Cyfrowa nowoczesność a kapitał społeczny (intersubiektywność spojrzenia na digitalizaję przekazu informacji w okresie zmiany społecznej)

Andrzej Radziewicz-Winnicki

Cyfrowa nowoczesność a kapitał

społeczny (intersubiektywność

spojrzenia na digitalizaję przekazu

informacji w okresie zmiany

społecznej)

2007

Ś l ą s k i e g o (L X III) (29)

Andrzej RADZIEW ICZ-W INNICKI

Cyfrowa nowoczesność

a kapitał społeczny

(intersubiektywność spojrzenia

na digitalizację przekazu informacji

w okresie zm iany społecznej)*

D i g i t a l m o d e r n i t y a n d s o c i a l c a p i t a l ( i n t e r s u b j e c t i v i t y o f a p e r s p e c t i v e o n d i­ g i t a l i s a t i o n o f in f o r m a t i o n t r a n s m i s s i o n i n t h e p e r i o d o f s o c i a l c h a n g e )

A b str a c t: T he article is devoted to th e role of social c a p ita l in th e d eve lopm e nt a n d

p erc ep tio n of m od e rn in fo rm atio n technologies. W h a t in fluenced p e rso n a l a n d a u t h o r ’s views w as an in v ita tio n to th e conference devoted to, am ong o th e r th in g s, th e im p a c t of new in fo rm atio n technologies on th e functio n in g of th e co n te m p o ra ry p o s tin d u s tr ia l society. O n th e b asis of th e issue raised, th e a u th o r confronts th e alre ady-reached achie­ v e m e n ts in th is field in Poland, a rg u in g t h a t tr a d itio n a l com m unities, in c o n tra s t to m od e rn s tru c tu re s , lim it a m a ss social p a r tic ip a tio n in te rm s of th e appro v a l of p a t ­ te rn s, n o rm s a n d v alu es p ro p ag a ted , am ong others, in th e c u ltu re of d igital m o d e rn ity r e p r e s e n te d m ostly by th e I n te r n e t a n d r e a l democracy. The a u th o r m a k e s an a tte m p t to p a y th e R e a d e r ’s a t te n tio n to th e n a tiv e situ a tio n w ith in th e scope d iscussed here, w hich is m a rk e d by n u m e ro u s contradictions.

K e y w o r d s: th e society of knowledge, social capital, social change

* R e fe ra t p rzy gotow any do w ygłoszenia podczas o b rad sesji p le n a rn e j m ię d z y n a ­ rodowej konferencji naukow ej E d u k a c ja w społeczeństw ie w iedzy - w ieloznaczność rzeczy­

wistości edukacyjnej, społecznej i k u ltu ro w e j, zorganizow anej przez U n iw e rs y te t Ś ląski

Sam a nazwa określająca now ą formację, ku której zm ierzają faktycz­ nie współczesne społeczeństwa zaawansowane technicznie, jest bardzo wieloznaczna. W literaturze przedmiotu, a także w opracowaniach popu­ larnonaukowych (nie wspominając już o dziennikarsko-eseistycznej in ­ terpretacji) spotykamy m.in. takie terminy, jak: „społeczeństwo m edial­ ne”, „społeczność informacyjna”, „społeczeństwo wiedzy”, „społeczeństwo telematyczne”, „społeczność w irtu aln a”, „kultura i grupowość in terneto­ wa”, „fenomen społecznej internetyzacji”.

J a k twierdzi P eter G 1 o t z: „Technika cyfrowa to nie tylko digitaliza­ cja przekazu informacji, ale także cały szereg nowych procesów i in s tru ­ mentów. Decydującą w jej rozwoju rolę odegrał zwrot w m ikroelektroni­ ce na początku lat 80., nowoczesna technika satelitarn a oraz rozwój świa­ tłowodów. Obejmuje ona cały p a rk urządzeń: telefon komórkowy, e-book, pager, notebook, przyrządy do rejestrow ania i odtw arzania informacji. Ten skok techniczny (a nie tylko jeden pojedynczy wynalazek) spowoduje nowy »zwrot medialny« w pełni porównywalny z rozwojem d ru k u lub początkiem ery obrazów technicznych (fotografii, filmu, telewizji).

Ten »zwrot medialny« zmieni przede wszystkim »stan skupienia« go­ spodarki rynkowej. Kapitalizm przemysłowy będzie mutował w k ie ru n ­ ku kapitalizm u cyfrowego. Charakterystycznym i cechami dla nowej fazy gospodarowania będzie przyspieszenie, dematerializacja, decentraliza­ cja i globalizacja” (1999, s. 48).

H istoria rozwoju nowego typu społeczeństwa stanowi niezmiernie interesujące pole analiz dla hum anisty nowej epoki dziejów. Właśnie obec­ nie dokonuje się rewolucyjna innowacja cywilizacyjna, która m oderni­ zuje, a zarazem redefiniuje - z założenia - dotychczasowe relacje spo­ łeczne i ekonomiczne (por. J u s z c z y k , 2002; 2003b). Ewolucja zmian w sferze technologii informacyjnej to bardzo złożony proces, na który skła­ d ają się zarówno inicjatywy rządowe, oddolne przedsięwzięcia inform a­ tyków i ekonomistów, jak również aktywność różnego typu spółek ko­ mercyjnych. Owo wzajemne oddziaływanie tudzież sprzężenie zwrotne w relacjach poszczególnych podmiotów staje się przedmiotem zain tere­ sowania większości ekspertów, zainteresowanych kreow aną na świecie w yjątkową stru k tu rą p rz e k ra c z a ją c ą dotychczasowe granice aktywności tradycyjnych mediów ( H o f m o k l , 2002, s. 85-86). Nie ulega wątpliwo­ ści, iż współcześnie media elektroniczne, dzięki swej kluczowej roli, ja k ą odgrywają w dobie globalizacji, sta ją się istotnym czynnikiem działalno­ ści gospodarczej, politycznej i społecznej. Wspomniane kwestie wydają się szczególnie istotne, zwłaszcza w okresie występowania intensywnych prze­ obrażeń, tra n sfo rm a c ji (ta k ja k w Polsce) o k re ślan y c h najczęściej w literaturze przedm iotu jako zm iana społeczna.

