An Investigation of the Influence of Market Reform on the Tourist Development of Central-Eastern Europe

NOTATKI NAUKOWE - RESEARCH NOTES

Turyzm 2002,

12/1

Olga Meczkovskaya

Katedra Geografii Ekonomicznej Państw Zagranicznych Wydział Geograficzny

Uniwersytet Białoruski prospekt F. Skoiyny 4 220 050 Mińsk, Republika Białorusi

WPŁYW REFORMY RYNKOWEJ

NA ROZWÓJ TURYSTYKI

W EUROPIE ŚRODKOWO­

WSCHODNIEJ

AN INVESTIGATION OF THE

INFLUENCE OF MARKET REFORM

ON THE TOURIST DEVELOPMENT

OF CENTRAL-EASTERN EUROPE

Z ary s treści: C elem pracy je s t z b ad an ie w pływ u reform y ryn­ kow ej na po zio m sp o łe cz n o -e k o n o m icz n y i rozw ój turystyki w E uropie Ś ro d k o w o -W sch o d n iej (C E E ). A uto rk a do k o n u je k om pleksow ej an alizy ryn k u usłu g turystycznych w okresie przem ian u strojow ych w krajach E u ro p y Ś ro d k o w o -W sch o d ­ niej dzieląc b ad an e kraje na trzy grupy. N a pod staw ie tych analiz fo rm u łu je głó w n e ten d en cje w m ięd zy n aro d o w y m ro z ­ w oju turystyki w krajach C E E w latach d ziew ięćdziesiątych.

S łow a k lu cz o w e : w skaźniki rozw oju turystyki m ięd zy n aro d o ­ w ej, przem ysł turystyczny.

Istotne różnice regionalne w zakresie reform eko­ nom icznych i poziom u rozw oju społeczno-ekono­ m icznego m iędzy poszczególnym i krajam i Europy Środkow o-W schodniej - przedstaw ione na podsta­ wie przeprow adzonych typologii krajów CEE w form ie w skaźników społeczno-ekonom icznych - nie o d zw ierciedlają oczyw istych dysproporcji w rozw oju m iędzynarodow ym turystyki.

Poprzez m acierz korelacyjnych zw iązków m ię­ dzy głównym i w skaźnikam i społeczno-ekonom icz­ nymi a turystycznym i (intensyw ność przyjazdów turystycznych na 1000 m ieszkańców , przychody i w ydatki przem ysłu turystycznego, poziom w y­ kształcenia dorosłych m ieszkańców oraz długość ich życia, produkt narodow y brutto i jeg o roczny w skaźnik w zrostu, średni roczny w skaźnik inflacji, struktura zatrudnienia, rola eksportu w całym natę­ żeniu im portu, itd.) otrzym ano typologię krajów

Abstract: The aim of this work is to investigate the influence of market reform on the level of socio­ economic and tourist development in Central-Eastern Europe (CEE). The author set herself the task of making a complex social and economic analysis of the tourist services market in the transitional period. According to this analysis it is possible to single out the main trends in international tourism in CEE countries in the 90's.

Key w ords: international tourism development coefficients, tourist industry.

At p re se n t th ere are significant intern al

re g io n a l

d iffe re n c e s

b e tw e e n

th e

co u n tries

of C en tral-E astern

Europe

(CEE) in th e rate of econom ic reform and

the level of socio-econom ic developm ent

in th e tra n sitio n al period. This is show n

in th e groupings b ased on th e socio­

econom ic figures

of CEE countries.

N evertheless, th e se do n o t reflect the

obvious disproportion in th e developm ent

of in tern a tio n al to u rism w hich is why the

m ain p u rp o se here is to divide CEE

co u n tries into g ro u p s according to th eir

level of socio-econom ic developm ent and

th e ir to u rism developm ent.

The grouping of co u n tries for 1996

-1 9 9 7 w as produced from correlations

betw een th e m ain socio-econom ic and

Tabela I. Główne wskaźniki natężenia rozwoju turystyki międzynarodowej w Europie Środkowej i Wschodniej w 1993 r.

Natężenie przyjazdów turystycznych W pływy; turystyki Wydatki na turystykę _{Bilans tury­} Kraj Przyjazdy tury­

stów (tys.) na 1000

mieszkańców na 1 km2 w min US$

na 1

mieszkańca w min US$

na 1 mieszkańca styczny (US$ min) Węgry 22 804 2 235,7 245,2 1181 116 741 73 +440 Republika Czech 11 500 1 116,5 145,9 1 558 151 525 51 +1 033 Estonia 470 293,8 10,4 5 31 25 16 +25 PIERWSZA GRUPA 34 774 1 573,5 160,3 2 789 126 1 291 58 +1 499 Białoruś 47 4,6 0,2 31 3 102 10 -400 Ukraina 685 13,3 1,1 188 4 516 10 -328 Rosja 5 896 39,9 1,3 1 474 10 3 695 25 -1 239 DRUGA GRUPA 6 628 31,6 2,6 1 693 8 4313 21 -2 620 Litwa 324 87,6 5,0 102 28 51 14 +51 Polska 17 000 443,9 54,4 4 500 118 181 5 +5 834 Słowacia 653 123,2 13,3 390 74 262 49 +284 Łotwa 75 28,9 1,2 15 6 29 11 -14 TRZECIA GRUPA 18 052 361,8 36,7 5 007 100 523 11 +4 484 Albania 45 13,2 1,6 8 2 6 2 +2 Mołdawia 56 12,7 1,7 2 1 9 2 -7 Bułgaria 3 827 430,0 34,5 307 35 257 29 +116 Rumunia 2911 126,6 12,3 197 9 195 9 -3 5 CZWARTA GRUPA 6 839 172,3 16,6 514 13 467 12 +45 Jugosławia 77 7,4 0,8 23 2 - - -Słowenia 624 312,0 31,0 734 367 304 152 +430 Chorwacja 1 521 316,9 26,9 832 173 298 62 +534 FYR0Ma 208 104,0 8,1 13 7 - - -Jugosłowiańska SFR 2 430 126,6 11,9 1 602 83 602 89 +1 388 Europa Środkowo-Wschodnia 68 723 201,8 17,9 11 605 34 7196 21 +4 409 Europa 304 332 395,2 28,3 150 539 196 137 037 178 +13 502 Świat ogółem 517 607 93,9 3,9 314 249 57 273 076 50 +41 173

a Former Yugoslavien Republic of Macedonia - b. Jugosłowiańska Republika Macedonii.

