidencjonowana na subkontach prowadzonych przez ZUS w ramach konta ubezpieczonych. Przeniesione na subkonto środki podlegają waloryzacji wskaź-nikiem rocznej waloryzacji, który jest równy średniorocznej dynamice wartości produktu krajowego brutto w cenach bieżących za ostatnich 5 lat poprzedzających termin waloryzacji. Podział składki emerytalnej w zależności od wyboru przez ubez-pieczonego sposobu ewidencjonowania składek obrazuje tab. 1.
6. Zakończenie
Wdrożenie reformy w 1999 r. nie uchroniło płatników i ubezpieczonych przed wie-loma kolejnymi zmianami wprowadzanymi przez ustawodawcę. Jak wynika z prze-prowadzonej analizy, systematyczna zmiana przepisów powoduje, że główne
za-32 Od 1 kwietnia 2014 r. do 31 lipca 2014 r. dotychczasowi członkowie OFE mogli wybrać, czy
chcą, aby nadal część składki emerytalnej była przekazywana do OFE, czy w całości (7,3%) pozo-stawała na subkoncie w ZUS. Kolejnym terminem wyboru był 1 kwietnia 2016 r. do 31 lipca 2016 r., a następnie co cztery lata również w terminie od 1 kwietnia do 31 lipca.
łożenia reformy dotyczące przemiany zasad systemu ubezpieczeń z repartycyjnego na kapitałowy stopniowo są wycofywane, co wyraża się w rezygnacji z obowiązku przynależności do drugiego filaru emerytalnego (OFE). Taka sytuacja może popra-wić bieżące finanse państwa, ale w dłuższej perspektywie może mieć niekorzyst-ny wpływ na wdrożoniekorzyst-ny system emerytalniekorzyst-ny. Prezentacja wykazała, że zwiększa się zakres osób obejmowanych ubezpieczeniami obowiązkowymi. Uzupełnieniem ba-dania będzie analiza wpływu na system emerytalny w Polsce zarówno emigracji Polaków po wejściu Polski do Unii Europejskiej, jak i ograniczenia rocznej pod-stawy wymiaru składek, a także jednoczesne wprowadzenie nowych zasad systemu ubezpieczeń społecznych i utrzymanie zasad obowiązujących do 1999 r.
Literatura
Bieniasz D., Szałek A., 1999, System ubezpieczeń społecznych, ubezpieczenie zdrowotne i system
eme-rytalny po reformie, Difin, Warszawa.
Bieniasz D., Uścińska G., 1999, Ubezpieczenie społeczne i zdrowotne po reformie, OPO TNOiK, Byd-goszcz.
Brojewski M., 1970, Zakres osób objętych pracowniczym ubezpieczeniem społecznym i składki, Wy-dawnictwo prawnicze, Warszawa.
Browarczyk E., 1998, Próba oceny europejskich reform, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych, nr 6. Dekret z dnia 19 stycznia 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin,
Dz. U., nr 55, poz. 273 ze zm.
Dekret z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U., nr 30, poz. 116 ze zm.
Dekret z dnia 4 maca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni
produkcyj-nych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin, Dz. U., nr 10, poz. 54 ze zm.
Denek E., Sobiecki J., Wolniak J., 1995, Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gilga K., 1997, Kryzys ubezpieczeń społecznych. Kierunki pożądanych zmian, Akademia
Ekonomicz-na, Wrocław.
Gleixner T., 1970, Powszechne zaopatrzenie emerytalne pracowników i ich rodzin, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa.
Góra M., Rutkowski M., 1997, Reforma systemu emerytalnego w Polsce. Bezpieczeństwo dzięki
różno-rodności, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 24, Warszawa.
Hadyniak B., Monkiewicz J., 1999, Fundusze emerytalne II filar, Poltext, Warszawa.
http://www.finanse.mf.gov.pl/c/document_library/get_file?uuid=07870acc-2a62-4076-aff6-3f5a-6c43591e&groupId=766655.
Jackowiak C., 1991, Kierunki rozwoju ubezpieczeń społecznych, [w:] Rozwój ubezpieczeń społecznych
w Polsce, Ossolineum, Wrocław.
Kroner J., 1998, Emerytury i renty z I filara, Rzeczpospolita, nr 280.
Kuźniar J., 1994, Ubezpieczenie społeczne adwokatów po zmianach, Przegląd Ubezpieczeń Społecz-nych i Gospodarczych, nr 4.
Kuźniar J., 2014, Ubezpieczenia społeczne, Warszawa.
Łopacińska E., 1999, Zreformowany ZUS według nowych zasad, Warszawa.
Makarzec P., 2013, Reforma systemu ubezpieczeń społecznych w III Rzeczpospolitej, Zeszyty Naukowe WSEI, seria: Administracja, 3(1/2013), Lublin.