Zmiana społeczna rozum iana jest jako zespół nieuchronnych proce­ sów, dzięki którym społeczeństwo przechodzi na kolejny szczebel rozwo­ ju. Istniejące i obowiązujące formy życia społecznego stopniowo przeży­ w ają się, rodzą się nowe, lepiej odpowiadające zmieniającym się w a ru n ­ kom, potrzebom i oczekiwaniom. Takie pojęcia, jak „rozwój” czy „postęp”, im plikują zmianę, która pociąga za sobą bardziej czy mniej gwałtowne przekształcenie istniejącej stru k tu ry społecznej. O kreślająone także kie­ runki i trendy przemian. Aby uwolnić pojęcie „ zm iana społeczna” od wszel­ kich subiektywnych czy też ideologicznych interpretacji, w literaturze przedm iotu nierzadko definiuje się je w sposób szeroki, lecz wówczas definicje te z reguły zatracają w szelką wartość heurystyczną1.

Odnosząc się do sygnalizowanych powyżej refleksji, można zauważyć - za Maciejem Kryszczukiem - iż zanim indiwiduum społeczne zacznie modyfikować samego siebie przez oswajanie się, a następnie integrację (pozytywną) z urządzeniam i elektronicznymi, dobrze byłoby przyjrzeć się reakcjom ludzi na funkcjonowanie i egzystencję niektórych mediów w życiu codziennym przede wszystkim w kontekście sytuacji, które sta ­ nowią o poszczególnych etapach społecznej dyfuzji innowacji. Pewne za­ stane fakty, przyzwyczajenie, organiczne umiejętności starszego pokole­ nia bądź obiegowe opinie pow strzym ują publiczną gotowość do praktycz­ nego ich stosowania. Obok wielu kwestii, którym i zajm ują się niektórzy badacze mediów, jednym z ciekawszych staje się - często niedoceniany - społeczny aspekt partycypacji mediów, a zatem ich wzajemnej interakcji ( K r y s z c z u k , 2002, s. 107, 109-110; por. J u s z c z y k , 2003a). Zapomi­ na się często, iż media tw orzą wyłącznie sztuczny przekaz otaczającej jednostkę rzeczywistości, s ą wyłącznie narzędziami, sprzętem technicz­ nym nie zaś realnymi, biologicznymi uczestnikam i życia społecznego. Być

1 W definicji zm ia n y społecznej w y s tę p u ją zarów no p r z e o b ra ż e n ia p rzy p a d k o w e i drobne, pozornie nie isto tn e, zachodzące w p o sta w a c h je d n o stk i, mniej w ażne dla egzy­ stencji g ru p y w w ielu sferach jej życia zbiorowego (np. moda, styl życia, g w a ra językowa), j a k i zm ian y trw ałe , te szczególnie istotne, p rz e k szta łc ają ce ra d y k a ln ie dotychczasowe funkcje je d n o s te k i g rup społecznych w danej s tr u k tu r z e (np. z m ia n a sy ste m u politycz­ nego, ekonom icznego i t p .). D latego te ż w ielu te o re ty k ó w um ow nie w p ro w a d za podział n a zm ian y „zwyczajne” oraz zm ian y „ s tr u k t u r a ln e ”. Te o s ta tn ie o k reśla n e b y w a ją też ja k o zm ian y przebiegające: „w r a m a c h s y s te m u ” ( B i a ł o s z e w s k i , 1970, s. 64—65; R a - d z i e w i c z - W i n n i c k i , 2004, s. 30). P o d z ia ł ów może się o k a z a ć sztuczny, a d la p ro w a d z o n y c h r o z w a ż a ń n ie p rz y d a tn y , k a ż d y z ze społu a n a liz o w a n y c h czynników, stanow iących źródło zmiany, je s t bow iem szczególnie isto tn y d la ped a g o g a i a n i m a t o r a lo kalnych p rz e k szta łc eń . Zrozum ienie w y stę pujących sp rzę że ń zw rotnych, tk w iących u p o d sta w poszczególnych tra n sfo rm ac ji, pow inno pozwolić w konsekw encji n a o p r a ­ cowanie p ro sty ch oraz złożonych schematów , czyli prognoz. K olejnym e ta p e m mogłoby być zastosow anie wiedzy diagnostycznej w planowo prowadzonej realizacji oczekiwanych p rz e k sz ta łc e ń i w szczętych d ziała ń m odernizacyjnych.

może złudnie zatem zakłada się, iż w erze stosowania technologii cyfro­ wej okres ewolucji i rozkwitu przeżywać b ęd ą instytucje opiekuńczo-pie- lęgnacyjne i kompensacyjno-zabezpieczające (np. przedszkola, domy opie­ ki) szkoły, kościoły różne instytucje kulturotwórcze, liczne festiwale, jak i nadzwyczajne i różnorodne przygody aktywnych uczestników i poszu­ kiwaczy w cyberprzestrzeni, pojawiające się w symulacjach kom putero­ wych bądź w rozbudowanej branży planistycznej (por. L e w o w i c k i , S i e - m i e n i e c k i , red., 2004). Już od daw na istnieje - choćby tylko w naszym k raju - nowa fala antyracjonabstycznej krytyki kultury mediów. Doty­ czy to zarówno patetycznych protestów przeciwko „ zlodowaceniu” czy też „oziębieniu” dusz, powszechnego zaniku tradycyjnych autorytetów wy­ zwalania się i upodmiotowienia nowych wartości oraz relacji rodzinnych, dozie odmiennej religijności, ale również stawiające opór pewnym p a r ­ tiom politycznym, kręgom mistycznym, itp. (por. G l o t z, 1999, s. 49; zob. R a d z i e w i c z - W i n n i c k i , 2005, s. 283-294 i inni).

