S T U D IA N O R W ID IA N A
1 1 , 1 9 9 3
JADWIGA PUZYNINA
JĘZYK - INTERPRETACJA - PRZEK ŁAD
N A M A T E R I A L E V A D E -M E C U M T Ł U M A C Z O N E G O N A J E Ż Y K N I E M I E C K I P R Z E Z R O L F A F IE G U T H A
1.1. Chcąc mówić o stosunku między interpretacją i przekładem dzieła literackiego, trzeba przede wszystkim powiedzieć, jak się te dwa pojęcia rozumie.
Z licznych możliwych określeń p r z e k ł a d u wybieram to, które traktuje go jako:
l j c z y n n o ś ć polegającą na sformułowaniu w języku B wypowiedzi ukształtowanej pierwotnie w języku A; wypowiedź ta przekazuje w mniejszym lub większym stopniu znaczenie i strukturę oryginału (tj. wypowiedzi w jęz y ku A), i/lub
2) t e k s t będący wytworem wyżej wymienionej czynności.
Jak widać ze świadomie nieostrego sformułowania: „wypowiedź ta przeka zuje w m n i e j s z y m l u b w i ę k s z y m s t o p n i u znacze nie i strukturę oryginału” - określenie moje obejmuje różne typy przekładów, od parafraz po tłumaczenia maksymalnie wierne wobec oryginału.
Spośród różnych określeń interpretacji skłonna jestem z kolei wybrać to, które pozwala widzieć w niej:
1) d z i a ł a n i e b a d a w c z e zm ierzające do wydobycia i wy jaśnienia sensu tekstu poprzez wskazanie na związki tego tekstu z jakąś całoś
cią wyższego rzędu i/lub
2) w y n i k takiego d z i a ł a n i a jako pewną treść myślową, ew en tualnie podaną do wiadomości w wypowiedzi mówionej lub pisanej.
Tak sformułowane określenie interpretacji nie przesądza o jej charakterze i przynależności do którejś z rozlicznych szkół.
1.2. Interpretacja dzieła literackiego leżąca u podstaw jego przekładu doty czy zazwyczaj zarówno jego formy, jak i znaczenia, a także świata przedsta
wionego w danym utworze. Interpretacja taka zawiera zazwyczaj również elem enty nie wykorzystywane w tłumaczeniu, wobec niego redundantne. Z drugiej strony przekład może ujawniać wiele cech utworu nie dostrzeganych przy refleksji badawczej skoncentrowanej na samym oryginale. Tak więc przekład i interpretacja wzajemnie się wspierają. Jednakże o ile istnieją liczne świetne interpretacje utworów literackich dokonywane bez pomocy tłumacze nia, o tyle bardzo trudno, aby powstał dobry przekład bez uprzedniej trafnej interpretacji utw oru1.
1.3. Zarówno interpretacja, jak i przekład podlegają wartościowaniu. W zakresie oceny interpretacji bliskie mi są poglądy E. D. Hirscha2: sądzę, podobnie jak on, że interpretacja jest tym lepsza: 1) im szerszy kontekst - a ujmując to w terminach Husserla: im szerszy h o r y z o n t z n a c z e n i o w y interpretowanego tekstu uwzględnia jego interpretator; 2) im lepiej potrafi on w tym horyzoncie, rozumianym jako układ typowych oczeki wań i prawdopodobieństw, wyodrębnić to, co istotne, co wpływa na inne po ziomy tekstu, uzależnia wiele zjawisk; 3) im lepiej zweryfikuje wydobyty przez siebie horyzont znaczeniowy i wybór jego istotnych elementów. Za ważny czynnik weryfikacji uważam - zgodnie ze starą tradycją, a wbrew wyznawcom „new criticism ” - widzenie poszczególnych dzieł na tle całej twórczości autora i formułowanych przez niego poglądów.
Przekład utworu literackiego jest tym lepszy, im lepsza, pełniejsza interpre tacja leży u jego podstaw. Przy ocenie przekładów najczęściej przyjmuje się ciche założenie, iż chodzi tu o taką interpretację, o jakiej wyżej mówiłam, tj.
1 W ielu teo re ty k ó w p rzek ład u u to żsam ia g o z in te rp reta cją. Por. np.: J. Z i o m e k . P rze k ła d - ro zu m ien ie - in te rp reta c ja . W : Z a g a d n ie n ia litera tu ro zn a w c ze in te rp re ta c ji. Pod re d ak c ją J. S ła w iń sk ieg o i J. Ś w ięcha. W ro cław 1979 s. 43; S. B a r a ń c z a k. M a ły lecz m a k sy m a listyc zn y M a n ife st tra n sla to lo g ic zn y [...]. „T eksty D ru g ie ” 3:1 9 9 0 s. 10. W m yśl m ojej d e fin ic ji in te rp reta cji tek s t p rz ek ład u je s t p o w ią za n y z w iązk am i p rzy czy n o w o -sk u tk o w y m i z- in te rp re ta c ją w obu je j z n aczen iac h - sam je d n a k in te rp reta c ją nie je s t. N ie je s t nią, p oniew aż n ie sta n o w i d y sk u rsy w n e g o w y kładu treści m y ślo w y ch stan o w iący ch w ynik in terp reto w a n ia tek stu . N ie je d n o k ro tn ie b ra k m u ró w n ież p o d sta w y w c zy n n o ściach b ad aw czy ch tłu m a cz a (czy też in n eg o au to ra, n a k tó reg o pracy tłu m acz się o p iera). P rzekład m oże być ty lk o w yrazem p ew n eg o r o z u m i e n i a tek stu , ale nie je g o in te rp reta cji. N a tem at sto su n k u in terp retacji do ro z u m ie n ia tek stu lite rac k ie g o por. E. D. H i r s c h. R o zu m ien ie, in te rp re ta c ja i h istoria. W : Z nak, styl, ko n w en c ja . Pod re d ak c ją M. G ło w iń sk ieg o . W arszaw a 1977 s. 2 0 4-211.
2 P or. E. D. H i r s c h jr. In terp re ta c ja o b iektyw n a . „ P a m iętn ik L ite rac k i” 6 8 :1977 z. 3 s. 2 8 9 -3 2 0 .
docierającą do sensów przekazywanych przez autora (bez przesądzania ich intencjonalności)3. Bardzo istotna dla jakości przekładu poezji jest um iejęt ność przetransponowania tego wszystkiego, co składa się na poetycki model świata4: rymu, rytmu, całej muzyki wiersza, onom atopei, aliteracji i innych środków języka poetyckiego5. Negatywnie trzeba - rzecz jasn a - oceniać przekład w tych punktach, w których przejaw ia się w nim brak wiedzy doty czącej realiów, języka oryginału, a także brak um iejętności doboru form odpo wiadających formom oryginału w sensie pragm atycznym (typu konotacji, nacechowania aksjologicznego itp.).
Po tych uwagach wstępnych przejdźmy do rozważań nad stosunkiem po między interpretacją i przekładem Vade-mecum N orwida dokonanym przez Rolfa Fiegutha6.
3 Istn ieje też, a n alo g iczn a do no w szy ch teorii in te rp reta c ji, p o sta w a w o b e c p rz e k ła d u , k tó ra nie szuka w nim „ślad ó w tw ó rc y ” , po m ija „ p ro b le m a ty k ę ro d o w o d o w ą ” , sz u k a w p rz e k ła d z ie , po d o b n ie ja k w dziele o ry g in aln y m , p o p ro stu o k re ślo n eg o p e jz aż u s e m io ty c zn e g o , z d o ln e g o lepiej lub gorzej „p rzen ik ać do p rzestrzen i w y o b raźn i c z y te ln ik a ” (E. B a 1 c e r z a n. W stęp do: P isa rze p o ls c y o sztu ce p rze k ła d u 1 4 4 0 -1 9 7 4 . A n to lo g ia . P o d re d a k c ją E. B a lc e rz a n a . P o znań 1977).