S o u r c e : Yearbook o f Tourism Statistics, 1993, vol. 1. 2; Human Development Report 1993; Statistical Yearbooks o t Latvia, 1997; Lithuania, 1994, Czech Republic, 1995; Estonia, 1994.

Europy Ś rodkow o-W schodniej w okresie 1996 -1 9 9 7 , z klasyfikacją wg dendrogram u dla tych krajów . Pozw ala on w yznaczyć głów ne cechy szczególne geograficznej struktury przem ysłu tury­ stycznego.

Zasięg w ew nętrznych różnic regionalnych na poziom ie rozw oju społeczno-ekonom icznego stał się osobliw ością w spółczesnego okresu przem ian dla Europy Ś rodkow o-W schodniej i jeśli chodzi o głów ne w skaźniki społeczno-ekonom iczne, do­ prow adził do rosnącej przepaści m iędzy czołow y­ mi krajam i a tym i, które p o zo stają „na szarym koń­ cu” . M ożem y dojść do takich w niosków po prze­ analizow aniu w skaźnika reform ekonom icznych zgodnie z dw om a okresam i ich trw ania: 1990 -1 9 9 4 i 1996-1998. I tak, w 1993 r. średnio pro­ dukt narodow y brutto (PN B ) na 1 m ieszkańca

to u rist figures (the n u m b e r of to u rist

arrivals p er 1000 in h a b ita n ts, income

an d

ex p en d itu re

on

in ternational

tourism , the ed u catio n al level of ad u lt

in h a b ita n ts an d th e ir life expectancy,

GNP a n d th e a n n u a l rate of growth, the

average a n n u a l ra te of inflation, employ­

m ent structure, exports relative to imports

etc) to produce the following classification

based on the table of CEE countries. The

tables, them selves based on the socio­

economic level and tourist development,

allow u s to identify the m ain features of the

geography of international tourism.

The ex tension of in tern a l regional

differences in the level of the socio­

econom ic developm ent is specific to the

Table I. International tourism figures in Central-Eastern Europe in 1993

Country Tourist arrivals _{(in thousands)}

The number of tourist arrivals Tourism income Tourism expenditure

Net balance (US$ mln) per 1000

inhabitants per km2 (US$ mln)

per inhabitant (US$ mln) (US$ mln) per inhabitant (US$ mln) Hungary Czech Republic Estonia THE1ST GROUP 22,804 11,500 470 34,774 2,235.7 1.116.5 293.8 1.573.5 245.2 145.9 10.4 160.3 1,181 1,558 5 2,789 116 151 31 126 741 525 25 1,291 73 51 16 58 +440 +1,033 +25 +1,499 Belarus 47 4.6 0.2 31 3 102 10 -400 Ukraine 685 13.3 1.1 188 4 516 10 -328 Russia 5,896 39.9 1.3 1,474 10 3,695 25 -1,239 THE 2ND GROUP 6,628 31.6 2.6 1,693 8 4,313 21 -2,620 Lithuania 324 87.6 5.0 102 28 51 14 +51 Poland 17,000 443.9 54.4 4,500 118 181 5 +5,834 Slovakia 653 123.2 13.3 390 74 262 49 +284 Latvia 75 28.9 1.2 15 6 29 11 -14 THE 3RD GROUP 18,052 361.8 36.7 5,007 100 523 11 +4,484 Albania 45 13.2 1.6 8 2 6 2 +2 Moldavia 56 12.7 1.7 2 1 9 2 -7 Bulgaria 3,827 430.0 34.5 307 35 257 29 +116 Romania 2,911 126.6 12.3 197 9 195 9 -3 5 THE 4™ GROUP 6,839 172.3 16.6 514 13 467 12 +45 Yugoslavia 77 7.4 0.8 23 2 - - -Slovenia 624 312.0 31.0 734 367 304 152 +430 Croatia 1,521 316.9 26.9 832 173 298 62 +534 FYROM3 208 104.0 8.1 13 7 - - -Yugoslav SFR 2,430 126.6 11.9 1,602 83 602 89 +1,388 Central-Eastern Europe 68,723 201.8 17.9 11,605 34 7,196 21 +4,409 Europe 304,332 395.2 28.3 150,539 196 137,037 178 +13,502 Total World 517,607 93.9 3.9 314,249 57 273,076 50 +41,173

a Former Yugoslavien Republic of Macedonia.

S o u r c e : Yearbook o f Tourism Statistics, 1993, vol. 1.2; Human Development Report 1993-, Statistical Yearbooks o f Latvia, 1997; Lithuania, 1994; Czech Republic, 1995; Estonia, 1994.

w czołow ych krajach, takich jak: W ęgry, R epubli­ ka Czech, Estonia, w ynosił 3077 dolarów i był trzy razy wyższy niż w biedniejszych krajach, takich jak: A lbania, M ołdaw ia, B ułgaria, R um unia, gdzie wynosił 1058 dolarów . W 1996 r. ten sam w skaź­ nik dla państw liderów (Słow enia, C horw acja, W ę­ gry, R epublika C zech) w ynosił 5148 dolarów ; jest to cztery razy więcej niż w słabo rozw iniętych kra­ jach tego regionu (Humań ..., 1993, 1998).

