ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXIII, zeszyt 3 2016 DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2016.63.3-1
P R Z E M O C W O B E C D Z I E C K A
KS. TADEUSZ ZADYKOWICZ
DZIECKO OFIAR
A ANTYKULTURY PRZEMOCY
CHILD AS VICTIM OF THE ANTI-CULTURE OF VIOLENCE
A b s t r a c t. Violence against children has different forms and calls for various measures to eliminate it. However, this will be possible, when will determine not only the symptoms, but also the source of violence. These sources should be seen not only in the material condi-tions of the family, but also in the contemporary culture, that by creating the space for violen-ce, it rather becomes an anticulture. The child becomes the victim of a „culture” based only on the material values, moral relativism and religious skepticism. Violence is also born of lies, manipulation, selfishness, consumerism, utilitarianism, extreme liberalism.
Key words: child; violence; culture.
Nasilaj aca sie liczba zachowan´ agresywnych wobec dzieci jest niezaprze-czalnym faktem. Niemal kazdego dnia media informuj a o pobiciach, a nawet zabójstwach, których ofiarami s a najmodsi. Jeszcze wiecej aktów przemocy pozostaje ukrytych. Dotyczy to zwaszcza agresji sownej, wyzwisk, poniza-nia, ale takze innych form, nie wy aczaj ac przemocy seksualnej, które doko-nuj a sie bez udziau s´wiadków i prawdopodobnie nigdy nie zastan a ujawnione i nalezycie napietnowane. Coraz wieksza wrazliwos´c´ na te akty przemocy nie
Ks. dr hab. TADEUSZ ZADYKOWICZ, prof. KUL – dyrektor Instytutu Teologii Moralnej KUL; Katedra Teologii Moralnej Fundamentalnej; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: tadeuszz@kul.pl
moze ograniczac´ sie do nas´wietlenia samego zjawiska, ale winna takze zmie-rzac´ do odkrycia samych jej z´róde oraz podejmowania wszelkich mozliwych dziaan´ maj acych na celu jej wyeliminowanie. Jakie s a zatem z´róda tej prze-mocy, która w obecnych czasach przyjmuje tak niewyobrazalne rozmiary?
Niektórzy zwracaj a uwage na biologiczne jej uwarunkowania1. Niew atpliwie jest to takze wyraz kryzysu zycia duchowego2. Czy jednak nie nalezy ich upa-trywac´ takze w pewnych tendencjach kulturowych, w „owym – jak mówi Jan Pawe II – niesprawiedliwym i zgubnym nastawieniu, które traktuje istote ludzk a jako rzecz, jako przedmiot kupna–sprzedazy bed acy na usugach egoistycznego interesu i samozadowolenia”3? Istotnie, mówi sie o dziecku jako o przedmiocie – najpierw przedmiocie pragnien´ i aspiracji rodziców, póz´niej jako o przedmiocie wychowania. Przemoc wobec dziecka zdaje sie byc´ równiez jakims´ odbiciem szerszego pogl adu, podtrzymywanego przez róznorakie ideologie, czesto sobie przeciwne, ze czowiek i ludzkos´c´ realizuje swój postep przede wszystkim na drodze przemocy4. Ma wiec ona równiez swoje z´róda we wspóczesnej kulturze oraz w wytworach kulturowych dzisiejszego spoeczen´stwa. Kultura, która stwa-rza podstawy dla przemocy, nie zasuguje na to miano. Jest to raczej rodzaj „antykultury”, której nalezy przeciwstawic´ kulture zycia i mios´ci.
1. KULTUROWE Z´ RÓDA PRZEMOCY WOBEC DZIECKA
Wspóczesny s´wiat sta sie aren a, na której wzbiera fala przemocy zarówno w relacjach indywidualnych, jak i spoecznych. W tym s´wiecie przemoc wy-daje sie byc´ najatwiejszym wyjs´ciem z trudnych sytuacji. Przybiera ona dzisiaj zastraszaj ace rozmiary i powoli nabiera cech normy obyczajowej. Przenikaj ac wspóczesn a kulture w swoich starych i nowych postaciach spra-wia, ze kultura ta staje sie, lub juz sie staa, „kultur a przemocy”5. Rysuj ac
1Por. W. BOOZ, Teologiczno-etyczne implikacje agresji, w: Przemoc i terror, red. P.
Gó-ralczyk, J. Sobkowiak, Warszawa 2001, s. 118.
2 Por. W. ZYZAK, Przemoc w rodzinie w konteks´cie kryzysu zycia duchowego,
„Sosno-wieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 299.
3Por. J
ANPAWEII, Kat. Godnos´c´ i posannictwo kobiety chrzes´cijan´skiej (22.06.1994), nr 2.