4 Por. S. B a r a ń c z a k . P oetycki m o d e l św ia ta a p ro b le m y p r z e k ła d u a rty styc zn e g o . (Na m a te ria le p o lsk ic h tłu m a czeń G. M. H o p kin sa ). W : W ielo jęz yc zn o ść lite r a tu r y i p ro b le m y p rzek ła d u a rtystyczn eg o . P od re d ak cją E. B alcerzan a. W ro cław 1984 s. 2 0 7 -2 2 6 . B a ra ń c z a k w e w szystkich sw oich p racach d o ty czący ch p rz e k ła d u ze sz c ze g ó ln ą siłą p o d k re ś la k o n ie c z n o ś ć p rzetran sp o n o w y w an ia w nim środków p o ety c k ic h , za p o m o cą k tó ry ch w y ra ża n y je s t w o ry g in a le sens utw oru. Z ach o w an ie sensu i je g o w y razu p o e ty c k ieg o to w ed łu g n ieg o g łó w n e k ry te ria oceny p rzek ład u poezji.
5 W arto w sp o m n ieć, że sam N orw id d o b rz e so b ie z d aw ał sp raw ę z w a żn o ści tran s p o n o w a- n ia p o ety ck ieg o m odelu św iata o ry g in ału w p rz ek ład a c h . P isa ł np.: „ K o ch a n o w sk i do p rz ek ła d u P salm ów u ży ł rytm u H o m ero w eg o i d lateg o to o b ra zo w e czę śc i są u K o c h an o w sk ie g o p ra w ie m alo w n iejsze n iż w h eb rajsk im , a le cała p sa lm isto w sk a, d u c h o w a i p io se n n a w e w n ę trz n a lo g ik a u cie rp ia ły ” (lis t do A le k sa n d ra Je ło w ick ieg o [z m arc a 1864 r.]. C. N o r w i d. P ism a w s z y s t kie. Z eb rał, tek st u stalił, w stępem i u w agam i k ry ty cz n y m i o p a trz y ł J. W . G o m u lic k i. T. 9: L isty . 1862-1872. W arszaw a 1971 s. 134 - dalej w y d an ie to cy to w an e: P W sz z o d e słan iem do o d p o w ied n ieg o tom u (p ierw sza liczb a o zn acza tom , d ru g a - stro n ę). O stro o c e n ia ł p o e ta p rz ek ład y w ierne w szczeg ó łach , ale nie d o ść d b ające o „ w raż en ie c ało ści o ry g in a łu ” (p o r. D w ie sc e n y z tra g ed ii „ Ju liu sz C eza r". W stęp. PW sz 4 , 231).
D o strzeg ał też N orw id w ażność w łaściw ej in te rp reta cji o ry g in ału d la je g o p rz ek ład u . Pisał: „[...] M in erw a w rapsodii I-ej [O dysei - J. P.] p rz y b ie ra c u d z ą p o sta ć i - ja k o b o g in i - p ły n n ie k łam ie... ale k ied y tak k łam ie i d o chodzi do in te resu sw o ich k łam ań , n a ty c h m ia st się, [...], zaczy n a ją k a ć i p rzep o m in ać toku sw oich p erio d ó w . T o ... je s t ro z rz e w n iając e ! - a tłu m a c z e to b ierą za z an ied b an ie ry m u ” (Z „ O d y s e i” H om era. W stęp. P W sz 3, 674).
6 P rezen to w an e tu ro z w aż a n ia będą k ry ty czn e, b ęd ą się k o n c en tro w a ły n a p e w n y c h b ra k ac h in te rp reta cji, a w raz z ty m p rzek ład u F ieg u th a. Je d n a k że zanim do n ich p rz e jd ę , c h c ia ła b y m z
2. Książka zawierająca ów przekład7 poprzedzona jest wstępem R. Fiegu- tha zawierającym m.in. interpretację Vade-mecum. Interpretacja ta dotyczy ogólnych cech formy cyklu - jego kompozycji i języka, przy czym tłumacz podnosi jako cechę istotną Vade-mecum wielość konwencji językowych i przeciw staw ne tendencje zarówno w zakresie języka, jak i tematyki oraz myś lowej spójności tekstu. W zakresie treści autor przekładu kładzie nacisk na fakt obejm owania przez Norwida wielkich obszarów historii kultury europej skiej, a w tym i polskiej. Fieguth stwierdza też krótko, iż w Vade-mecum ujaw nia się punkt widzenia wierzącego katolika, jakim jest jego autor, nato m iast silniej akcentuje tę prawdę, że cykl stanowi reakcję na proces industria lizacji w XIX w.
Za ogólną zasadę strukturalną utworu uznaje autor interpretacji jego nieko- herentność, którą rozumie jako budowanie całości z „odłamków”, z zachowa niem „dialektycznej równowagi czynników integrujących i dezintegrujących” (s. 32). Spoistość uzyskuje dzieło Norwida - jak sądzi tłumacz - jedynie „poprzez skojarzeniową metodę uporządkowania motywów i tem atów” (s. 41).
Fieguth mówi, że formuła Norwida odnosząca się do poezji w fazie kry tycznej „[...] w dwojakim sensie dotyczy również samego tego cyklu: Vade- -mecum jest poezją w krytycznej roli i w krytycznej sytuacji. Będąc dziełem surowego obrachunku z epoką i z poezją, nie wychodzi ono jednak od jakiejś swoistej, ściśle określonej i zwartej koncepcji poetyckiej, która [u Norwida - J. P.] realizuje się jedynie w sprzeciwie wobec innych modeli poezji, lecz poprzez swoją strukturę unaocznia krytyczną fazę poezji, własną historyczną zmienność i przem ijalność” (s. 52-53).
całą m o cą p o d k re ślić sw ój sz acu n ek d la d zieła, k tó reg o R o lf F ieg u th d o konał. Z aró w n o in te rp re tac ja, ja k i - z w łas zc za - p rz ek ład V ade-m ecum to tru d ogrom ny. T o te ż każdy, k to je s t p rz ek o nany o p o n a d n aro d o w e j i p o n ad czaso w ej w ielk o ści N o rw id a, m usi żyw ić w d zięczn o ść d la R olfa F ieg u th a, k tó ry n iew ą tp liw ie sw oim d z ie łem p rz y b liż y ł p rzy n ajm n iej ja k ie jś g ru p ie z ain tere so w a ny ch czy teln ik ó w i b a d ac zy n iem ie c k ic h N o rw id a i je g o V ade-m ecum .
7 C. N o r w i d. Vade-m ecum . G e d ich tzy klu s (1866). P o ln isch u n d d eu tsch . M it ein er E in fü h ru n g von H. R. Jau ss. E in g e le ite t und ü b e rsetz t v o n R. F ieguth. M ü n ch en 1981.
W stęp R. F ie g u th a w p rz ek ład zie p o lsk im Ja n a G o tfry d a (R. F i e g u t h. P o ezja w fa z ie kry ty czn ej. C y kl w ie r szy C ypriana N o rw id a „ V a d e -m e c u m ”) o raz p rzed m o w a H. R. Jaussa (H . R. J a u s s. P rzed m o w a do p ie r w sze g o n iem ie ck ie g o w yd a n ia „ V a d e -m ec u m ” C ypriana N o rw id a ) w p rz e k ła d z ie M ic h ała K a cz m ark o w sk ieg o u k azały się w „S tu d ia N o rw id ia n a ” 3- -4 :1 9 8 5 -1 9 8 6 s. 13-55 i 3-11. D o teg o p rzek ład u o d n o sz ą się lo k aliza cje p o d aw an y c h przeze m n ie c y ta tó w i p o w o ła ń n a w stęp R. F ie g u th a o raz P rzed m o w ę H. R. Jau ssa. N a to m ia st z a m ie sz cz o n e w a rty k u le cy taty z w ierszy N o rw id a i ich n iem iec k ic h p rzek ład ó w lo k alizo w an e są w e d łu g w y żej w y m ien io n eg o p o lsk o -n ie m ie c k ie g o w y d an ia V ade-m ecum z r. 1981.