Znacznie w iększe s ą dysproporcje dotyczące rozw oju turystyki w ew nątrz regionu. W 1993 r. głów ne wskaźniki natężenia rozw oju były 3 -4 razy wyższe niż w krajach „szarego końca” . W 1996 r. te sam e w skaźniki dochodziły ju ż do 8 -1 4 razy, a natężenie przyjazdów turystycznych do krajów znajdujących się w czołów ce 70-krotnie

przekra-m odern tra n sitio n a l period an d h a s led to

an in creasin g gap betw een leader and

lagging co u n tries. This conclusion is

arrived a t after a n an aly sis of th e rate of

econom ic reform in its two m ain periods:

1990-1994 an d 1996-1998. In 1993 the

average GNP p er in h a b ita n t for the leader

co u n tries s u c h a s H ungaiy, the Czech

Republic a n d E sto n ia (3077$) w as th ree

tim es th a t of lagging co u n tries su c h as

Albania, Moldova, B ulgaria an d R um ania

(1058$). In 1996 the figure for the leaders

(Slovenia, Croatia, H ungary an d the

Czech Republic) w as 5148$, four tim es

th a t of th e lagging c o u n tries

...,

czało liczbę przyjazdów do słabiej rozw iniętych krajów Europy Ś rodkow o-W schodniej (tab. I, II).

T aka tendencja była w ynikiem kilku czynników ekonom icznych, z których głów nym i są: w skaźnik reform ekonom icznych, polityka ekonom iczna, hierarchia ważności w rozw oju sektora turystycz­ nego oraz ekonom iczne w sparcie krajów zachod­ nich. Jednocześnie czynnik ochrony środow iska w rozw oju przem ysłu turystycznego zyskuje na znaczeniu. Przejaw em tego je s t w skaźnik natęże­ nia przyjazdu turystów na 1 km 2 danego kraju. W zrósł on praw ie we w szystkich krajach Europy Środkowo-W schodniej. Porównując z rokiem 1993, kiedy to przeciętny w skaźnik natężenia przyjaz­ dów turystycznych w ynosił 18 osób na 1 km" w 1996 r., liczba ta w zrosła do 22 osób na 1 km2. R osnąca presja na środow isko je st szczególnie w i­ doczna w krajach uw ażanych za głów ne ośrodki przem ysłu turystycznego w E uropie Środkowo- -W schodniej, w Słow enii (1,3-krotnie wyższe), C horw acji (1,7-krotnie w yższe), R epublice Czech (1,5-krotnie wyższe) (tab. I, II).

D endrogram typologiczny krajów Europy Ś rod­ kow o-W schodniej utw orzony na podstaw ie pozio­ mu społeczno-ekonom icznego i rozw oju turystyki w latach 1996-1997 ukazuje powstanie trzech grup.

W pierw szej grupie zn a jd u ją się najbardziej rozw inięte kraje Europy Środkow o-W schodniej, które są głównym i ośrodkam i turystycznego popy­ tu i podaży. S ą to: W ęgry, R epublika C zech, S ło­ w enia i C horw acja, uw ażane za kraje czołow e od początku lat dziew ięćdziesiątych. Głów nym i czyn­ nikami sprzyjającym i rozw ojow i przem ysłu tury­ stycznego w tych krajach są: sukcesyw na polityka ekonom iczna i stabilne podstaw y praw ne, które z kolei po zw alają na stw orzenie dogodnych w a­ runków dla inw estorów zagranicznych i dla ich in­ teresów.

Pod w zględem społeczno-ekonom icznym kraje te nie dośw iadczyły pow ażnych zaw irow ań zw ią­ zanych z gospodarką rynkow ą. Rządy podjęły się budow y otw artego typu ekonom i państw a. Polity­ ka ekonom iczna i stabilne podstaw y praw ne po­ zw oliły na stw orzenie korzystnych w arunków do inw estow ania. O bok rozw oju ekonom icznego kraje te posiadają rów nież inne atuty, takie jak: położe­ nie geograficzne, w ykw alifikow aną kadrę, warunki do w prow adzenia najnow szych rozw iązań inżynie­ ryjnych i zaaw ansow anych technologii, rzutują­ cych na popraw ę produkcji i podtrzym anie w spół­ zaw odnictw a zarów no na rynkach w ew nętrznych, ja k i zew nętrznych. Zagraniczni inw estorzy kierują sw oją uw agę przede w szystkim w stronę takich