Znani badacze problem atyki Byron Reeves i Clifford Nass, polemizu­ jąc z przedstawionym i faktami, trafnie odwołują się do biologii ewolucyj­ nej, twierdząc autorytatywnie, iż większość ludzi doby współczesnej nie jest jeszcze ewolucyjnie przystosowana do zastanej przez nich współcze­ snej technologii przenoszenia interakcji społecznych i gospodarczych na szersze działania. Na drodze rozwoju gatu n k u homo sapiens wyłącznie rzeczywiste, a więc realne istoty ludzkie przejawiały zachowania stricte społeczne. Postrzegane przez nasz gatunek obiekty były zawsze realny­ mi przedm iotam i fizycznymi ( R e e v e s , N a s s , 2000, s. 15). Z tych też względów percepcja i akceptacja świata, który ma cechy społeczne i fi­ zyczne, choć rzeczywistym nie jest w przypadku mediów, może (chociaż nie musi) stać się autom atyczna ( L e v i n s o n , 1999, s. 89, 153, 160; zob. za: K r y s z c z u k , 2002, s. 112). Poddana analizie sytuacja przypomina po części stosunek większej części dzisiejszej ludzkości do rozwoju współ­ czesnej biotechnologii, której - zdaniem Fukuyam y - sprzeciwić się moż­ na, tylko przyjmując założenia naturalistyczne. Wymowne i jednoznaczne w interpretacji pozostaje stanowisko uczonego zaw arte w przytoczonym poniżej cytacie: „To n a tu ra ludzka daje nam zmysł moralny, obdarza nas umiejętnościami koniecznymi do życia w społeczeństwie i jest podstaw ą bardziej wyrafinowanych dyskusji filozoficznych o prawach, sprawiedli­ wości oraz moralności. O stateczną staw k ą sporu o biotechnologię nie jest utylitarystyczny rachunek zysków i kosztów związanych z przyszłymi technikam i medycznymi, lecz sam a podstaw a ludzkiego zmysłu m oral­ nego, która pozostaje stała od czasu pojawienia się istot ludzkich” (F u - k u y a m a , 2004, s. 140; za: S t a n k i e w i c z , 2005, s. 154).

Przez kolejnych pięćdziesiąt la t będziemy mieli zapewne do czynie­ nia z dwoma poważnymi wyzwaniami, a zarazem etycznymi zobowiąza­

niami. Pierwsze z nich to, zdaniem E rn esta von Weizsäckera, odnalezie­ nie nowej formuły demokracji w w arunkach występujących trudności ekonomicznych (bowiem zdaniem cytowanego autora, turbokapitalizm lat 90. wyprodukował wielu zwycięzców, ale także wielu przegranych). W okresie dominacji, globalnego rynku koniecznie należy odnaleźć nową formę demokracji, ad ek w atn ą do realiów XXI wieku. Kolejne, drugie wy­ zwanie to nadanie nowego kierunku postępowi technicznemu przy rów­ noczesnej aprobacie i partycypacji ogółu członków społeczeństwa obywa­ telskiego ( W e i z s ä c k e r , 2002, s. 6-7). Z tych też względów dogodnym pojęciem dla prowadzenia dalszych analiz staje się „kapitał społeczny”2 determ inujący tempo i rodzaj wprowadzanych innowacji technicznych i społecznych.

Niezależnie od istniejących kontrowersji wokół pojęcia kapitału spo­ łecznego - a dotyczą one głównie czterech grup zagadnień, tj. definiowa­ nia, operacjonalizacji i mierzenia kapitału społecznego; normatywnych i aksjologicznych jego aspektów źródeł kapitału społecznego oraz możli­ wości świadomego i planowego, tj. intencjonalnego rozwijania kapitału społecznego w danym środowisku, regionie, państw ie - przydatność te r ­ m inu dla prow adzenia określonych dywagacji pozostaje niewątpliwa. K apitał społeczny faktycznie może tworzyć (stanowić czy wyzwalać) licz­ ne sprawcze sytuacje sprzyjające powstawaniu oczekiwanych dóbr i usług, zróżnicowanych wszakże i niestety powiązanych ściśle z doświadczenia­ mi historycznymi i rozwojem gospodarczym danego regionu. Autor, na którego się powołuję, twierdzi, iż powinno się raczej obecnie stawiać py­ tanie, czy i w jakich w aru n k ach k ap itał społeczny sprzyja tw orzeniu wspólnych dóbr, przyczynia się do rozwiązywania wspólnych problemów w obszarze egzystencji danej społeczności bądź społeczeństwa ( K w i a t ­ k o w s k i , 2005, s. 108). Niektórzy autorzy p o d k r e ś la ją - a ja osobiście ze wszech m iar podzielam ów pogląd - że kapitał społeczny staje się w nie­ których sytuacjach elem entem obciążającym, obstrukcyjnym i przeciw­ działającym postępowi oraz nowoczesności. Podobnie jak tryb i sposób posługiw ania się danym kapitałem społecznym może mieć c h arak ter antyspołeczny i na wskroś egoistyczny ( S a n d e f ur , L a v m a n , 1998; por.: Z i ó ł k o w s k i , 2000. za: K w i a t k o w s k i , 2005, s. 109).