Sądzę, że nie jest słuszny pogląd, jakoby przytoczone słow a swego wstępu, charakteryzujące „krytyczną fazę poezji”, Norwid odnosił do samego Vade- -mecum8, o którym przecież pisze jako o cyklu przeznaczonym na zrobienie skrętu koniecznego w poezji9, a więc utworze należącym ju ż do „Epoki no wej i [...] normalniejszej”. Liczne znane wypowiedzi N orwida na tem at syste mu, przemilczeń, „ciemności”, potrzeby zachowywania rys bez ich w ygładza nia, wypowiadane w wielu utworach, esejach i listach, wydają się zdecydow a nie przeczyć tezom obu autorów niemieckich (R. Fiegutha i H. R. Jaussa), tj. zarówno temu, jakoby „utrącanie w sztuce” odnosiło się zdaniem poety do Vade-mecum]0, jak też temu, jakoby Norwidowi brakowało jasnej „koncepcji poetyckiej” (por. wyżej cytowany urywek ze wstępu R. Fiegutha).
3. Przekład Fiegutha jest w swojej intencji przede wszystkim „reporterski”, żeby się posłużyć terminem E. Balcerzana z jego dyskusji z tłum aczam i N or wida, w której zresztą Rolf Fieguth takiego właśnie typu tłum aczenia bronił wobec pewnej jego deprecjacji ze strony Balcerzana. Oto jak charakteryzow ał Bałcerzan postawę tłumacza-reportera:
T łu m acz-rep o rter m oże nie m ieć w łasnego p ro g ram u a rty sty czn eg o . M o ż e n a w et nie z a s ta n a w iać się nad tym , czy utw ory, któ re przek ład a, są w isto cie u tw oram i w arto ścio w y m i. In tere su je go cu d ze p rzeży cie w artości. T ekst p rzekładu trak tu je p rz ed e w szy stk im je g o in fo rm a cję na tem at cud zeg o p rzeży cia w artości. T łu m acz-rep o rter stw ierd za, iż w ja k ie jś o b c o ję zy c z n ej s p o łeczności, np. w Polsce, d zieła jak ie g o ś pisarza, np. N orw ida, z a czy n ają n a g le sk u p iać w okół siebie duże grono en tu zjastó w , pow odow ać spory in te rp reta cy jn e, ro zp alać n a m ię tn o ści ed y to ró w , w kraczać do teatru , rad ia i telew izji, kusić p io se n k arz y , o p an o w y w ać szk o ły , p o jaw ia ć się - cytow ane - w p u b licy sty ce itd. T łu m acz-rep o rter m a o b o w iązek p o w iad o m ić sw o je sp o łe c z e ń stw o o z a g r a n i c z n e j e g z o t y c e życia lite rac k ie g o i św iad o m o ści lite rac k ie j. P raw dom ów ny, b ezstronny, nie stosuje żadnej strateg ii; w y b iera i p rz ek ład a tek sty n a jc zę śc iej cytow ane i kom entow ane. U siłuje tłum aczyć „ w iern ie” . Je żeli by w a „n ie w iern y ” , to z p o w o d ó w pozastrateg iczn y ch . M ogą m u p rzeszk ad zać o b iek ty w n e tru d n o ści tran s la c ji albo n ied o sta tek u m iejętności: n iezam ierzony, n ie c h cia n y 11.
8 Por. p rzy p is 6 n a s. 15 w stępu R. F iegutha.
9 Por. lis t do K aro la R u p rech ta [z 5 lis to p a d a 1868 r.]. P W sz 9, 377.
10 R ów nież R ed ak cja ro c zn ik a „S tudia N o rw id ia n a ” w p rz y p is ie na s. 5 p o lsk ie g o p rz ek ład u P rzedm ow y H. R. Jau ssa d y stan su je się od tak ieg o p o g ląd u n a sta n o w isk o N o rw id a w o b ec V ade- -m ecum .
11 Por. E. B a ł c e r z a n . N o rw id w ielo języc zn y. Z a g a je n ie d ysku sji. W : C yp ria n N o r wid. W 1 50-lecie urodzin. M a te ria ły ko n fe re n cji n a u k o w ej 2 3 -2 5 w rz eś n ia 1971. P o d re d a k c ją M. Ż m ig ro d zk iej. W arszaw a 1973 s. 225.
Fieguth natom iast mówił:
N a w e t g d yby się u d a ło B alc erza n o w sk iem u tłu m aczo w i-arty ście w łączyć N o rw id a do naszej p o ezji, nie o zn aczało b y to w cale, że p o eta zacząłby fu n k cjo n o w ać w naszej k ulturze. B alcerza- no w sk i tłu m a cz -rep o rter n ato m iast p o trafiłb y m o że zaap elo w ać do o g ó ln iejszy ch i szerszych zain tere so w a ń n aszeg o sp o łe cz eń s tw a 12.
Uzasadnieniem tego poglądu jest tamże wypowiedziana myśl Fiegutha, iż „zasadniczo stosunek naszej [tj. niemieckiej - J. P.] poezji jako całości do naszej kultury odpowiada niejako stosunkowi postaci Norwida do kultury polskiej” 13. To znaczy poezja jako całość jest w Niemczech podobnie daleka od szerszych kół czytelników i tak dla nich niezrozum iała jak Norwid dla szerokich mas czytelniczych w Polsce. „Poezja polska budzi u nas [natomiast - J. P.] spore zainteresowanie właśnie jako polska, jako swoista wiadomość o Polsce” 14.
Sądzę, że takie widzenie problemów poezji w ówczesnej RFN i typu zain teresow ania Polską w tym kraju wpłynęło zapewne na wybór koncepcji prze kładu Rolfa Fiegutha.
We wstępie do swego tłum aczenia Fieguth charakteryzuje je bliżej, pisząc:
N ie m ie ck ie u jęc ie [V ade-m ecum - J. P.] nie je s t zam ierzone ja k o p iękny w fo rm ie przekład p o e ty c k i z n aślad o w an iem rym u i rytm u [oryginału - J. P.]. C hodzi w nim o m o żliw ie n ajw ięk szą b lisk o ść w obec o ry g in ału przy p rz e k ład z ie na n iem ieck i, blisk o ść w zak resie p ostaci d źw ię kow ej w y razó w , w z ak resie k o n stru k cji zd an io w y ch , w ielo zn aczn o ści sem antycznej i g ram a ty czn ej o raz m ie sz an ia s ty ló w 15.
Nie jest tematem mojego artykułu omawianie stosunku tej zapowiedzi do jej wykonania. Ogólnie można powiedzieć, że się one bynajmniej nie pokry
wają: z jednej strony nie udaje się tłumaczowi zachować ani postaci dźwięko wej, ani wieloznaczności, ani konstrukcji składniowych oryginału (co w ogóle w całości wydaje się niemożliwe w przekładzie dzieła literackiego). Z drugiej strony w większości wierszy mamy do czynienia z zachowaniem „melodii”
12 T a m ż e s. 233. 13 T am że. 14 T am że.
15 Por. C. N o r w i d. V ade-m ecum . G e d ich tzy klu s (1866) [...] s. U (p rzek ład m ój - J. P.).
wiersza w sensie utrzymania proporcji między wersami o różnej liczbie sylab w jednym utworze16. Na ogół zachowane też zostaje obrazowanie poetyckie i metaforyka Norwida.
„Reporterskie” tłumaczenie Fiegutha nie spowodowało uw spółcześnienia i uproszczenia formy wierszy Norwida (tego zresztą koncepcja przekładu repor terskiego nie przewiduje). Tłumacz przetransponował, z różnym zresztą skut kiem, na język przekładu patynę archaiczności i piętno indywidualności języka Norwida - tym samym zawężając niestety krąg ewentualnych czytelników przekładu; w ten sposób powiadomił bowiem swoje społeczeństwo „o zagra nicznej egzotyce życia literackiego i świadomości literackiej” 17, ale szer szych rzesz odbiorców tym bardziej nie mógł zapoznać z Norwidem, odstrę czającym współczesnego niemieckiego czytelnika dziwactwem i archaicznością formy.
4.1. Jednocześnie na przekazie pewnych całościowych, istotnych w moim pojęciu, cech cyklu Norwidowskiego w przekładzie Fiegutha odbiły się ujem nie pewne braki zauważalne w jego interpretacji Vade-mecum.
Pierwszym z nich jest niedostateczne podkreślenie widzenia świata w opo zycji: sakralność // brak sacrum, a tym samym w przeciw staw ieniu: życie // śmierć. Dla Norwida być w kręgu sacrum - to żyć; być w świecie pozbaw io nym sacrum - to przebywać choćby za życia w krainie umarłych, tej, o której mówi motto Vade-mecum zaczerpnięte z Odysei'.