ob-T h e i n t e r n a l d i s p r o p o r t i o n a t e d e v e l o p ­ m e n t s i n t h e r e g i o n a r e o f g r e a t e r i m p o r t a n c e . In 1 9 9 3 t h e m a i n i n d e x w a s 3 - 5 t i m e s h i g h e r w h ile b y 1 9 9 6 it w a s a l r e a d y 8 - 1 7 t i m e s h i g h e r , a n d t h e n u m b e r o f t o u r i s t a r r i v a l s to l e a d e r c o u n t r i e s w a s 7 0 t i m e s h i g h e r [ t a b l e s I a n d II]. T h i s t r e n d w a s c o n d i t i o n e d b y a n u m b e r o f e c o n o m i c f a c t o r s w i t h t h e m a i n o n e s b e i n g : t h e r a t e o f e c o n o m i c r e f o r m , t h e s e q u e n c e o f e c o n o m i c p o l i c i e s , p r i o r i t i e s i n t o u r i s t s e c t o r d e v e l o p m e n t a n d t h e f i n a n c i a l s u p p o r t o f w e s t e r n c o u n t r i e s . A t t h e s a m e t i m e t h e ‘e c o lo g i c a l f a c t o r ’ o f i n t e r n a t i o n a l t o u r i s m d e v e l o p m e n t b e c o m e s m o r e i m p o r t a n t . T h i s i s i n d i c a t e d b y t h e f i g u r e f o r t h e n u m b e r o f t o u r i s t a r r i v a l s p e r k m 2, w h i c h h a s i n c r e a s e d i n a l m o s t a l l C E E c o u n t r i e s . I n c o m p a r i s o n w i t h t h e y e a r 1 9 9 3 , w h e n t h e a v e r a g e f i g u r e w a s 1 8 p e r k m 2, b y 1 9 9 6 i t w a s 2 2 p e r k m 2. T h e i n c r e a s e d ‘e c o lo g i c a l l o a d ’ i s e s p e c i a l l y e v i d e n t i n t h e c o u n t r i e s w h i c h a r e c o n s i d e r e d t o b e t h e m a i n c e n t r e s o f i n t e r n a t i o n a l t o u r i s m i n C E E , i n S l o v e n i a (1 .3 t i m e s m o r e ) , C r o a t i a (1 .7 ) a n d t h e C z e c h R e p u b l i c (1 .5 ) [ t a b l e s I a n d II]. T h r e e g r o u p s a r e s h o w n o n t h e t a b l e s . In t h e 1st a r e t h e m o s t d e v e lo p e d c o u n t r i e s in C E E , t h e m a i n c e n t r e s o f t o u r i s m d e m a n d a n d s u p p l y , a m o n g t h e m : H u n g a r y , C z e c h R e p u b lic , S lo v e n i a a n d C r o a tia , h a v e b e e n c o n s i d e r e d l e a d e r s i n t h e r e g io n s i n c e t h e b e g i n n i n g o f t h e 9 0 ’s . T h e m a i n f a c to r s f a v o u r i n g t h e d e v e l o p m e n t o f i n t e r n a t i o n a l t o u r i s m in t h e s e c o u n t r i e s a r e a s u c c e s s f u l e c o n o m ic p o lic y a n d a s t a b l e le g a l f o u n d a t i o n w h i c h h a s a llo w e d in i t s t u r n t h e c r e a t i o n o f a f a v o u r a b l e i n v e s t m e n t c l i m a t e fo r fo r e ig n b u s i n e s s a n d d i r e c t f o r e ig n i n v e s t m e n t . T h e s o c i o - e c o n o m i c c o n d i t i o n s o f t h e s e c o u n t r i e s h a v e n o t u n d e r g o n e s h o c k t h r o u g h e n t r y i n t o t h e m a r k e t a n d h a v e a n e c o n o m y o f a n o p e n t y p e . B e s i d e s fo r t h e d e v e l o p m e n t o f t h e e c o n o m y i n t h e s e c o u n t r i e s t h e r e a r e s u c h f a v o u r a b l e c o n d i t i o n s a n d f a c t o r s a s g e o g r a p h i c a l a d v a n t a g e s , q u a l i f i e d s t a f f , g o o d c o n d i t i o n s f o r t h e i n t r o d u c t i o n o f t h e m o s t r e c e n t e n g i n e e r i n g a n d a d v a n c e d t e c h n o l o g i e s , a n d f o r a d j u s t m e n t o f

szarów, o czym św iadczy geograficzny obraz za­ granicznych inw estycji w Polsce, R epublice Czech, Słow enii, C horw acji, R um unii, a w szcze­ gólności W ęgier (MlRONENKO 1999). Szczególnie duży napływ inw estycji zagranicznych dotyczy W ęgier, których rząd proklam ow ał politykę ekono­ micznej stabilizacji. W C horw acji w zrost wartości w skaźników przem ysłu turystycznego zw iązany je s t z popraw ą sytuacji ekonom icznej, której atry­ buty (m inim alny poziom inflacji i stabilność naro­ dowej waluty na dużym poziom ie), wg profesora U niw ersytetu w Zagrzebiu, R. V ukadinovicza, by­ ły w yraźnie podkreślone w D ayton w 1995 r.

(Humań ... 1998). D ynam iczny rozwój przem ysłu

turystycznego w R epublice C zech je s t zw iązany z sukcesam i reform ekonom icznych. W ysoka ocena zachodnich ekspertów dotycząca reform w C ze­ chach oparta je st na w skaźnikach społeczno- -ekonom icznych 1991-1996. O bliczono, że pro­ dukt narodow y brutto na 1 m ieszkańca w 1996 r. osiągnął połow ę średniej w artości dla Unii E uro­ pejskiej, a stabilność narodow ej w aluty sprzyja społecznym klim atom poprzez w zrost płac. O prócz politycznej stabilności, przyczyną takiego stanu rzeczy je st napływ zagranicznych inw estycji, które na 1 m ieszkańca przyniosły R epublice Czeskiej 687 dolarów w 1996 r., dając jej tym sam ym trze­ cie m iejsce w czołów ce, po W ęgrzech i Polsce, wśród krajów Europy Środkowej (C h ek lin a 1998).

C harakterystyczną ce ch ą krajów Europy Środ­ kow o-W schodniej należących do pierw szej grupy je st najw yższy w skaźnik natężenia przyjazdów turystycznych na 1000 m ieszkańców (1,5 tys.) i na 1 k n r (165). T o 6 -7 ,5 razy' ponad średnią w E uropie Ś rodkow o-W schodniej. Podobnie ja k w 1993 r., absolutnym liderem pod w zględem licz­ by przyjeżdżających turystów są W ęgry. W 1996 r. praw ie 25% w szystkich turystów przybyw ających do Europy Ś rodkow o-W schodniej odw iedziło W ę­ gry (tab.

II).

W pływ y z przem ysłu turystycznego na W ę­ grzech, w R epublice C zeskiej, C horw acji i Słow e­ nii osiągnęły praw ie 35% w szystkich wpływ ów przypadających na E uropę Ś rodkow o-W schodnią (9,6 mld dolarów ). Przeciętny w skaźnik wpływ ów na 1 m ieszkańca.w tych krajach je st najw yższy dla Europy Ś rodkow o-W schodniej i wynosi 354 dola­ rów. N atężenie w pływ ów z przem ysłu turystyczne­ go w tych krajach przekracza dw ukrotnie wydatki i w skazuje na ogrom ną rolę rozw oju turystyki aktywnej.

C zęść w ydatków na przem ysł turystyczny tych krajów wynosi 20,4% z całości w ydatków Europy

o u tp u t to m a in ta in a com petitive position

both on th e in tern a l a n d external m arket.