Muszalski W., Popławska H., Szurgacz H., 1994, Problemy reformowania ubezpieczenia społecznego.
Praca i zabezpieczenie społeczne, PWE, Warszawa.
Nowicki D.K., 2014, Kapitałowy system emerytalny po zmianach – wybrane zagadnienia prawne, KNF, Warszawa.
Nowicki D.K., 2014, Kapitałowy system emerytalny po zmianach- wybrane zagadnienia prawne, KNF, Warszawa.
Patulski A., Patulski W., Nałęcz M., Orłowski G., Walczak K., 2001, Prawo pracy i ubezpieczeń
spo-łecznych, C.H. Beck, Warszawa.
Pisz Z. (red.), 1999, Zadania społeczne, AE, Wrocław.
Poradnik ZUS: Ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne osób wykonujących pracę na
pod-stawie umów cywilnoprawnych, Warszawa 2015.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 14 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu przeli-czenia przychodu w związku z wprowadzeniem obowiązku opłacania składki na ubezpieprzeli-czenia społeczne przez ubezpieczonych, Dz. U., nr 153, poz. 1006 ze zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 października 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działal-ności, Dz. U., nr 128, poz. 829 ze zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, Dz. U., nr 3, poz. 19.
Rozporządzenie RM z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonują-cych pracę nakładczą, Dz. U., nr 3, poz. 19 z 1976 r. ze zm.
Rymsza M., 1998, Reforma bazowego filaru ubezpieczeń społecznych, Przegląd Ubezpieczeń Społecz-nych, 7/8.
Sanetra W., 2011, Założenia reformy ubezpieczeń społecznych, [w:] Ewolucja ubezpieczeń społecznych
w okresie transformacji ustrojowej, PSUS, Bydgoszcz.
Sas-Kulczycka K., Choryło D., Król J., Lasota Z., 1998, Instytucje wspólnego inwestowania w Polsce, WIG-Press, Warszawa.
Szubert W., 1987, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-szawa.
Ustawa z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, Dz. U. 2015, poz. 2008 ze zm.
Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., 2012 , poz. 637.
Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2012 , poz. 637.
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U., nr 137, poz. 887 ze zm.
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U., nr 137, poz. 887 ze zm.
Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin, Dz. U., nr 24, poz. 133.
Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U., nr 40, poz. 267.
Ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektó-rych innych ustaw, Dz. U., nr 115, poz. 792.
Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu, Dz. U. 2001, nr 27, poz. 298. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz. U. 1983, nr 30, poz. 210 ze zm.
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz. U., nr 162, poz. 1118 ze zm.
Ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-darczą i ich rodzin, Dz. U., nr 40, poz. 235 ze zm.
Ustawa z dnia 19 lutego 1999 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U., nr 26, poz. 228.
Ustawa z dnia 19 marca 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na rzecz jed-nostek gospodarki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, Dz. U., nr 45, poz. 232 ze zm.
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. 1991, nr 7, poz. 24. Ustawa z dnia 21 grudnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U.,
nr 291, poz. 1706.
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, Dz. U. nr 139, poz. 932 ze zm.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93 ze zm.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., 2003, nr 166, poz. 1609.
Ustawa z dnia 24 lipca 1999 r. o służbie celnej, Dz. U. z 1999 r., nr 72, poz. 802.
Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, Dz. U., nr 60, poz. 636 ze zm.
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych, Dz. U., nr 75, poz. 398.
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych, Dz. U., nr 75, poz. 398.
Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokatach, Dz.U., nr 16, poz. 224 ze zm. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy, t.j. z 1998 r. Dz. U., r 21, poz. 94 ze zm.
Ustawa z dnia 26 października 1971 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i ich rodzin, Dz. U., nr 27, poz. 255.
Ustawa z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin, Dz. U. nr 38, poz. 225.
Ustawa z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, Dz. U., nr 32, poz. 140.
Ustawa z dnia 28 czerwca 1962 r. o zaopatrzeniu emerytalnym członków rolniczych spółdzielni pro-dukcyjnych i ich rodzin, Dz. U., nr 37, poz. 165.
Ustawa z dnia 28 grudnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Dz. U. nr 139, poz. 934.
Ustawa z dnia 28 maja 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin, Dz. U., nr 23, poz. 99 ze zm.
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Dz. U. nr 139, poz. 934 ze zm.
Ustawa z dnia 29 marca 1965 r. o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników i ich rodzin, Dz. U., nr 13, poz. 90.
Ustawa z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypła-ty emerytur ze środków zgromadzonych w otwarwypła-tych funduszach emerytalnych, Dz. U. 2013, poz. 1717.
Ustawa z dnia z dnia 23 grudnia 1999 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 1999, nr 110, poz. 1256.
Woźniczka F., 1966, Minęło sto lat od czasu założenia Spółki Brackiej w Tarnowskich Górach, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych, nr 12, Warszawa.