N ie pochlebiaj C ieniow i! o! U lissie, szlach etn y synu L ae rta - w o lałb y m p o m ię d zy w am i być pachołkiem o statniego w yrobnika, nie p o sia d ająceg o ziem i, m ająceg o p łu g za c ałą w ła sn o ść i zaledw o zdolnego w yżyć, aniżeli panow ać, ja k M o n arch a, nad n arodem um arłych!
Vade-mecum to wędrówka przez świat, w którym kraina um arłych przeplata się wciąż z krainą życia. W większości wierszy obok brzydoty, głupoty, kłam stwa, zła moralnego, obok „braku” i niedostatku pojawia się jako ich przeciw stawienie piękno, mądrość, prawda, dobro. Jeśli nie inaczej, to przynajmniej jako osąd lub ironia podmiotu twórczego. W iadomo, że świat wartości Norwi
16 L iczby sylab w w ersach i ro zk ład ak cen tó w są p rz y tym z w y k le in n e n iż w o ry g in a le. Por. np. w iersze tak ie, ja k P ie lg rzy m , S fin ks, W akacje, F atum .
da tkwi swoimi korzeniami w Biblii i w dialogach Platona. Tu i tam piękno, dobro i prawda wiążą się w jedną całość, której na imię sacrum.
Pełna Norwidowska filozofia sacrum i jego przeciwieństwa zawarta jest w Fortepianie Szopena. Jej wyrazem jest też zakończenie cyklu Vade-mecum: po wypowiedzianej w Fortepianie Szopena myśli o „braku” i niedostatku towarzyszących pięknu, dobru i prawdzie, po obrazie ich obecności w życiu i śmierci człow ieka przekazanym przez wiersz ostatni - Na zgon ś.p. Józe fa Z., następuje znów, jak końcowy zgrzyt, ilustracja braku i niedostatku -
list poetycki Do Walentego Pomiana Z., pełen goryczy, niechęci, pogardy, należący swoją wymową do „krainy um arłych” z motta i z pierwszego wiersza cyklu [Klaskaniem mając obrzękłe prawice...]. Tak więc oglądana przez czy telników rzeczywistość tego świata, łącznie z psychiką podmiotu mówiącego w Vade-mecum, należy od pierwszego po ostatnie ogniwo cyklu do świata umarłych, rozświetlanego tylko od czasu do czasu blaskiem istniejącej, a przez ludzi zapoznawanej „krainy życia” 18.
4.2. M ożna by powiedzieć, że brak interpretacji Vade-mecum nakierowanej na istotną dla niego problematykę zła i Dobra w stosunkowo niewielkim stopniu wpłynął na jakość przekładu. A mogło się tak stać dlatego właśnie, że przekład ten należy do kategorii przekładów „reporterskich” , w intencji ich autorów wiernych, pokornych, w których tłumacz stara się w zasadzie zacho wać świat wartości, obrazów poetyckich, a także realiów oryginału. Istniejące potknięcia, które można wiązać z niedostatecznym uwzględnieniem kategorii sacrum w Vade-mecum czy też z niedostatecznym zrozumieniem jej przeja wów w poszczególnych wierszach, wiążą się często z subtelnymi różnicami w treści lub konotacjach wyrazowych, często też z zależną od tego podstawo wego braku - niewłaściwą interpretacją poszczególnych utworów. I tak np. o głosie Boga w wierszu Prac-czoło pisze Norwid: „Głos ogromny woła”;
18 T ru d n o mi z g o d zić się z d iag n o zą H. R. Jau ssa, k tóry o k re śla V ade-m ecum ja k o cykl „d y sh a rm o n ijn y [...], a p rz e z lic z n e u tw o ry k o ń co w e, z w łaszcza p rzez ró w n ie n iesp o d zian y , ja k w sp an ia ły fin ał p rz ed o sta tn i (F o rtep ia n S zo p en a ), raczej urw any niż w y k o ń c zo n y ” (s. 5).
N ie sąd zę ró w n ież, aby tym , co sp a ja o g n iw a c y k lu , b y ła „lo g ik a łez - znaku w sp ó łcz u cia d la sie b ie i b liź n ich i znaku c ie rp ie n ia ” , ja k o tym p isze J. F e rt w e w stęp ie do V ade-m ecum w y d an eg o w B ib lio te c e N arodow ej (se ria n r 271, W ro cław 1990 s. X C II). O „m artw y m św iecie” p isz e N o rw id w ie lo k ro tn ie z iro n ią lub gniew em , nie ze łzam i. N a to m ia st lo g ik a cyklu - to m o że raczej lo g ik a k rajo b razu teg o św iata, je g o ró ż n o ro d n e j, a d eterm in o w an ej p rzez zło i d o b ro rzec zy w isto śc i.
Fieguth tłumaczy: „ruft eine laute Stimme” - nie zachowując całej niezw yk łości „ogromnego głosu”, etymologicznie powiązanego z gromem, a mającego też znaczenie ‘wzbudzający strach’.
W wierszu Zapal „żywy płomień znicza” zostaje przetłum aczony jako „le bendige Flamme der Fackel”. Znicz nie ma w niem ieckim jednow yrazow ego odpowiednika, jednakże w tym wierszu, przeciwstawiającym stosunek do sacrum w przeszłości i dziś, jest istotne, że chodzi tu o ogień wieczny, płonący w jednym miejscu, nie zaś o pochodnię, nie mającą tych ważnych konotacji.
Nieadekwatna (moim zdaniem) interpretacja wiersza Tajemnica, który autor odczytuje jako „antyromantyczny” 19, podana we wstępie Fiegutha do prze kładu Vade-mecum, odbiła się również na pewnych elementach tłum aczenia. Oto Norwid powiada, że dla Rzymian słowa płynące z Judei, słowa Dawida, Jeremiasza, Ezechiela, były tak nieznane i „bezbrzm iące”.
- Jak gdy się czyje zm ysły u m yślnie zatw ard zą,
Lub... ja k kiedy się k o c h a ć L u d z k o ś c i n i e u m i e !
Fieguth, który nie rozumie tego wiersza jako o s k a r ż e n i a pod adresem rzymskiej i jej podobnych cywilizacji, dla którego ważne jest w nim tylko p r z e c i w s t a w i e n i e dwóch cywilizacji, stojących u kolebki naszej europejskiej współczesności, tłumaczy:
W ie W enn sich jem an d es S inne m it F leiss v erhärten O der... w ie w enn man die M en sch h eit n ich t lieben kann.
Nie chodzi tu o zastąpienie polskiego słowa umyślnie ‘absichtlich’ wyraże niem mit Fleiss (które znaczyło niegdyś m.in. ‘um yślnie’), lecz o przełożenie poi. kochać [...] nie umie na niem. nicht [...] kann\ wyrażenie to sugeruje tłumaczącą Rzymian n i e m o ż n o ś ć , nie zaś „nienauczenie się” miłości do wszystkich ludzi, o które tu raczej chodzi, a co można było chyba lepiej przełożyć np. jako nicht weiss.
19 Por. W stęp s. 48-49, g d zie F ieguth p isze m .in .: „Z ko lei p rz ec iw k o estety zm o w i p o e zji rom antycznej [w T a jem n icy - J. P.] w yeksp o n o w an y zo staje m o ra listy c z n o -d y d ak ty c zn y c h a ra k ter rzym skiej lite ratu ry ” . N urt ten zo staje sk o n trasto w a n y z „[...] p o e z ją re lig ijn ą p salm ó w D aw ida o raz pro ro ctw E ze ch ie la i Jerem iasza [...]. Z n a p ię cia p o m ięd zy tym i d w ie m a p o sta w a m i w yrasta i żyje - zdaniem N o rw id a - nasza św iad o m o ść d u c h o w a ” .
W wierszu Czas i prawda brak interpretacji tekstu Norwida jako par excel lence chrześcijańskiego zdradza w pewnym miejscu... zmieniony szyk wyrazo wy! Oto Norwid powiada:
[...] że w ięc [w d ziele literack im - J. P.] r a d o ś ć , że b o l e ś ć , że m o d ł a D lateg o się w lakonizm zaw rzeć nie um ieją,
Iż w z d y ch a ją za p r z y s z ł y c h [...].