It is to su ch a re a s th a t foreign investors

are a ttra c te d first of all. The ‘geography’

of external in v estm en ts in Poland, Czech

Republic, Slovenia, Croatia, Rom ania

an d especially H ungary testifies to th is

(Mir o n ie n k o

1999)

H ungary is d istin g u ish ed by the large

inflow of foreign in v estm en ts prom oted by

a policy of economic of stabilization. In

Croatia the

increase

in

international

tourism is connected to the economic

improvement, m inim um level of inflation

and high stability of national currency,

which in the opinion of Professor Vuka-

dinovich of Zagreb University, came directly

after the Dayton agreem ents in 1995

(Huinan

... 1998). The dynamic develop­

m ent of international tourism in the Czech

Republic is connected to successes in

reforming the economy. The high opinion

of w estern experts of Czech reforms

is based on confidence in the socio­

economic param eters from 1991-1996:

GNP per capita which in 1996 was

approximately half the average level of the

European Union, the stability of the

national currency an d a favourable social

climate connected to a growth in wages.

Against a background of political stability,

these were the factors th a t produced an

inflow of foreign investm ents (687$ per

capita in 1996), so th a t the Czech Republic,

after Hungary and Poland, h as a leading

role in Central Europe

1998).

This group h a s th e h ig h est n u m b ers

of to u rist arrivals p er 1000 in h a b ita n ts

(1,500) an d p e r km 2 (165), correspond­

ingly 6 an d 7.5 tim es th e CEE average.

In 1993 according to the n u m b er of

to u rists th e ab so lu te leader is H ungary

an d in 1996 alm o st 25% of all to u rists to

CEE visited th is c o u n try [table II]. The

percentage of incom e from in tern atio n al

to u rism in H ungary, th e Czech Republic,

C roatia an d Slovenia is alm ost 35% of th e

whole for CEE (9.6 bln $). The average

in h a b ita n t figure rem ain s the h ig h est a t

354$, four tim es h ig h er th a n the average.

Income from in te rn a tio n a l tourism in

H ungary, th e Czech Republic, Croatia

an d Slovenia exceeds ex p en d itu re alm ost

Tabela II. Główne wskaźniki natężenia rozwoju turystyki międzynarodowej w Europie Środkowej i Wschodniej w 1996 r.

Kraj Przyjazdy tury­ stów (tys.)

Natężenie przyjazdów turystycznych Wpływy z turystyki Wydatki na turystykę _{Bilans tury­} styczny (US$ min) na 1000

mieszkańców na 1 km2 w min US$

na 1

mieszkańca w min US$

na 1 mieszkańca Słowenia 832 416,0 41,0 1230 615 543 272 +687 Chorwacja 2 649 588,7 46,8 2014 448 515 114 +1 499 Węgry 20 674 2 026,9 222,3 2146 220 958 94 +1 288 Republika Czech 17 000 1 650,5 215,5 4 075 396 2 953 287 +1 122 PIERWSZA GRUPA 41 155 1 524,3 165,0 9 565 354 4 969 184 +4 596 Rosia 14 587 98,8 8,5 6 875 47 10 723 73 - 3 848 Estonia 600 428,6 13,3 470 339 101 72 +369 Słowacja 951 176,1 19,4 673 125 483 89 +190 Polska 19410 501,6 62,1 8 400 217 6 240 161 +2160 DRUGA GRUPA 35 548 184,0 16,8 16,418 85 17 547 91 -1 129 Albania 56 18,1 1,9 11 4 7 2 +4 Republika Macedonii 136 68,0 5,3 21 11 26 13 -5 Mołdawia 33 7,5 1,0 33 8 38 9 -5 Rumunia 2 834 126,0 11,9 529 24 666 30 -137 Bułgaria 2 795 332,7 25,2 388 46 199 24 +189 Ukraina 814 15,9 1,4 202 4 250 5 -4 8 Łotwa 97 38,8 1,5 182 108 270 108 -8 8 Litwa 255 68,9 3,9 345 93 270 73 +75 Białoruś 234 22,5 1,1 48 5 97 9 -4 9 TRZECIA GRUPA 7 254 67,1 5,3 1 759 16 1 823 17 -64 Europa Środkowo-Wschodnia 83 957 255,7 21,9 27 742 85 24 339 74 +3 403 Europa 348 999 491,8 32,5 219 670 310 208 119 293 +11 551 Świat ogółem 594 827 104,3 4,5 435 000 76 377 399 66 +58 201

S o u r c e : Yearbook of Tourism Statistics, 1998 vol. I, II; Speech about Human Evolution, 1999; Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States, 1997; Statistical Yearbooks of Moldova, 1997; Latvia, 1997, 1998; Lithuania, 1999; Czech Republic, 1996, 1996; Estonia, 1998; The Baltic States. Comparative Statistics, 1997; World Almanac and Book of Facts, U.S.A., 1997.

Środkow o-W schodniej. W skaźnik w ydatków na jednego m ieszkańca je s t 2,5-krotnie wyższy od analogicznego w skaźnika w E uropie Środkowo- -W schodniej i wynosi 184 dolary (tab. II).

Druga grupa składa się z krajów o średnio roz­ winiętej gospodarce i takim też rozw oju przem y­ słu turystycznego. Pozycja ta utrzym yw ana jest od początku lat dziew ięćdziesiątych. N ależy tu: Federacja R osyjska, E stonia, S łow acja i Polska. Głów nym i czynnikam i intensyw nego rozw oju tu­ rystyki w tych krajach s ą pom yślne reform y eko­ nomiczne. W edług Instytutu B adań nad P olityką i G ospodarką Z ag raniczną R osyjskiej Akadem ii Nauk, wysoki w skaźnik w zrostu ekonom icznego oraz wzrost zagranicznych inw estycji były czyn­ nikami charakterystycznym i dla Polski, jak o je d y ­ nego kraju z całej E uropy Środkow ej w 1997 r. (P E K U R 1998). N a Słow acji dynam iczny rozwój przem ysłu turystycznego w ynikał także z

eko-twice over an d in d icates the im portance

of developing active tourism . Expenditure

on

in tern a tio n al

to u rism

in

th ese

co u n tries is 20.4% of the whole expend­

itu re of CEE. N evertheless, th e figure per

in h a b ita n t is 2.5 tim es h igher th a n the

CEE average a t 184$ [table II].