Tautolo-2 W prow adzenie te r m in u „ k a p ita ł społeczny” wiąże się z u z n a n ie m w szelkich relacji m iędzyludzkich za pote n cja ln e i re la ty w n ie tr w a łe źródło użytecznych zróżnicow anych zasobów, k tóre mogłyby być w y k o rz y sta n e p rze z je d n o s tk i i g ru p y społeczne służące do realizacji określonych celów. Z ainteresow anie — przede w szystkim socjologów —k a p ita łe m sp o łe cz n y m w ią ż e się z u s ta w ic z n y m p o s z u k iw a n ie m c z y n n ik ó w u m o ż liw ia ją c y c h i uła tw iając y ch rozw iązyw anie w ielu w ażkich problem ów społecznych. K a p ita ł społeczny je s t tr a k t o w a n y ja k o szczególny zasób i p otencjał m iędzyludzki, dzięki k tó r e m u m ożna

giczne pozostaje twierdzenie, iż niektóre p ań stw a wyraźnie decydują 0 profilu światowego centrum b ad ań naukowych, wysuwając się oczywi­ ście do czołówki światowej nauki, dzięki nowym strukturom , międzynaro­ dowym powiązaniom, mnogości pomysłów i patentów, co sprzyja - a ele­ m enty te tw orzą właśnie kapitał społeczny - efektywnemu transferow i nowych technologii. Liczne powstałe firmy typu „ s ta rt up” przyśpieszają pomyślny tra n sfe r technologicznej wiedzy do technicznych wymogów in ­ nowacji. Na przykład naukowy pejzaż Niemiec cechuje obecnie różno­ rodność i rozległe horyzonty, we wszelkich działaniach techniki inform a­ tyczno-komunikacyjnej. Gospodarka finansuje zdecydowaną większość b ad ań w dziedzinie powstawania nowych technologii w Niemczech (B u t - s c h e r , 2001, s. 48-51). Zgoła odmiennie wygląda sytuacja w naszym kraju. Uczelnie wyższe nie s ą w stanie nawiązać oczekiwanych k o n tak ­ tów z instytucjam i adm inistracji państwowej, gospodarki czy kultury po to, by zapewnić studentom łączenie studiów z wykonywaniem w tych instytucjach praktycznych projektów, rozszerzających zakres zdobywa­ nej wiedzy i rozwijających twórcze kontakty zawodowe składających się m.in. na bazę ustabilizowanego kapitału społecznego (por. Z d a n o w ­ s ki , 2005, s. 20; S z a b ł o w s k i , 2005, s. 21 i inni). Ponadto zwraca się często uwagę na mechanizmy, jak im i posługują się liczne instytucje w Polsce sam ą popularyzacją n au k i (określaną jako medializacja nauki), która prowadzi - zdaniem wielu uczonych - do wytworzenia fałszywego obrazu instytucji badawczo-naukowych i szkolnictwa wyższego w społe­ czeństwie polskim. Wskazuje się - w licznych wypowiedziach wielu eks­ pertów - na wieloletnią nieprzystosowaność kultury, nauki oraz mediów.

„Możliwie wyczerpująca informacja - stwierdza M arek K u ś - na tem at problemów naukowo-technicznych zagrożeń naturalnych oraz zwią­ zanych z rozwojem techniki jest niezbędna do poprawnego funkcjonowa­ nia współczesnego, demokratycznego społeczeństwa. Tylko ludzie świa­ domi mogą świadomie wybierać drogi rozwoju społeczeństwa poprzez wspieranie rozwiązań sprzyjających rozwojowi ludzkości.

Naukowcy, których znaczna część działalności finansow ana jest ze środków publicznych, m ają obowiązek wytłumaczenia społeczeństwu, na co zostały wydane pieniądze, jakie niesie to korzyści społeczne i dlaczego konkretne b ad an ia zostały wykonane, czy też powinny być wykonane w przyszłości. J e s t oczywiste, że środki przeznaczone na b adania są ogra­ niczone, wykonywanie więc jakichkolwiek b ad ań dzieje się kosztem in ­ nych badań, na które środków nie starcza. Społeczeństwo m usi mieć możliwość oceny trafności wyborów dokonanych przez naukowców oraz finansujące ich agendy. Niewątpliwie w szechstronna ocena wyników 1 zasadności podjętych b ad ań może być w sposób zadowalający dokonana tylko na podstawie ściśle naukowych publikacji, jakim i projekty nauko­

we (przynajmniej w n aukach podstawowych) zazwyczaj się kończą. Po­ stępująca specjalizacja i, w konsekwencji, hermetyczność b ad ań zawęża jednak znaczenie możliwości dokonania takiej oceny przez grono szersze niż specjaliści. W oczywisty sposób grozi to niebezpieczeństwem u tra ty dystansu i, co za tym idzie, brakiem w obiektywnej ocenie dokonań i ich wartości. Z p u n k tu widzenia naukowców, z kolei, popularyzacja jest jed­ n ą z form zabiegania o adekw atne finansowanie działalności naukowej poprzez ukazywanie korzyści, jakie społeczeństwo może odnieść.

W interesie społecznym jest wykształcenie odpowiedniej liczby uzdol­ nionych przedstawicieli. Należy więc zabiegać o to, aby wszyscy mający ku tem u predyspozycje uzyskali stosowne wykształcenie. Zachętą do po­ dejmowania studiów powinno być, oprócz motywacji ekonomicznych, także zainteresowanie b adaniam i naukowymi. Tak więc popularyzacja stano­ wi sposób na zapewnienie dopływu młodej kadry.” (2004, s. 50-51).

Wypada wyraźnie stwierdzić, że sytuacja społeczna (kulturowa) skła­ dająca się w Polsce na określony kapitał społeczny pozostaje historycz­ nie zakodowana w pewnej symbolice rodzimej kultury. Można mówić o wyjątkowym tradycjonalizmie zbędnej kruchości współczesnego społe­ czeństwa polskiego, wysuwając przy tym szereg argumentów. Na przy­ kład możemy wykazać, że działania często pozorowane, wiążące się z po­ pularyzacją i szerzeniem nauki i techniki, stanow ią w efekcie reglam en­ tujące rozstrzygnięcia instytucjonalne dla jednostek i grup społecznych, wywołując przy tym nieplanowane intencje limitujące, a wręcz ograni­ czające możliwy potencjał indyw idualnych i zbiorowych działań (por. S t e h r , 2001, s. 43-44). B rak również racjonalnie wyzwolonych pomy­ słów i doradztwa zdecentralizowanego na m iarę potrzeb polityki i społe­ czeństwa, które mogłyby uelastycznić tradycyjne stru k tu ry nie tylko for­ malne, ale także i nieformalne. Interesujące i jakże wiarygodne pozosta­ j ą analizy Jan u sz a Hrynkiewicza szczegółowo przedstaw ione w obszer­ nej recenzji Roberta Geislera, nawiązujące bezpośrednio do okoliczności tworzenia się kapitału społecznego w Polsce.