4Por. J
ANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1980 Prawda si a pokoju, nr 2. 5Istote i formy przemocy opisuje szerzej: M. K
RÓLCZYK, Zjawisko przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 73-80. Por. takze: D. KUGLIN, Rola rodziny,
szkoy i s´rodowiska spoecznego w eliminowaniu zjawiska agresji i przemocy ws´ród dzieci i modziezy, tamze, s. 102-105.
panorame wspóczesnego s´wiata nie mozna wiec nie uwzglednic´ tego zjawi-ska, które jest istotnym przejawem rozbicia i zarazem jego z´ródem6. To dlatego tematyka przemocy, agresji staa sie w ostatnim czasie przedmiotem wielu opracowan´ na gruncie nauk prawnych7, socjologii8, psychologii9, pe-dagogiki10, a takze opracowan´ o charakterze interdyscyplinarnym11. Nie jest ona obca takze teologom12, w tym teologom moralistom, którzy doko-nuj ac oceny samego zjawiska, wskazuj a na jego z´róda oraz konsekwencje. Dla oceny moralnej nie bez znaczenia pozostaj a okolicznos´ci, zwaszcza te, które ciezki grzech przemocy czyni a jeszcze ciezszym. Jedn a z takich oko-licznos´ci jest sytuacja i charakter osoby, ku której przemoc jest kierowana. Szczególnie obci azaj acym sprawce, a zarazem szczególnie bolesnym jest fakt, ze przemoc zwraca sie coraz czes´ciej ku dziecku13. Nastawione na mios´c´ i rados´c´, ufne w swoich oczekiwaniach, spotyka sie ono z najrózniej-szymi formami przemocy. Tej przemocy nie mozna wi azac´ jedynie ze s´rodo-wiskami, gdzie panuje bieda. Owszem, w wielu czes´ciach s´wiata dzieci cier-pi a gód i nedze, umieraj a z powodu chorób i niedozywienia, padaj a ofiar a wojen, bywaj a porzucane przez rodziców, skazywane na bezdomnos´c´,
pozba-6 Por. J
ANPAWEII, Adhortacja apostolska Reconciliatio et paenitentia, nr 2.
7 Por. P. D
ÖGE, Männer – die ewigen Gewalttäter? Gewalt von und gegen Männer in
Deutschland, Wiesbaden 2013; D.A. HINES, K. MALLEY-MORRISON, L.B. DUTTON, Family
vio-lence in the United States: defining, understanding and combating abuse, Los Angeles 2013;
H. WILLEMS, S. STEIGLEDER, Jugend in einem marginalisierten Stadtteil. Perspektivlosigkeit,
Gewalt, Fremdenfeindlichkeit und interethnische Konflikte, Wiesbaden 2013; N. RYSERBÜSCHI,
Familiäre Gewalt an Kindern: eine Untersuchung der Umsetzung der staatlichen Schutzpflich-ten im Strafrecht, Zürich 2012.
8Por. I. KAISER, Gewalt in häuslichen Beziehungen: sozialwissenschaftliche und evolu-tionsbiologische Positionen im Diskurs, Wiesbaden 2012.
9 Por. O.F. K
ERNBERG, Hass, Wut, Gewalt und Narzissmus, Stuttgart 2012.
10Por. W. S
CHUBARTH, Gewalt und Mobbing an Schulen. Möglichkeiten der Prävention
und Intervention, Stuttgart 2013; I. MÖLLER, B. KRAHÉ, Mediengewalt als pädagogische
He-rausforderung: ein Programm zur Förderung der Medienkompetenz im Jugendalter, Göttingen–
Bern–Wien 2013.
11Por. Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, red. J. Wawrzyniak. ódz´
2007; Gewalt: ein interdisziplinäres Handbuch, red. Ch. Gudehus, Stuttgart 2013.
12Por. J. S
CHNOCKS, Das Alte Testament und die Gewalt. Studien zu göttlicher und
men-schlicher Gewalt in alttestamentlichen Texten, Neukirchen-Vluyn 2013; Macht – Gewalt – Krieg im Alten Testament: gesellschaftliche Problematik und das Problem ihrer Repräsentation,
red. I. Fischer, Freiburg–Basel–Wien 2013.
13Por. BENEDYKTXVI, Przemówienie w kos´ciele Najs´wietszej Maryi Panny Zwycieskiej
(Praga, 26.09.2009), w: Pielgrzymka Benedykta XVI do Czech – 26-28 wrzes´nia 2009. Pene
wione ciepa wasnej rodziny, ulegaj a rozmaitym formom gwatu ze strony dorosych14. Jednak miliony dzieci cierpi a na skutek róznych form przemocy takze w spoeczen´stwach i krajach rozwinietych; w warunkach dostatku i do-brobytu. Co wiecej, s a to czesto formy mniej widoczne, ale wcale nie mniej okrutne15.