The 2nd group co n sists of countries

w ith a m edium level of econom ic develop­

m en t an d in te rn a tio n a l to u rism and have

m aintained it from th e beginning of the

9 0 ’s: th e R u ssian Federation, Estonia,

Slovakia an d Poland. The m ain factor

influencing th e intensive developm ent of

to u rist b u sin e s s in th ese countries is

considered to be su ccessfu l reform in the

economy. According to th e ‘In stitution of

Foreign Econom ic an d Political Investiga­

tio n s’ of th e R u ssian Science Academy, in

Table II. International tourism figures in Central-Eastern Europe in 1996

Country Tourist arrivals (in thousands)

The number of tourist arrivals Tourism income Tourism expenditure

Net balance (US$ mln) per 1000

inhabitants per km2 (US$ mln)

per inhabitant (US$ mln) (US$ mln) per inhabitant (US$ mln) Slovenia 832 416,0 41,0 1 230 615 543 272 +687 Croatia 2 649 588,7 46,8 2014 448 515 114 +1 499 Hungary 20674 2 026,9 222,3 21 46 220 958 94 +1 288 Czech Republic 17 000 1 650,5 215,5 4 075 396 2 953 287 +1 122 THE 1 *' GROUP 41 155 1 524,3 165,0 9 565 354 4 969 184 +4 596 Russia 14 587 98,8 8,5 6 875 47 10 723 73 - 3 848 Estonia 600 428,6 13,3 470 339 101 72 +369 Slovakia 951 176,1 19,4 673 125 483 89 +190 Poland 19410 501,6 62,1 8 400 217 6 240 161 +2160 THE 2nd GROUP 35 548 184,0 16,8 16,418 85 17 547 91 -1 129 Albania 56 18,1 1,9 11 4 7 2 +4 Macedonia 136 68,0 5,3 21 11 26 13 - 5 Moldavia 33 7,5 1,0 33 8 38 9 - 5 Romania 2 834 126,0 11,9 529 24 666 30 -137 Bulqaria 2 795 332,7 25,2 388 46 199 24 +189 Ukraine 814 15,9 1,4 202 4 250 5 -4 8 Latvia 97 38,8 1,5 182 108 270 108 -88 Lithuania 255 68,9 3,9 345 93 270 73 +75 Belarus 234 22,5 1,1 48 5 97 9 -4 9 THE 3rd GROUP 7 254 67,1 5,3 1 759 16 1 823 17 -64 Central-Eastern Europe 83 957 255,7 21,9 27 742 85 24 339 74 +3 403 Europe 348 999 491,8 32,5 219 670 310 208 119 293 +11 551 Total W orld 594 827 . . . . . --- 104,3 4,5 435 000 76 377 399 66 +58 201

S o u r c e : Yearbook of Tourism Statistics, 1998 vol. I, II; Speech about Human Evolution, 1999; Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States, 1997; Statistical Yearbooks of Moldavia, 1997; Latvia, 1997, 1998; Lithuania, 1999; Czech Republic, 1996, 1996; Estonia, 1998; The Baltic States. Comparative Statistics, 1997; World Almanac and Book of Facts, U.S.A., 1997.

nom icznego w zrostu zw iązanego przede w szyst­ kim ze w zrostem produktu narodow ego brutto i zm niejszeniem inflacji. W zrost turystycznej ak­ tywności lokalnej ludności, połączony ze w zro­ stem opłat na przem ysł turystyczny (483 min dolarów w 1996 r. w obec 262 min dolarów w 1993 r.), je st w ynikiem w zrostu nom inalnych płac, które w 1996 r. w zrosły o 13,3% w porów na­ niu z rokiem poprzednim ( B r e d o v a 1997). R ów ­ nom ierny w zrost ekonom iczny w latach 1995—

1996 był także charakterystyczny dla Estonii. Było to przede wszystkim związane z finansowym wspar­ ciem E uropejskiego B anku O dbudow y i R ozw oju i surowej regulacji rządu. Z m iana struktur eko­ nom icznych oraz w prow adzenie trybu w olnego handlu zapew niło w zrost natężenia zagranicznego handlu i przyciągnęło zagraniczny kapitał. W E sto­ nii w 1996 r. na 1 m ieszkańca przypadało 559 dolarów zagranicznych inw estycji (METROPOLSKI

1998).

Poland the high ra te of econom ic growth

and the in crease of foreign investm ent

were u n iq u e to Poland from the whole of

CEE in 1997 [PEKUR 1998).

In Slovakia th e dynam ic developm ent

of

in tern a tio n al

to u rism

w as

also

prom oted by econom ic growth connected

above all w ith GNP grow th and a de­

crease in inflation. An increase in the

to u rist activity of th e local population is

connected w ith grow th in incom e from

in tern a tio n al to u rism (483 m ln $ in 1996

ag ain st 262 m ln $ in 1993), and is

a consequence of a n in crease in nom inal

wages w hich in 1996 in creased 13.3 % in

com parison

w ith

th e

previous

year

[ Br e d o v a

1997].

Steady econom ic grow th in 1995-1996

w as also ch aracteristic for E stonia and

connected above all to the financial

W 1996 r. ponad 35 min turystów odw iedziło kraje należące do tej grupy (to 42% w szystkich tu­ rystów odw iedzających kraje Europy Srodkowo- -W schodniej). W iększość z nich odw iedziło Pol­ skę, która je st na drugim m iejscu w krajach CEE; odw iedziło j ą ponad 19 min ludzi. 15 m ilionów turystów odw iedziło F ederację R osyjską, szczegól­ nie w Rosji natężenie przyjazdów turystycz­ nych w zrosło w porów naniu z rokiem 1993. W skaźniki są następujące: 184 turystów na 1000 m ieszkańców i 17 przypadających na 1 km". To mniej niż średnio dla Europy Środkowo- -W schodniej.