Bardzo dużo uwagi poświęca się folwarcznemu archetypowi kultury organizacyjnej w naszym kraju, a także jej podłoża pojawiającego się we wschodnioeuropejskiej gospodarce rolnej przed kilkoma wiekami. Defi­ niuje go „jako zbiorową nieświadomość, w skład której wchodzą symbole pierwotnych wyobrażeń, znaczenia, jakie posiadają dla człowieka, oraz skłonności do określonego reagowania na dany symbol [...]. Archetyp ten stanowił podstawę funkcjonowania polskiej k u ltu ry organizacyjnej. Wy­ tworzony w tym czasie w świadomości społecznej archetyp folwarczny odnosił się przede wszystkim do relacji pomiędzy szlachtą a chłopstwem, której cechą charakterystyczną była pełnia władzy tych pierwszych nad drugimi. Z drugiej jednak strony występowało posłuszeństwo chłopów

połączone z brakiem odpowiedzialności za dobro wspólne. »Folwarczna k u ltu ra organizacyjna doprowadziła do utrw alenia dwu odmiennych ty ­ pów zachowań pracowników kierownictwa folwarku. Po stronie właści­ cieli - kierowników mieliśmy pełnię nieskrępowanej władzy i świado­ mość pełnej dyskrecyjności decyzyjnej, po stronie chłopów wykształcił się etos wymuszonego lub zinternalizowanego posłuszeństw a połączony z brakiem poczucia odpowiedzialności i zapotrzebowaniem na szczegóło­ we instrukcje w pracy i opiekę ze strony kierownika poza pracą« (s. 208).

K lim at społeczny dotyczył podwójnej etyki polegającej na relatyw i­ zmie zachowań chłopa do p a n a i w stosunku do innych, jak również od­ nosił się do daleko posuniętego paternalizm u. »Wobec grupy własnej obo­ wiązywał wymóg bezwzględnej uczciwości, natom iast co do kradzieży rzeczy pańskich albo księżych, nie było żadnych zahamowań, okradzenie zaś Żyda uznaw ano na zasługę« (s. 210). P aternalizm natom iast znajdo­ wał ujście w realiach związanych z tro sk ą o życie i los poddaństwa. »Dzia­ łało tu przekonanie, że chłopom trzeba okazać dbałość o ich los, ponie­ waż inaczej nie p o p rą szlacheckich dążeń niepodległościowych, oraz ro­ mantyczne, a potem także pozytywistyczne przekonanie, że ludowi trz e ­ ba pomóc. Ten typ świadomości nie sprzyjał przyjęciu i u trw aleniu sto­ sunków rynkowych, uzależniał bowiem poziom życia od łaskawości klas wyższych albo siły roszczeń klas niższych« (s. 209).

A rchetyp ten, zd an iem Hryniew icza, zn alazł swoją kontynuację w okresie realnego socjalizmu, gdzie relację szlachta - chłopstwo z a stą ­ piono relacją członkowie p a rtii rządzącej - pracownicy, a schem at zacho­ w ań w obu tych relacjach był bardzo podobny. W te n sposób zakorzenio­ ne w stru k tu ra c h umysłowych jednostek sposoby zachowania czy reago­ w ania w określonych sytuacjach w gospodarce doprowadziły do sytuacji, w której destrukcja socjalistycznych organizacji po 1989 roku była znacz­ nie łatw iejszym procesem niż zm iana m entalności ludzi, zachow ują­ cych się zgodnie z określonymi schem atam i myślowymi” (G e i s 1 e r, 2005, s. 125-126).

Wielu przedstawicielom n au k społecznych modernizacja istniejących stru k tu r wzmacniających kapitał społeczny kojarzy się na ogół z tworze­ niem określonych sytuacji, a również z intencjonalnie podjętymi działa­ niami, prowadzącymi w konsekwencji do pow stania nowoczesnego spo­ łeczeństwa, którem u przeciwstawić można społeczeństwo tradycyjne, do którego większość naszych rodaków raczej się zalicza.

Zdaniem rzeczników teorii modernizacji, sam term in „ społeczeństwo tradycyjne” określa stru k tu ry społeczne państw (bądź regionów) znajdu­ jących się dopiero u progu program u modernizacji, które są w stanie zn a­ leźć się w stadium bardziej lub mniej oczekiwanych przeobrażeń (W r ó - b e l , 1995, s. 13, 39-40).

Na podstawie przeprowadzonych analiz typowych zjawisk, procesów i relacji występujących w obrębie poszczególnych s tru k tu r społecznych tworzono ogólne obrazy i stereotypy społeczeństwa tradycyjnego. Model tak i w swej bardzo interesującej i wiarygodnej postaci, który zam ierzam - już nie pierw szy raz z racji wagi zagadnienia - poniżej p rz e d sta ­ wić czytelnikom, opracował znany politolog Sylwester W r ó b e l (1995, s. 13-18).