Fieguth tłumaczy: „dass also Freuden, Gebete, Schmerzen [...]”, nie zachowu jąc istotnej dla myśli chrześcijańskiej kolejności ludzkich przeżyć - i
modlitwy.
4.3. Na oczywiste potknięcia z tegoż zakresu w przekładzie Fiegutha wska zał ju ż wcześniej w swojej recenzji Andrzej Vincenz20. Należą do nich: przetłum aczenie wyrazu ksiądz w wierszu „Ruszaj z Bogiem " jako pogardli wego Pfaffen, co w tym utworze niczym się nie tłumaczy; zamiana w wierszu Do Walentego Pomiana Z. „zachodu greckiej i żydowskiej wiedzy” na wschód (może to tylko pomyłka tłumacza?); przekład słów „O chrześcijańskim skonu pogodnego tonie” na „Eines christlichen Endes heiteren Ton” w wierszu Na zgon ś.p. Józefa Z., wreszcie oddanie ostatniego wersu wiersza Kolebka pieśni „A Bóg ją sam zna” słowami: „Gott weiss es allein” (‘Bóg jeden wie'); wiąże się to z Fieguthowym interpretowaniem tego wiersza - jednego z pod stawowych dla rozumienia Norwidowskiej koncepcji literatury - jako ironicz nego21, co jest zupełnie nie do przyjęcia w świetle poglądów Norwida na źródła prawdziwej poezji, a także rolę snu.
5.1. Z kolei chciałabym zwrócić uwagę na pewną cechę j ę z y k a Vade-mecum, chyba nie zauważoną przez tłumacza i nie w pełni w przekła dzie respektowaną, a w moim pojęciu powiązaną m.in. z wyżej przedstawioną koncepcją Vade-mecum jako wędrówki przez świat umarłych.
20 Por. je g o re c e n z ję z a ty tu ło w an ą N o rw id p o n iem iecku . „ S tu d ia N o rw id ia n a ” 2 :1984 s. 8 4 - 9 0 .
21 P or. W stęp s. 49. F ieg u th pisze: „[...] w p rzesy co n ej iro n ią a tm o sfe rze całeg o cyklu zaró w n o [...] ty tu ł, ja k i tek st w ie rsza u leg a ją sem an ty czn em u ro zw arstw ien iu : «ko leb k a» pieśni to ju ż nie ty lk o je j p o czątek , lecz i u k o ły san ie; w y p o w iad an y n iesk ład n ie, ja k w ja k im ś h ip n o ty czn y m tran sie , p o c zą te k czw artej zw ro tk i
-Znaną jest sprawą waga paradoksu w poetyce N orwida i w jego widzeniu świata22. Znaną również sprawą jest częste przekształcanie i odwracanie sensu zjawisk, pojęć, słów przez tego poetę. Sądzę, że z tym zjaw iskiem mamy też do czynienia w przypadku częstego powiązania m a r t w o t y , o której autor mówi w swoim motcie, z wielką z e w n ę t r z n ą d y - n a m i c z n o ś c i ą tego martwego świata. Dynam iczność ta przejaw ia się przede wszystkim w szybkim ruchu, ale także w natężeniu dźwięków i barw oraz sile ekspresji psychicznej23. Przejawy rzeczywistego życia, krainy sacrum, wiążą się natomiast w Vade-mecum bardzo często ze spowolnieniem ruchu, ciszą i - jasnością24.
Bardzo wyraźne opozycje tak rozłożonej dynamiki i statyki w ystępują przede wszystkim w Fortepianie Szopena, w wierszach Zapał, Wielkie słowa, Stolica, Laur dojrzały. Przeszłość, Addio, Larwa, Źródło, Ostatni despotyzm, Coś to dobre przykłady wierszy ukazujących bardzo dynamiczny „świat um ar łych”, Kolebka pieśni, Na zgon ś.p. Józefa Z. - pełen spokoju świat sacrum. Są też i inne poza tu wskazanymi powody dynam iczności Vade-mecum. Jednym z nich jest konkretyzm w ujmowaniu świata w utworach poetyckich, także teoretycznie przez Norwida postulowany. W iąże się on z kolei z takimi znanymi cechami poezji Norwida, jak duży udział alegorii i egzem plów , a także dialogiczny charakter jego wierszy. Dynamiczność w ynika też z silnie uczuciowego, a niejednokrotnie retorycznego tonu Vade-mecum. I wreszcie
IV
Stąd to nie są nasze - p ieśn i nasze, L ecz B o sk ieg o coś bierą w się;
Stąd, ch o ć ja śpię... nie j a to śn ię - co? śnię: [...]
nab iera w ręcz saty ry czn eg o z ab a rw ien ia , a sp o za k o ń co w eg o w ersu c ałe g o u tw o ru - A B óg ją sam zna!...
p rzeziera szy d erczo p o to cz n a o dzyw ka „B óg je d e n w ie ” .
22 Por. m .in. M. S t a s z e w s k a . P a ra d o k sy w liryc e N o rw id a . W : N o w e s tu d ia o N o rw id zie. P o d red ak cją J. W . G o m u lick ieg o i J. Z. Ja k u b o w sk ie g o . W a rsz a w a 1961.
23 W Sło w n iku ję z y k a p o lsk ie g o pod re d a k c ją W . D o ro sze w sk ie g o (W arsz a w a 1960) d y n a m ika o k reślo n a je s t ja k o „siła, zd o ln o ść o d d z ia ły w an ia , d zia łan ia; ru ch , ży w o ść, ż y w io ło w o ść , en erg ia [...]” (t. 2 s. 49 9 ). W o p isie z n aczeń p rz y m io tn ik a d y n a m icz n y w y o d rę b n ia n e je s t (jako trzecie) zn aczen ie o d n o szące się do dźw ięk ó w : „Zw iązany z n atę że n iem siły d ź w ięk ó w , to n ó w ” (tam że).
24 Z w iązek ciszy, spok o ju z sa k raln o ścią u w y d a tn ia ją m .in. tak ie u tw o ry N o rw id a , ja k M ilc ze n ie , B ia łe k w ia ty , A ssu n ta .
czynnik może najistotniejszy: Norwid wielokrotnie mówi o tym (m.in. w wierszu Prac-czoło), że droga człowieka do utraconego Edenu, do krainy życia, musi być drogą wysiłku i pracy - a więc także dynamicznego działa nia, które - jak z tego widać - nie ma wcale jednorodnego znaku wartości, jednakże czy w dodatnim, skierowanym ku sacrum, czy w ujemnym, od niego oderwanym sensie - charakteryzuje „ziemski padół” i jego mieszkańców. Każdy z wymienionych tu czynników mógłby być ilustrowany całymi seriami wierszy z Vade-mecum. Jako przykłady dynamiczności spowodowanej różnymi czynnikami niech posłużą: wiersz Kółko, w którym mamy do czynienia z opisem konkretnej sytuacji, przy czym jest to też opis świata zdesakralizowa- nego, i wiersz Czemu, w którym można się dopatrywać oddziaływania wielu wym ienionych czynników: konkretności, przeciwstawności świata bez sacrum i świata sacrum oraz oddziaływania emocji.
5.2. Należałoby jednak bliżej określić wprowadzone tu pojęcie dynamicz ności.
Za istotny uważam etymologiczny związek rzeczownika dynamika z gr. dynamis, co oznacza ‘siłę, moc, energię’. Słowniki języka polskiego wiążą dynamiczność ze zmiennością, ruchem, żywością (pierwotny związek z ener gią), a także natężeniem siły dźwięków (pierwotny związek z siłą). Sądzę, że także intensywność barw oraz intensywność uczuć, przeżyć odpowiada szeroko rozum ianem u poczuciu dynamiczności, zachowując wyraźny związek z podsta wowymi składnikami znaczeniowymi siły i energii. Dla poczucia dynamiki sytuacji istotna jest także jej konkretność, określoność oraz bezpośredniość jej oglądu, odbioru. W języku dynamizacji tekstu służy odpowiedni dobór katego rii czasownika, form składniowych oraz słownictwa o znaczeniach konkret nych, czynnościowych, w tym oznaczających czynności o szybkim przebiegu, wyrazów o znaczeniu potężnych, przejmujących dźwięków, ostrych barw, silnych przeżyć psychicznych.