M aksym alna w artość dla w skaźników w pły­ wów i w ydatków na przem ysł turystyczny dla Eu­ ropy Środkow o-W schodniej (16,5 nild dolarów w stosunku do 17,5 mld dolarów ) oraz ich bilans w y­ różnia tę grupę krajów jak o obszar o aktywnym popycie i podaży usług turystycznych. C zęść w pły­ wów z przem ysłu turystycznego w Federacji Ro­ syjskiej, Estonii, Polsce i Słow acji w ynosiła 59% poziom u Europy Ś rodkow o-W schodniej w roku 1996. W edług wielkości w pływ ów Polska je st ab­ solutnym liderem w regionie (8,4 mld dolarów lub 30% wszystkich w pływ ów Europy Środkowo- -W schodniej). Pozostała na tym m iejscu od po­ czątków lat dziew ięćdziesiątych. W ielkość w pły­ wów na 1 m ieszkańca je s t w yrów nana w regionie i wynosi 85 dolarów .

Znaczne w ydatki na przem ysł turystyczny (17,6 mld dolarów lub 72% na c a łą E uropę Środ- kow o-W schodnią) są dow odem na m obilność i in­ tensyw ną w ym ianę m iędzy poszczególnym i regio­ nami. W ielkość w ydatków na 1 m ieszkańca w yno­ si ok. 91 dolarów , to stanow i 1,3 razy więcej od średniej dla całej E uropy Środkow o-W schodniej (CEE) (tab. II).

Dendrogram typologiczny krajów CEE w 1996 r. pokazuje, że w szystkie pozostałe kraje tego regio­ nu (Albania, Macedonia, M ołdawia, Rumunia, Buł­ garia, Ukraina, Łotw a, Litw a, B iałoruś) tw orzą trzecią grupę; charakteryzuje j e niski poziom roz­ woju społeczno-ekonom icznego i turystycznego i nie b iorą aktyw nego udziału w turystycznej wy­ m ianie m iędzy regionam i. Jest to zw iązane z po­ głębiającym się kryzysem społeczno-ekonom icz­ nym i brakiem konsekw encji w realizacji przem ian rynkowych. W porów naniu do pierw szej połowy lat dziew ięćdziesiątych pojaw ia się now a tenden­ cja wzrostu liczby państw słabo rozw iniętych, a Łotwa, Litw a oraz B iałoruś zn a jd u ją się w tej grupie od 1996 r. D la R um unii i Bułgarii

charakte-s u p p o rt of th e

‘E u ro p ean

B ank of

R econstruction an d Developm ent’ and

rigid m ea su re s of sta te regulation. The

change of s tru c tu re of the economy and

the in tro d u ctio n of a liberal trade mode

h a s e n su re d a grow th in the volume of

foreign trad e an d th e attra ctio n of foreign

capital. In E sto n ia in 1996 had a per

capita figure of 559$ for foreign invest­

m en t

1998].

In 1996 m ore th a n 35 mln to u rists

visited th e c o u n trie s of th is group (42% of

all to u rists visiting CEE). M ost visited

Poland, 2nd in CEE (more th a n 19 mln)

and a b o u t 15 m ln visited th e R ussian

Federation.

In R u ssia especially the

n u m b e r of to u rist arrivals had increased

m any tim es in com parison w ith 1993.

The figures are 184 to u rists per 1000

in h a b ita n ts an d 17 to u ris ts per km 2 -

less th a n th e CEE average.

The m axim um incom e (16.5 bln $) and

expenditure (17.5 b ln $) from in te rn a ­

tional to u rism for th ese CEE countries

d istin g u ish es th em as a n active dem and

an d

to u rist

services

supply

region.

Income from in tern a tio n al tourism in the

R ussian Federation, Estonia, Poland and

Slovakia in 1996 w as 59% of the CEE

average. In term s of incom e, Poland is

the ab so lu te lead er in th e region (8.4 bln

$ or 30% of the whole CEE figure) and

h a s rem ained in th is position since the

beginning of th e 9 0 ’s w ith a per in h a b it­

a n t figure of 85$. The considerable

expenditure (17.6 b ln $ or 72% of the

whole of CEE) is evidence of the mobility

and intensive exchange w ith all p arts

of the region, an d expenditure per

in h a b ita n t is a b o u t 91$, 1.3 tim es the

CEE average [table II].

The table for 1996 shows th at all the

other countries of the region (Albania,

Macedonia, Moldova, Romania, Bulgaria,

Ukraine, Latvia, Lithuania and Belarus)

make up the 3rd group. They have a low

level of social, economic and tourist

development and they do not take an active

part in the region’s tourist exchange. This

is connected to a deepening of socio­

economic crisis and a n inconsistency in

achieving m arket transform ations. In com­

parison with the first half of the 90’s there

rystyczne s ą wskaźniki rozw oju przem ysłu tury­ stycznego.

Porów nanie w skaźników rozw oju przem ysłu tu­ rystycznego w słabo rozw iniętych krajach, oraz tych o w ysokim stopniu rozw oju, w skazuje na je d ­ ną z podstaw ow ych tendencji w geograficznej strukturze przem ysłu turystycznego w obecnych czasach, czyli ro sn ącą przepaść m iędzy krajami znajdującym i się w czołów ce a pozostającym i daleko w tyle.

W 1996 r. 7,3 min turystów odw iedziło kraje należące do trzeciej grupy, co stanow i 8,6% wszystkich turystów odw iedzających E uropę Środ- kow o-W schodnią. Jest to rów nież 6-krotnie niższa liczba turystów , ja k a odw iedza w ysoko rozw inięte kraje Europy Ś rodkow o-W schodniej. Liczba przy­ jazdów turystycznych na 1000 m ieszkańców w y­ nosi zaledw ie 67, je st to 22-krotnie mniej niż w krajach znajdujących się w czołów ce i 4-krotnie mniej niż wynosi poziom charakterystyczny dla ca­ łej Europy Ś rodkow o-W schodniej. N atężenie przy­ jazdów dla tej grupy krajów wynosi więc 5 osób na km 2 i je st to 30-krotnie mniej niż w krajach bę­ dących liderami na tym rynku i praw ie 4-krotnie mniej niż wynosi w skaźnik dla E uropy Środkowo- -W schodniej.