Cechą społeczeństwa tradycyjnego w sferze ekonomiki jest dom ina­ cja rolnictwa nad całokształtem życia gospodarczego, wolno i stopniowo wypieranych przez własność pryw atną. Uboczny pozostaje sektor usług i drobnego przemysłu. Niski jest także poziom rozwoju mechanizmów rynkowych w sferze stru k tu ry społecznej. Występuje natom iast wysoki stopień spoistości wewnętrznej, w przeciwieństwie do niskiej liczby spe­ cjalizacji w ram ach pełnionych przez członków danej zbiorowości okre­ ślonych ról społecznych. Przeważa hierarchiczność w układzie pozycji spo­ łecznych. Wśród członków takiej społeczności dom inują więzi bezpośred­ nie. Szczególna wydaje się rola religii i tradycyjnych autorytetów. R u­ chliwość społeczna ograniczona została do wymiany międzypokolenio­ wej. Znikomy pozostaje odsetek inteligencji, burżuazji klas średnich, a także robotników przemysłowych i pracowników działów usług w cało­ kształcie stru k tu ry społecznej. W sferze k ultury przejaw ia się tradycjo­ nalizm w sposobie życia. Dominacja wzorów k ultury opartych na syste­ m ach religijnych prowadzi do sztywności (a także fragmentaryczności) funkcjonowania wartości i norm społecznie obowiązujących. Towarzyszy m u z reguły bardzo niski stopień in frastru k tu ry edukacyjnej oraz nikła liczba k ad r nauczycielskich. Wykształcenie ponadpodstawowe w takim społeczeństwie jest cechą e lita r n ą Wieś stanowi dom inującą jednostkę osiedleńczą tym samym mamy do czynienia z sytuacją przewagi ludno­ ści wiejskiej nad ludnością miejską. Niewspółmierny (niski) poziom kon­ centracji ludności w m iastach czyni z nich ośrodki o istotnym, wręcz klu­ czowym znaczeniu dla władz. Przeważa niski poziom rozwoju masowej komunikacji. Przepływ informacji - jako rezu ltat nikłej liczby kanałów informacyjnych - na ogół jest zgodny z linią podziałów przebiegających wśród stru k tu ry społecznej. Sam przekaz informacji cechuje się zazwy­ czaj silnym zabarw ieniem emocjonalnym. W sferze osobowości jednost­ ki, na k tó rą w yw ierają piętno: tradycja, wiara, religia i tym podobne, wyróżnia się partykularyzm , a także zespół mechanizmów psychicznych tworzących tzw. zam knięty lyp osobowości. Opisane elem enty uniemoż­ liwiają bądź w znacznym stopniu u tru d n ia ją dyfuzję wszelkich innowa­ cji, internalizację nowych lub odmiennych wartości i tym podobne. Wy­ stępuje relatywnie często niski poziom potrzeby osiągnięć, em patii oraz rozbudowanych aspiracji życiowych. Przew aża tendencja do irracjonal­

nego i uproszczonego postrzegania rzeczywistości otaczającej jednostkę. Często m anifestowana jest w iara w nieodwracalność losu, zgubny i nie­ uchronny przebieg w ydarzeń (fatalizm). Szczególnie znaczący wydaje się wpływ tradycji i doświadczeń autobiograficznych danego człowieka na bieżące postawy i zachowania. W obrębie polityki władza najczęściej le­ gitymizowana jest przez tradycję lub charyzmę władcy. Wąski pozostaje zakres rekrutacji kandydatów do pełnienia ról politycznych. Niski także pozostaje poziom instytucjonalizacji życia politycznego, a z kolei bardzo znacząca staje się polityczna rola adm inistracji państwowej i wojska. Dostrzegane są: sakralizacja, symbolizacja i ceremonialność życia poli­ tycznego itp. ( Wr ó b e l , 1995, s. 13-18).

Z kolei społeczeństwo nowoczesne z powodzeniem może być utożsa­ m iane ze społeczeństwem postindustrialnym . W Polsce jak dotąd stale mówiono o ewolucji przemian, która prowadzi do ukształtow ania się spo­ łeczeństwa industrialnego. Tymczasem w świecie dostrzegane są od dawna kolejne przeobrażenia, zmieniające oblicze jednostek i szerszych grup społecznych. Powstały przed wieloma laty term in „społeczeństwo post- industrialne” określa nową jakość i formę zbiorowości ludzkiej i jest utożsa­ m iany z pojęciem społeczeństwa na wskroś nowoczesnego. Mimo że b rak jednolitych ocen tego typu społeczeństwa, można - jak w przypadku za­ rysowanego modelu społeczeństwa tradycyjnego - wskazać na jego głów­ ne cechy. Przede wszystkim cechuje je przewaga zatrudnienia ludności w sektorze trzecim, czyli w dziale usług niem aterialnych. Wśród elem en­ tów postindustrialnych, występujących w społeczeństwach tradycyjnych, byw ają dostrzegane także cechy społeczności postindustrialnej, to moż­ na byłoby w program ie intencjonalnej ingerencji przyspieszyć ewolucję w kształtow aniu się postindustrialnych stosunków społecznych i gospo­ darczych. Wzmacnia to n aszą ufność w pomyślne rezultaty będące n a ­ stępstw em kształto w an ia poszczególnych środowisk wychowawczych w w arunkach transform acji gospodarczej i społecznej ( Z a g ó r s k i , 1996, s. 27-42; R a d z i e w i c z - W i n n i c k i , 1998, s. 84-96).

W społeczeństwach postindustrialnych dom inują działy gospodarcze, które generują różne usługi oraz kreujące symbole kulturowe. Duży od­ setek ludności reprezentuje zawody pozarolnicze i pozaprzemysłowe. Wysoka jest wydajność pracy, a także podatność układów gospodarczych na wszelkie innowacje. C harakterystyczną zm ienną staje się mobilność ról ekonomicznych. Przew aża oczywiście dominacja własności prywatnej i równomierny na ogół poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów danego kraju. S tru k tu ra zawodowa jest zdominowana przez stale powiększającą się kategorię pracowników z wyższym wykształce­ niem, wśród których grupy wykwalifikowanych specjalistów i intelek­ tualistów ro s n ą nabierając przy tym coraz większego znaczenia dla roz­