W zakresie kategorii czasownikowych opozycja: (bardziej) dynamiczny // (bardziej) statyczny, realizuje się poprzez wybór:
- form strony czynnej dla dynamizowania akcji, biernej dla ujęć bardziej statycznych;
- form aspektów i rodzajów czynności. Aspekt dokonany, wyraźna itera- tywność, takie rodzaje czynności, jak momentalność, inchoatywność dynamizu ją ujęcia sytuacji, aspekt niedokonany, duratywność - ustatyczniają;
- form osobowych, bardziej konkretnych, a tym samym dynamicznych. Formy nieokreślone osobowe (typu mówi się, mówiono) oraz wszelkie formy nieosobowe, łącznie z rzeczownikami odczasownikowymi typu mówienie, są bardziej statyczne;
- form czasu; rzeczą znaną jest dynamizująca funkcja form tzw. praesens historicum oraz futurum historicum; ustatyczniają - formy czasu teraźniejsze go o funkcji czasowo nieokreślonej, ponadczasowej25;
- form w różny sposób modalizujących czynności.
W zakresie składni dynamizacji ujęć mogą służyć, jak o tym niejednokrot nie pisano, równoważniki zdań. W opozycję: bardziej dynamiczny // bardziej statyczny, wpisuje się również przeciwstawienie parataksy (zw łaszcza bezspój- nikowej) i hipotaksy. Układy hipotaktyczne, bardziej zintelektualizow ane, wprowadzające układy różnorodnych relacji między stanami rzeczy i zdarze niami, czynią ich ogląd i percepcję mniej bezpośrednim i26.
5.3. W łaśnie problem Norwidowskiej silnie rozwiniętej hipotaksy kom pliku je może najbardziej tezę o dużej dynamiczności języka Vade-mecum. W tym
też zakresie Rolf Fieguth niejednokrotnie wprowadza zmiany dynam izujące poprzez likwidację struktur nadrzędno-podrzędnych (w tym przede wszystkim konstrukcji imiesłowowych)27. Oto parę przykładów:
25 U w agi na tem at d ynam izującej fu n k cji w y m ien io n y c h tu fo rm c za so w n ik o w y c h m o żn a zn aleźć w liczn y ch o p raco w an iac h g ram aty k i i sty listy k i. N p. w S ty listy c e p o ls k ie j H. K u rk o w - skiej i S. Skorupki au to rzy o d n o to w u ją o p o z y cję d y n a m ic zn o ść : sta ty c z n o ś ć p rzy k a te g o rii strony (s. 39), czasu (s. 41), aspektu (s. 42). W zw iąz k u z a sp e k tem i ro d z ajam i c zy n n o ś ci w arto o d notow ać arty k u ł W. B reua Z u r T yp o lo g ie d es V erb a la sp ekts. W : P ro c e e d in g s o f the X lV th In ter n a tio n a l C o ngress o f L in g u ists. B e rlin 10-15. V III 1987 (p rep rin t). W p ierw szy m rozdziale teg o artykułu, zaty tu ło w an y m „D y n am ik d e r a sp e k ts en s itiv en L e x ik ” , a u to r p isz e m .in . „D ynam iczny c h ara k te r stanu rzeczy w y rażan eg o cza so w n ik ie m je s t tym s iln ie jsz y , im w ię k sz e je s t p ra w d o p o d o b ień stw o , że b ęd zie on trw ał ty lk o p rzez o k reślo n y czas. P rz y ty m isto tn y je s t rodzaj o g ra n iczen ia, nie zaś ok res trw an ia c z y n n o ś c i” (s. 1 p re p rin tu ; p rz e k ła d m ój - J. P.).
26 N a tem at d y n am izu jącej funkcji form sk ła d n io w y ch p o r. m .in . S ty lis ty k a p o ls k a s. 2 0 7 -2 0 8 , 211.
27 M am zastrz eż en ia co do słuszn o ści ty ch tran s fo rm a cji, ja k o że p re d y le k c ja N o rw id a w obec hip o tak sy je s t z n am ien n ą cech ą je g o tek stó w , p rz ejaw em je g o in te lek tu alizm u .
Karl D edecius pisze: „ W y d o b y c ie i o d d a n ie w ła śc iw o ści c h a ra k te ry sty c z n y c h d la d a n e g o poety, ja k np. u p o d o b an ia R ilk eg o do sto p n ia w y ższeg o i n a jw y ższe g o d la sp o tę g o w a n ia im ie s łow u, p row adzi - np. w przy p ad k u p rz ek ład ó w p o lsk ieg o p o e ty , M ie cz y sław a Ja s tru n a - do bardzo szczęśliw eg o o ży w ien ia środków p o e ty c k ich w ła sn eg o ję z y k a ” ( U w agi o te o r ii i p r a k ty c e p rzek ła d u a rtystyczn eg o . W: P rze k ła d a rtystyczn y. O sz tu c e tłu m a czen ia . K się g a d ru g a. W ro cław
T o w arzy stw o -u c zo n y ch niebaw em w tej m ierze
G d zieś - kiedyś - się zg ro m ad zi, skoro s k ł a d k i zbierze, I d n ia teg o fe u ille to n zaśw ita w P o znaniu
C zas i p ra w d a , w. 25-27 D ie G e leh rte G esellsch a ft w ird bald in der S ache
Irg en d w o - irgen d w an n - sich v ersam m eln , w ird S am m lungen anstelln U nd d iesen T ag w ird in Posen ein F eu illeto n glänzen
s. 168-169
Ta zm iana wprowadza jednak inną jakość i kolejność zdarzeń (nie mówiąc o różnicach w dynamiczności treściowej wyrażeń „ s k ł a d k i zbierze” i „wird Sammlungen anstelln”, „feuilleton zaśw ita” i „wird glänzen”).
W ątpliw ości budzi m odyfikacja składniowa pierwszej strofy Fortepianu Szopena:
B yłem u C iebie w te dni p rzed o statn ie N ie dociecz o n e g o w ą t k u
--- P ełn e, ja k M it, B lad e, ja k św it...
- G dy życia koniec szep ce do początku:
„ N i e s t a r g a m C i ę j a - n i e ! - J a , u-w y d a t n i ę !...” w. 1-6
N ah w ar ich D ir je n e v o rletzten T age U nau slau fen d en F a d e n s
---M y th e n g le ich voll, D äm m ru n g sg le ich blass...
- D es L eb en s E nde flü stert zu dem A nfang:
„ I c h r e i s s e d i c h n i c h t ! - I c h h e b h e r v o r d i e h !...” s. 210-211
W yraźne powiązanie czasowe i podporządkowanie myślowe treści wersów 5 i 6 zdaniu nadrzędnemu z wersu 1 w tekście oryginału wydaje się celowe w tej pełnej harmonii strofie Fortepianu28.
Isto tn a je s t tu o g ó ln a ap ro b ata D e d ec iu sa d la o d d a w an ia ch ara k te ry sty c zn y c h cech ory g in ału . N a to m ia st o „ o ży w ie n iu środków p o e ty c k ich w ła sn e g o ję z y k a ” m o żn a m ów ić np. przy z ach o w y w an iu w p rz e k ła d z ie n ie m ieck im ch ara k te ry sty c z n y c h d la N o rw id a form im iesło w ó w w sp ó łc z es nych.
28 U ry w ek ten z aw ie ra też in n e n ie k o rz y stn e m o d y fik acje: N ie d o c iec zo n y w ą tek trac i sw oją d w u z n ac z n o ść w p rz ek ład z ie na w y ra że n ie u n a u sla u fe n d e r Faden', c za so w n ik re issen nie oznacza
W ielokrotne przekształcenia równoważników imiesłowowych w zdania współrzędne wydają się natomiast często dla tekstu niem ieckiego korzystne, np.:
W ięc nie w szedł w dom ów , tylko kląk ł u progu, W ołając: „W szechm ocy P an ie!”