C zęść w pływ ów z przem ysłu turystycznego w krajach grupy trzeciej stanow i 6% tej w ielkości całego regionu (1,8 mld dolarów ), w krajach pierw szej grupy je s t to 35% . N ajw iększe wpływy z usług turystycznych odnotow ano w Rumunii w 1996 r. (529 min dolarów ), najsłabsze natom iast w Albanii (11 min dolarów ). Przeciętna w ielkość wpływ ów na 1 m ieszkańca tej grupy je s t 4-krotnie m niejsza niż w krajach przodujących i sięga je d y ­ nie 16 dolarów .

C zęściow e przekroczenie w ydatków na prze­ mysł turystyczny w skazuje w iększy rozwój tu­ rystyki biernej w tych krajach. N atom iast geo­ grafia m igracji turystycznych w skazuje na kraje byłego Zw iązku R adzieckiego, dla których cha­ rakterystyczny je s t głów ny kierunek w ypływ u tu­ rystów. W 1996 r. w ydatki na przem ysł turystycz­ ny w tej grupie krajów w ynosiły 1,8 mld dolarów (w krajach będących w czołów ce było to 5 mld dolarów ) lub 7,5% całości w ydatków na prze­ mysł turystyczny w E uropie Środkow o-W schod­ niej (tab.

II).

Pow yższe badanie ujaw niło zależności pom ię­ dzy trzem a kategoriam i ogólnośw iatow ej ekono­ mii: reform y gospodarcze, param etry społeczno- -ekonom iczne i param etry rozw oju sektora tury­ stycznego. P rzeprow adzone badania pokazały, ja k

is

an

increasing

n um ber

of poorly

developed countries with Latvia, Lithuania

and Belarus am ong them from 1996.

A com parison of th e figures for to u rist

in d u stry developm ent in poorly developed

co u n tries a n d th o se in m ore highly

developed c o u n trie s defines one of the

m ain tre n d s in the geographical stru c tu re

of in tern a tio n al to u rism a t the p resen t

time: a n in creasin g gap betw een leader

co u n trie s an d the rest. In 1996 7.3 mln

to u rists visited th e co u n tries of this

group, 8.6% of the all to u rists who visited

CEE alm ost six tim es less th a n those

who visited th e m ore highly developed.

The n u m b e r of to u rist arrivals is ab o u t

67 p er 1000 in h a b ita n ts, 22 tim es less

an d four tim es less the CEE average. The

n u m b e r of to u ris t arrivals in th is group is

a b o u t five p er km 2, 30 tim es less th a n the

leading group an d alm ost four tim es less

th a n the CEE average.

Income from in tern a tio n al tourism in

th ese c o u n trie s is j u s t 6% of th e whole of

CEE (1.8 b ln $), w ith the figure for leader

co u n tries 35%. The g re a te st incom e from

to u rist services w as in R om ania in 1996

(529 m ln $), th e le a st in A lbania (11 m ln

$). The average incom e per in h a b ita n t in

th is group is four tim es less th a n th a t of

th e leader co u n trie s - only 16$.

E xpenditure exceeding incom e points

to the fact th a t passive tourism is more

developed in th ese co u n tries and the

geography of to u rist flows show s th a t

outgoing to u rism is ch aracteristic for the

co u n tries of th e form er Soviet Union with

a n

intensive

interregional

exchange

betw een them . In 1996 expenditure on

in tern a tio n al to u rism in th is group w as

1.8 bln $ (in lead er co u n tries the figure

w as 5 bln $) or 7.5% of th e whole

expenditure on in te rn a tio n a l tourism in

CEE [table II],

The

re se a rc h

h a s

revealed

in te r­

dependence betw een th re e categories of

the global economy: econom ic reform,

socio-econom ic

p a ra m e te rs

an d

the

p aram eters of th e developm ent of the

to u rist sector. The an aly sis carried out

h a s show n th a t th e influence of m arket

reform s in CEE c o u n trie s in the second

half of th e 9 0 ’s on th e level of

develop-oczyw isty je s t wpływ reform rynkow ych przepro­ wadzonych w drugiej połow ie lat dziew ięćdziesią­ tych w krajach Europy Środkow o-W schodniej na poziom rozw oju sektora turystycznego. Parametry społeczno-ekonom iczne um ożliw iają nam określe­ nie rozw oju przem ysłu turystycznego oraz w yni­ ków reform ekonom icznych. Z kolei analizy po­ rów naw cze podstaw ow ych param etrów rozwoju sektora turystycznego krajów Europy Środkowo- -W schodniej (CEE) p o zw alają ocenić społeczno- -ekonom iczny poziom rozw oju.

m en t of th e to u ris t secto r is obvious.

From socio-econom ic p aram eters it is

possible to ju d g e the developm ent of

in tern a tio n al to u rism an d a b o u t the

su ccess of the econom ic transform ation.

In tu rn , a com parative analysis of the

basic p a ra m e te rs of th e developm ent of

the to u rist secto r of CEE co u n tries allows

ju d g em en t to be m ade of th e level of

socio-econom ic developm ent.

BIBLIOGRAFIA-BIBLIOGRAPHY

B redova V., 1997, Economy o f the countries o f East Europe per 1996, „World Economy and International Relations", no. 11.

Ch e k l i n a T., 1998, C zech Republic: accumulation o f the

adverse tendencies, „World Economy and Interna­ tional Relations", no. 9.

Human Development Report 1993. UNDP. New York: Oxford University Press. 1993.

Human Development Report 1998, UNDP, New York: Oxford University Press, 1998.

METROPOLSKI A., 1998, The Baltic countries overcome crisis, „World Economy and International Relations", no. 9.

Mi r o n e n k o N. (ed.), 1999, Spatial Structures of a World Facilities, Moscow.

Pekur S., 1998, Unstable economic situation in Poland, „World Economy and International Relations", no. 9.