woju społeczno-kulturalnego istniejącego systemu. W nowoczesnym post- industrialnym społeczeństwie przew ażają stru k tu ry klasowo-warstwo- we. Dom inują więzi wtórne oparte na relacjach rzeczowych. W sferze k ultury napotykam y na nowoczesne wzory w sposobie i stylu życia. Mo­ żemy mówić o uniwersalizm ie i pragm atyzm ie jako reprezentowanych przez w iększą część społeczeństwa system ach (postawach) fizyczno-spo- łecznych. Proces modyfikacji środowisk lokalnych, w tym także oświaty staje się zjawiskiem permanentnym . Przebiega on w myśl zasad powszech­ ności, elastyczności i ustawiczności. Rozwinięty jest system szkolnictwa wyższego i placówek naukowo-badawczych. N auka stanowi stym ulator wzrostu gospodarczego i przeobrażeń społecznych, kulturowych, świado­ mościowych i tym podobnych. Poziom w ykształcenia ludności jest bardzo wysoki. Przewyższa on bieżące i doraźne potrzeby gospodarki. W ykształ­ cenie staje się w większej niż dotychczas mierze celem autotelicznym działalności ludzkiej, mniej związanym z funkcją in s tru m e n ta ln ą peł­ nioną przez jednostkę w społeczeństwie przemysłowym. W oświacie ob­ serwuje się egalitaryzację systemów edukacyjnych, charakteryzującą się m.in. szerokim dostępem do wielorakich form kształcenia oraz wysokim i zadowalającym jednostkę poziomem nauczania oraz w arunkam i tow a­ rzyszącymi trybowi kształcenia. N auka rozwija się w szybkim tempie. Z wolna instytucjonalizuje się społeczeństwo wiedzy.

Rynek ekonomiczny odgrywa znacznie m niejszą rolę niż w społeczeń­ stwie tradycyjnym, w zrasta zaś waga polityki społecznej i regulacyjnej funkcji adm inistracji państwowej. Bezpośrednia konsumpcja m aterial­ na zaczyna tracić swoje ongiś podstawowe znaczenie jako czynnik sty­ mulujący pracę zawodową czy indyw idualną działalność gospodarczą na rzecz wzmożonej aktywności w zaspokajaniu potrzeb kulturowych, niem aterialnych, duchowych. J e s t to oczywisty rezu ltat procesów mo­ dernizacyjnych rozum ianych jako ciąg przem ian społeczeństwa tra d y ­ cyjnego, uw arunkow any właściwym cywilizacji przemysłowej typem tech­ nologii, organizacji gospodarczej i społecznej ( Wr ó b e l , 1995, s. 36-38).

Omawiany typ społeczeństwa cechuje się znaczną przew agą ludności miejskiej. W sferze kom unikowania rozwinięty jest system środków m a­ sowej informacji nie tylko na poziomie centralnym, ale także regional­ nym czy lokalnym. W sferze osobowości spotyka się - w większości przy­ padków - indywidualizm oparty na m echanizm ach życia społecznego, łączący się wszakże ze zdolnością do zbiorowego współdziałania. S tru k ­ tu ra osobowości jest zdecydowanie „otw arta”, przejawiająca podatność na wszelkie innowacje. Wysoki jest także poziom aspiracji życiowych. W życiu politycznym występuje p raw na legitymizacja władzy, dominacja wzorów masowej partycypacji społecznej, szeroki zakres rekrutacji k a n ­ dydatów do pełnienia ról społecznych. Wysoki także pozostaje poziom

instytucjonalizacji życia politycznego. Ukształtowany zostaje rozdział wła­ dzy i kom petencji poszczególnych instytucji w państw ie. W ystępują z reguły kom petentne i kwalifikowane służby cywilne (W r ó b e 1, 1995, s. 37-38).

Środowisko n a tu ra ln e wraz z wytworzoną in fra s tru k tu rą daje pod­ stawy poczucia wspólnoty na pewnym obszarze, a tym sam ym w zrasta rola kontroli społecznej działającej w danym środowisku. Przestrzeń jako w artość służąca jednostkom i grupom, jako elem ent konkretyzacji w aż­ nych czynników samookreślenia postrzegana jest w wielu różnorodnych wymiarach. Człowiek nowoczesny rozpoznaje i klasyfikuje bowiem p rze­ strzeń według wielu, często nakładających się na siebie kryteriów.

Przyjm ując powyżej przedstaw ione opisy dwóch (modelowo zaryso­ wanych) lypów społeczeństw, trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż zarówno czy­ telnik, jak i badacz nie spotykają się we współczesnym świecie ze s tru k ­ tu r ą społeczną stanow iącą p e łn ą egzemplifikację zarysowanego wzorca. Część opisanych właściwości typowych i charakterystycznych dla społe­ czeństw tradycyjnych i nowoczesnych występuje wprawdzie w świecie realnym. Inne z kolei pojaw iają się w formie niepełnej, a często dopiero zalążkowej. W wielu w ypadkach przeobrażenia modernizacyjne zostały uruchomione zarówno przez siły społeczne, jak i nowo powstałe organi­ zacje, zrzeszenia, stowarzyszenia czy instytucje, które doprowadziły do adaptacji wzorów zewnętrznych - w swej początkowej fazie - między in ­ nymi po to, aby kontynuować program rozwoju cechujący się przede w szystkim wprowadzeniem nowych i skutecznych mechanizmów p rze­ m ian ( Wr ó b e l , 1995, s. 17).

к к к

Finalizując, pragnę podkreślić, że wszelkie analizy dotyczące moder­ nizacji, modyfikacji - jak już uprzednio wspomniano - zastanego k a p ita ­ łu społecznego stanow ią bardzo oryginalną perspektyw ę analizy proce­ sów rozwojowych, aczkolwiek z reguły są pozbawione konkretnego decy­ dującego program u wdrażania. Tym sam ym trudno jest za pomocą wy­ izolowanych założeń sfery teoretycznej sprostać praktycznym wymogom rozwoju społecznego (por. W r ó b e l , 1995, s. 39).

Często powoływałem się w p rzy p isach n a lite ra tu rę pochodzącą z innych - pozapedagogicznych - dyscyplin naukowych. Moim celem nie była oczywiście analiza podobieństw bądź różnic w interpretacji pewnych zjawisk. Lecz zasygnalizowanie czytelnikowi wielu sprzeczności.