R u sza j z B ogiem , w. 17-18 Drum trat er nich t ein in das H aus, k n iet n u r an d er S ch w elle Und ruft: „A llm äch tig er H err!”
s. 116-117
Lub trum nę cio sze, gdy d ław i go żałość, Ł zy w łasne w idząc w żelaza połysku,
W yrobić m usi pierw : u m y s ł u s t a ł o ś ć -P ra c-czo to , w. 17-19 O der S arg b retter zuschlägt, d a ihn das L eid w ürgt, Und seine T ränen er sieht in des E isens G lanze, M uss er erst h e rstelln G eistes - F estigkeit.
s. 156-157
W niemieckim tekście poetyckim duża liczba imiesłowów przysłówkowych byłaby rażąca; i tak tłumacz wiele ich - jak na tekst niem iecki - pozostawia.
5.4. Aspekt i rodzaje czynności to cechy języków słowiańskich, trudno przetłumaczalne na język germański. Jednakże wydaje się, że niejednokrotnie można by znajdować właściwsze odpowiedniki form polskich, np.
N ie ja k ie ś tam c o ś , g d z i e ś
G d z i e n i g d y l u d z i e n i e b y w a l i !... P rze szło ść, w. 11-12 Kein so ein irgendw as, irgendw o,
W o niem als M enschen w aren!...
s. 82-83
ob lig ato ry jn ie, ja k p o lsk ie sta rg a ć, w ielo k ro tn ie p o w ta rza n eg o ru ch u ; „N ah w a r ich D ir” m ó w i o („d u raty w n ej” ) b lisk o ści, p o d czas gdy p o lsk ie „B yłem u C ie b ie ” o je d n o k ro tn y c h b ą d ź p o w ta rzaln y ch o dw iedzinach.
Tu chodzi o obligatoryjnie wielokrotne (nie)bywali, oddane niemieckim waren.
„[...] z nam iętn o ściam i czasow em i W ęzeł sw ój ro z ta rg n ij, synu ziem i! Bo nie dojrzysz i c ieniu m ego z g o ła ...!”
A d d io ! w. 2-4 „[••■] m it den z eitlich e n L eid en sch aften B rich dein B iindnis, S ohn der Erde!
S onst w irst du nich t einm al m einen S chatten sch au en .” s. 86-87
W tym przekładzie chodzi o odpowiedniki polskich form roztargnij i {nie) dojrzysz.
5.5. Niemiecki system językow y pod wieloma względami nie sprzyja dyna- miczności opisu sytuacji. Poza aspektem i wykładnikami niektórych rodzajów czynności brak w nim np. możliwości posługiwania się formami futurum historicum, brak imiesłowu przysłówkowego uprzedniego (którym Norwid posługuje się dość często), o wiele bardziej niż w języku polskim preferowane są formy strony biernej. Jednakże nawet biorąc to wszystko pod uwagę, wyda je się, że gdyby tłumacz Vade-mecum zinterpretował dynamiczność języka tego cyklu jako jego cechę ważną, sfunkcjonalizowaną, to w wielu przypad kach inaczej transponowałby język tekstu oryginału. Przede wszystkim byłyby, jak sądzę, do uniknięcia liczne „ustatycznienia” związane ze znaczeniami wyrazów, takie jak np.
A cz nie by łże ja k dzieck o , co w ozem leci P rzeszło ść, w. 5 W ar er da nicht ais K ind im schnellen W agen
s. 82-83
Schneller Wagen oznacza co prawda wóz, który szybko jedzie, ale do czynności docieramy tu nie bezpośrednio i nie rysuje się ona tak dynamicznie jak w czasowniku leci.
G dy ono [tj. niebo] duszę m ą poryw a, Jak piram idę!
P ielg rzym , w. 8-9 Da er m eine S eele steigert
W ie eine Pyram ide!
s. 94-95
Niem, steigern odpowiada polskiemu neutralnemu czasownikowi podnosić. Czasownik porywać wskazuje na intensywność i gwałtowność ruchu; jego odpowiedniki niemieckie to m.in. fortreissen, gewaltsam entführen, hinreissen.
[...] „Stąpaj, bez poręczy,
W ob jęcia F antazji, co się w d z ięc zy ...”
C acka, w. 29-30 [...] „O hne R ückhalt gib dich
In F antasias A rm e voll R eiz...”
s. 198-199
W tekście polskim obraz jest konkretniejszy, a zarazem bardziej dynam icz ny: pasterki zalecają „ s t ą p a n i e [podkr. moje - J. P.], bez poręczy” (a nie, jak w przekładzie niemieckim, o d d a n i e s i ę w ram iona F an tazji); Fantazja, ku której ma iść poeta, „wdzięczy się”, tj. cechuje ją pewien sposób zachowania, a nie tylko cecha wdzięku (jak w przekładzie niem iec kim)29.
29 A by po św iad czy ć d u żą liczbę tego ro d zaju u sta ty c z n ia ją c y ch tran s p o zy c ji w o m aw ia n y m p rzek ład zie, podam je s z c z e tro ch ę p rzy k ład ó w w w ersji skró to w ej:
L ecz ty ją w spom nisz, stru c h lały II D och du b e h ältst sie, voll S c h reck en (L a rw a s. 9 6 -9 7 ); piorunów b ły sk iem II m it B litz es G lans (L ito ść s. 96 -9 7 ); - P rz e m k n ą łe m żyw y! // - H eil kam ich durch! (S fin ks s. 98-99); C isza - d w akroć p rzeraża. // D ie S tille - b rin g t zw eifa ch e n S c h re cken ( W ieś s. 100-101); G dzie je s z c z e ucho łow i - // W o noch das O h r v e rn im m t - (C zem u nie w ch ó rze? s. 110-111); Ja? - zm ięszać m óg łb y m śpiew // Ich? k ö n n te stö re n d es S an g (tam że); I p rz esta n ą p o m iatać się naw zajem // U nd so la n g e e in a n d er m issa ch te n ( V a n ita s s. 118- -119); W ołają: „ M i a s t o o c a l a !...” // Sie rufen: „D ie S ta d t b le ib t h e il!...” (C o ś s. 136- -137); I stajesz cicho // U nd b leib st still steh en II ([W tedy Ty, M a tko !...] s. 1 40-141); I od W irg iliu sza k ształtn y ch pień / Z alatu ją jes z c z e l u d z k i e n a tc h n ien ia II A u ch von V e rg iliu s form - v ollen L ied ern / D u ftet noch her ein es M en sc h en B eg eistru n g ... (B o g o w ie i c zło w ie k s. 154-155). P rzy k ład y te w sk azu ją na to, że dy n am izm fo rm p o lsk ich w iąże się c zę sto z m eta foram i, dla k tó ry ch n ie u d aje się tłu m aczo w i zn aleźć o d p o w ie d n ik ó w n iem ieck ic h .
5.6. Jak o tym była wyżej mowa, teksty niemieckie w porównaniu z pol skimi charakteryzuje większy udział strony biernej. Jest to widoczne także w przekładzie Fiegutha, który np. część form nieokreślonych osobowych na -no, -to tłumaczy za pomocą strony biernej (lub też innych konstrukcji „ustatycz- niających”). Np.:
I ju ż ni m iejsca d aw ano, ni godzin D la nieczek an y ch p o w ić i narodzin.
[K laskaniem m ając o b rzękłe p ra w ice...], w. 6-7 U nd n ich t m ehr w urden P lätze v e rte ilt noch S tunden
F ür u n v e rh o fft E n tb u n d n e und G ehörne. s. 78-79
Rażąca jest w tym urywku transpozycja wyrażenia „miejsca dawano” na „wurden Plätze [l.mn.!] verteilt”, mimo że w pewnym sensie ukonkretnia ona czynność. Poza tym wersy te zawierają przykład ustatycznienia nie tylko poprzez zamianę strony czynnej czasownika na bierną, ale i poprzez zamianę nazw czynności („powić i narodzin”) na nazwy osobowych wytworów czyn ności („Entbundne und Geborne”).