Jestem przekonany, iż nowe formy komunikacji w sieci umożliwiają studiowanie i pogłębianie wszelkich kwalifikacji, ofiarują nowe dydak­ tyczne metody i przystępność wiedzy ( J u s z c z y k , 2003a). Jednakże nowa

dydaktyka oparta na technologii medialnej i jej uniwersalizacja, dowolna intensywność pozostają ściśle związane właśnie z kapitałem społecznym. Nie można przecież zapomnieć, iż ta obszerna dziedzina elektronicznego nauczania, ku której zmierzamy, nadal znajduje się na etapie masowego i potężnego eksperym entu ( S c h a y a n , 2001, s. 48-49), a zatem wymaga aprobaty większej części społeczeństwa, które powinno być przekonane o wykorzystaniu nowych technologicznych możliwości m.in. do celów edu­ kacyjnych. Od kapitału społecznego zależy to, w jaki sposób, wykorzy­ stując nowe technologie informacyjne, pow stanie wspólnota postindu- strialnego społeczeństwa obywatelskiego.

B ib lio g rafia

B i a ł o s z e w s k i H., 1970: F u n k c jo n a ln a koncepcja z m ia n y społecznej. „ S tu d ia Socjo­ logiczne”, n r 2.

B u t s c h e r R., 2001: M otor p rze m ia n . „ D e u tsc h la n d ”, n r 2.

F u k u y a m a F., 2004: Koniec człowieka. K onsekw encje rewolucji biotechnologicznej. Tłum. B. P i e t r z y k. Kraków.

G e i s l e r R., rec., 2005: N iew olnicy przeszłości? J a n u s z T. Hryniewicz: „Polityczny i k u l­

turow y ko n te k st rozw oju g ospodarczego.”„S tu d ia Socjologiczne”, n r 3.

G l o t z P., 1999: Cyfrowy k a p ita liz m w erze inform acji. „D e u tsc h la n d ”, n r 6.

H r y n k i e w i c z J.T., 2004: Polityczny i ku ltu ro w y ko n tek st rozwoju gospodarczego. W ar­ szawa.

H o f m o k l J., 2002: Rozw ój p o la organizacyjnego I n te r n e tu - d o m in a c ja sieciowej fo r ­

m y p o r z ą d k u społecznego. „ S tu d ia Socjologiczne”, n r 4.

J u s z c z y k S., 2002: E d u k a c ja n a odległość. Toruń.

J u s z c z y k S., 2003a: D y d a k ty k a in fo rm a ty k i i technologii inform acyjnej. Toruń. J u s z c z y k S., 2003b: D ista n é n é vzdelavânie. B ra tisla v a .

K r y s z c z u k M., 2002: Społeczne a spekty now ych mediów. „ S tu d ia Socjologiczne”, n r 2. K u ś M., 2004: P u ła p k i popularyzacji. „F o ru m A k adem ickie”, n r 1.

K w i a t k o w s k i M., 2005: K a p ita ł społeczny. W: E n cy klo p ed ia socjologii. W arszaw a. L e w o w i c k i T., S i e m i e n i e c k i B., red., 2004: R o la i m iejsce technologii in fo rm a ­

cyjnej w okresie reform e d u k a cy jn y ch w Polsce. Toruń.

L e v i s o n P , 1999: M ię k k ie ostrze. W arszaw a.

R a d z i e w i c z - W i n n i c k i A., 1998: T ra d itio n a n d R ea lity in E d u c a tio n a l E th n o g r a ­

p h y o f P o st-C o m m u n ist Poland. E ssa y s in Sociology o f E d u c a tio n a l a n d Social Pe­ dagogy. F r a n k f u r t am M a in —B e rlin —B e rn —New York—P a r is —Wien.

R a d z i e w i c z - W i n n i c k i A., 2004: Społeczeństw o w trakcie zm ia n y . G dańsk. R a d z i e w i c z - W i n n i c k i A., 2005: N apięcie i d estabilizacja we współczesnej ro d zi­

nie w dobie d estabilizacji społecznej. „Szkice H u m a n is ty c z n e ”, n r 3—4.

R e e v e s В., N a s s C., 2000: M e d ia i ludzie. Przeł. H. S z с z u г к o w s к a. W arszaw a. S a n d e f u r R.L., L a u m a n E . О., 1998: A P a ra d ig m for Social Capital. „R atio n ality

S c h a y a n J., 2001: N o w a d y d a k ty k a w sieci. „ D e u tsc h la n d ”, n r 1.

S t a n k i e w i c z R, 2005: M e a n d ry biotechnologii. [Recenzja k sią ż k i F. F ukuyam y, K o ­

niec człow ieka..]. „ S tu d ia Socjologiczne”, n r 2.

S t e h r N., 2001: Ś w ia t złożony z wiedzy. „ D e u tsc h la n d ”, n r 1.

S z a b ł o w s k i J., 2005: M a ją te k narodow y. „F o ru m A k adem ickie”, n r 12. W e i z s ä c k e r E., 2002: D em okracja i globalizacja. „ D e u tsc h la n d ”, n r 4.

W r ó b e l T., 1995: Teorie m o dernizacji i nowoczesności. Wybrane problem y. W: N o w o ­

czesna szkoła. N ow ość w szkole. S zk ic e i s tu d ia Red. A. R o s ó ł , M.S. S z c z e p a ń ­

s k i . Częstochowa.

Z a g ó r s k i K., 1996: S tr u k tu r a i ruchliw ość w społeczeństw ie p o s tin d u s tr ia ln y m . „K ul­ t u r a i S połeczeństw o”, n r 4.

Z d a n o w s k i M., 2005: Prędkość początkow a. „F o ru m A k adem ickie”, n r 12.

Z i ó ł k o w s k i M., 2000: P rze m ia n y interesów i wartości społeczeństw a polskiego. Teo­

rie, tendencje, interpretacje. Poznań.