Bardziej statyczny jest też wariant przekładowy w wierszu „Ruszaj z Bo giem
o d rzeczo n o mu słow em i gestem w. 3 w urd ihm zu A ntw ort in W orten und G este
s. 116-117
a także w wierszu Szczęście:
G d y b y !... daw ano oba [ordery - J. P.] - w liczb ie m nogiej. w. 7
W enn!... beide es g äb e in der M erzahl. s. 94-95
A naliza tłum aczenia form nieokreślonych osobowych prowadzi do wniosku, że w zasadzie Fieguth starał się unikać transponowania form czynnych na
bierne30, natomiast i tu brakowało tłumaczowi ogólnej tendencji do zacho wywania za wszelką cenę form bardziej dynamicznych. Dotyczy to również przekładu licznych w Vade-mecum równoważników zdań z orzecznikiem im ie słowowym. Część z nich tłumacz pozostawia w tekście niem ieckim . Ale są i takie przekłady, jak:
Och! nie skończona jes z c z e D ziejów p raca -[dw ukrotnie]
S o cja lizm , w. 7 Ach! nich t been d et noch ist d e r G e sch ich te A rb eit
-s. 82-83
Uzupełniając łącznik w formie ist tłum acz zadecydował tym samym, iż chodzi tu o tzw. passivum stanowe (niem. Zustandspassiv), podczas gdy w tekście polskim możliwe jest uzupełnienie brakującego łącznika form ą została (niem. wurde), właściwą dla tzw. passivum zdarzeniowego (niem. Vorgangs passiv).
5.7. Z zupełną zmianą obrazu poetyckiego wiąże się uzupełnienie łącznika w drugiej zwrotce wiersza Do zeszłej... (tu nie jest to już problem rów now aż nika imiesłowowego):
- T am - stopy dw ie, gw oźdźm i p rzebite, U ciekające z planety...
T am - m ilion m oich słów ; tam - lec ą i te. w. 7-10 D ort - sind zw ei F üsse, m it N ägeln d u rch b o h rt D ie vom P laneten flüchten.
s t ' * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
D ort - sind M illionen m einer W orte; do rth in - flie g e n auch diese. s. 188-189
30 Z d w u n astu form na -no i -to w V ade-m ecum ty lk o trzy zo stały o d d a n e p rz e z stro n ę bierną. Jako czy n n e p o z o stają też o d p o w ied n ik i form n ieo k re ślo n y ch o so b o w y ch c za su te ra ź n ie j szego (typu „to cię żen ią” (S en s św ia ta ) lub „cz em u ? się go w d ali c z e k a ...” (P o c z ą te k b ro s zu ry p o lity cz n ej...). F orm y o sobow e „o k reślo n e ” ró w n ie ż z az w y czaj z a c h o w u ją stro n ę c zy n n ą w p rzek ład zie n iem ieckim .
Jak przekonująco wskazał Stefan Sawicki31, tam należy w tej strofie ro zumieć adlatywnie, nie zaś lokalistycznie (tj. jako niem. dorthin, nie zaś dort), a wraz z tym inaczej też trzeba by uzupełniać brakujący czasownik: w t a m t y m k i e r u n k u zwracają się miliony słów (wypowiadanych przez ludzi, którzy są tu, na ziemi, nie zaś w niebie), z ziemi ku niebu wzno szą się stopy Ukrzyżowanego.
5.8. W arto jeszcze zwrócić uwagę na dość liczne konteksty, w których polskiemu trybowi orzekającemu lub rozkazującemu czasownika odpowiadają niem ieckie formy z können, sollen, wollen, a więc w różny sposób modalizu- jące czynność. Np.
I ja k zd arzało się n a rzym skim bruku
[K laskaniem m ając o b rzękłe p ra w ice...], w. 53 U nd w ie es geschehen kann a u f R öm ischem P flaster
s. 80-81
M y śle n ie nic przez się nie u tw arza
P osąg i obuw ie, w. 3 D enken kann nichts d urch sich ersch affen
s. 84-85
S ieni tej drzw i o tw orem p o za sobą Z o s t a w
---D o zeszłej, w. 1-2 D ie T ü r dieses Flurs so llst h in ter offen du L a s s e n
---s. 188-189
B o ja m nie de p tał w szy stk ic h m ędrców i proroków
D o W alentego P om iana Z., w. 206 D enn ich hab nich t zertreten w ollen a lle W eisen und P ropheten
s. 232-233
W szystkie te modyfikacje powodują większą statyczność tekstu.
31 P or. S. S a w i c k i. „Tam, g d zie j e s t N i k t i j e s t O s ó b ą ”. O w ierszu „Do Z e s z łe j...”. W: t e n ż e. N o rw id a w a lka z fo r m ą . W arsz aw a 1986 s. 97-99.
5.9. Kończąc, chciałabym podkreślić, że teza o ważności dynamiki w jęz y ku Vade-mecum jest w zasadzie nie znana32, jest moją propozycją interpreta cyjną, która zrodziła się właśnie przy porównywaniu oryginału i niem ieckiego przekładu cyklu33. Toteż daleka jestem od traktow ania tej rozbieżności m ię dzy tłumaczeniem i jego podstawą (w dużej mierze związanej zresztą z od miennościami systemów językowych) jako z a r z u t u wobec tłum acza. Rozbieżność ta była dla mnie natomiast okazją do przyjrzenia się różnorod nym elementom języka przekładu wrażliwym na zjawisko dynamiczności. Stanowiła też ona, jak sądzę, dobrą ilustrację bardzo złożonego problem u relacji między ustaleniami interpretacyjnymi na różnych poziom ach ogólnoś ci34 a przekładem tekstu literackiego.
L A N G U A G E - IN T E R P R E T A T IO N - T R A N S L A T IO N
TH E CA SE O F RO LF FIE G U T H ’S G ERM A N T R A N SLA TIO N O F V AD E -M EC U M SUMMARY
T he article p re sen ts and e v alu ate s the re la tio n s b e tw ee n in te rp re ta tio n and tra n s la tio n in th e case o f R o lf F ie g u th ’s tran slatio n o f N o rw id ’s V ade-m ecum in to G erm an. F ie g u th ’s tra n s la tio n is pu rp o sely „ rep o rt-lik e ” ; it aim s a t „the c lo s e s t a p p ro x im atio n p o ssib le to th e o rig in a l [...] in the sound p attern o f w ords, sentence c o n stru ctio n , sem an tic a m b ig u ity [...] and m ix tu re o f sty les” . Y et this „rep o rt-lik e ” tran slatio n does n o t re n d er N o rw id ’s p o em s any sim p le r o r m ore m odern in form . N o r w ill it m ake it any e a s ie r fo r the co n te m p o ra ry re a d e r to p e n e tra te the com plex p oetry o f the a u th o r o f th e V ade-m ecum . T h e in te rp re ta tio n o f N o rw id ’s tra n s la te d w ork as a w hole is n ot free from w e ak n esses, e ith e r; fo r ex am p le, th ere is in s u ffic ie n t stre ss on the o p p o sitio n betw een the sacred and ab sen ce o f the sacred . T h is in te rp reta tio n a l s h o rtc o m ing reflects on the qu ality o f the tran slatio n itself. A n o th e r c a u se o f tra n s la tio n a l im p e rfe c tio n s is the „fla tte n in g ” o r even total e lim in a tio n o f the o p p o sitio n b etw een th e d y n a m ic an d the static in the form o f the V ade-m ecum ; th is m ay to som e e x te n t b e d u e to th e p ro p e rtie s o f the G erm an lan g u ag e system . N o rw id ’s texts as tra n sla ted by F ie g u th are m u ch m o re sta tic th an th e original. T h e th esis th at dy n am ism plays an im p o rta n t p a rt in th e lan g u a g e o f th e V a d e-m ecu m has n ot been g en erally know n; it is the p re se n t w rite r’s o w n idea, w h ic h e m e rg ed as sh e w as c o m p arin g N o rw id ’s orig in al w ith the G erm an tran slatio n .
T ran sl. A dam P a sic k i
32 W ręcz o d w ro tn ie, m ów i się często (za I. F ik iem !) o sta ty c zn o ści p o e zji N o rw id a. 33 S tało się to d la m n ie ko n k retn y m p o tw ie rd z e n ie m tez y o p rz y d a tn o śc i p rz ek ład u d la bu d o w an ia in terp retacji tek stu arty sty czn eg o .
34 M am tu n a m yśli np. w chodzące ze so b ą w ję z y k u N o rw id a w k o liz ję; o g ó ln ą te n d e n c ję do ujęć d y n am iczn y ch - i sk ło n n o śc i tego a u to ra do czę steg o sto so w an ia h ip o ta k sy o ra z k o n strukcji im iesłow ow ych.