Niezaleznie od warunków ekonomicznych dziecko jest zawsze wystawione na dziaanie „silniejszego”; przy czym ten „silniejszy” to nie tylko ojciec poirytowany paczem, nie tylko matka, której dziecko staneo na drodze do kariery i samorealizacji. „Silniejszy” moze miec´ rózne imiona. Moze nim byc´ medycyna, ideologia, wadza ekonomiczna, system polityczny, technokracja, s´rodki spoecznego przekazu16. „Silniejszym” od dziecka jest takze niespra-wiedliwe prawodawstwo. Przemoc ludzi, którzy sprawuj a wadze, bywa dzis´ tak wielka, ze tym, którzy wadzy nie maj a i nie maj a mozliwos´ci upomina-nia sie o wasne prawa, odmawia sie podstawowych praw, z prawem do zycia w acznie17. We wspóczesnej kulturze tym „silniejszym” jest takze przesad-na tolerancja. Przemoc wobec dziecka miewa wiec charakter – by tak to okres´lic´ – spontaniczny, ale w naszych czasach przybiera tez formy zorgani-zowane. Jest ona wieloksztatna i podstepna. Stosuj a j a jednostki i grupy. Zwaszcza gloryfikacja przemocy w mediach nie pozostaje bez wpywu na postawy dorosych wobec najmodszych. Telewizja, radio, filmy, fora interne-towe prezentuj a model kultury dalekiej od wzajemnej mios´ci i szacunku. Brutalizacja zachowan´ i wulgaryzacja jezyka niszczy wzajemne relacje i stwa-rza podatny grunt dla przemocy18.
Wiele jest dzisiaj miejsc, gdzie nie tylko natura i nieszczes´cie, ale takze róznego rodzaju ideologie, zwaszcza oparte na wartos´ciach materialistycznych oraz odwouj ace sie do moralnego relatywizmu i religijnego sceptycyzmu, wpajaj a nienawis´c´, prawo silniejszego i przemoc. Jest to tym bardziej niebez-pieczne, ze ideologie te kryj a sie pod paszczem jezyka mios´ci, pomocy, prawa, humanitaryzmu. Czesto przybieraj a one pozory obrony jakiejs´ wartos´ci czy jakiegos´ prawa19. Ostatecznie jednak s a kamstwem i to ono, a
zwa-14Por. JAN PAWE II, List do dzieci w Roku Rodziny Tra pochi Giorno (13.12.1994). 15 Por. J
AN PAWE II, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1996 Zapewnijmy dzieciom
przyszos´c´ w pokoju, nr 5.
16Por. JAN PAWE II, Adhortacja apostolska Christifideles laici, nr 5.
17Por. JANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1985 Sprawa pokoju – nieustan-ne wyzwanie naszych czasów, nr 1.
18Por. K. M
AJACZ, Zjawisko przemocy w mediach, w: Przemoc i terror, s. 139.
19Por. J
szcza tzw. kamstwo antropologiczne, stanowi najgebsze z´ródo przemocy. Wszystko bowiem, co na jakimkolwiek poziomie, wyraza brak, odrzucenie czy wzgarde dla prawdy o czowieku, a nawet to, co jest znieksztaceniem, propagand a, manipulacj a, prowadzi do przemocy i stwarza dla niej podatny grunt. Przemoc tkwi korzeniami w kamstwie i nie moze sie bez niego obejs´c´20. Przemoc musi sie zawsze usprawiedliwiac´ kamstwem, przybierac´ faszywe pozory. Kamstwo pozostaje na usugach przemocy.
Pokusa przemocy zawsze bedzie rodzic´ sie w spoeczen´stwie, w którym chciwos´c´, pogon´ za dobrami materialnymi popycha jednych do odmawiania innym ich elementarnych praw21. Jest wiec ona owocem egoizmu i metod a realizowania wasnych aspiracji; sposobem potwierdzenia wasnej dominacji. Podniesiona do rangi normy postepowania, staje sie form a nikczemnej niena-wis´ci, zemsty i wrogos´ci, a ostatecznie przejawem „kultury s´mierci”; jej konsekwencj a, ale tez i z´ródem. W spoeczen´stwie ogarnietym przez kon-sumpcjonizm i utylitaryzm dziecko jawi sie jako przeszkoda w zyciu rodzi-ców. To z tego rodz a sie rózne programy edukacyjne, demograficzne, które ostatecznie zwracaj a sie przeciwko dziecku, choc´ ukrywaj a sie pod hasami wolnos´ci, wyboru. W rzeczywistos´ci dziecko traktowane jest jako „ciezar”, zwaszcza ekonomiczny, dla rodziców, a nie jako wartos´c´22.
Nie ulega w atpliwos´ci, ze nasilenie sie przemocy wobec dziecka w dzisiej-szym spoeczen´stwie jest odbiciem kondycji moralnej wspóczesnego czowie-ka. Juz Pawe VI zwraca uwage, ze „przemoc wypywa zawsze ze zwyrod-niaej s´wiadomos´ci moralnej, nie wyrobionej, pozbawionej oparcia, zazwyczaj przezartej spoecznym pesymizmem, który zgasi w umys´le poczucie i obo-wi azek uczciwos´ci, uznawanej jako wartos´c´ sama w sobie”23. Zatem to nie warunki materialne, a przynajmniej nie tylko one, ale grzech czowieka, za-s´lepienie jego ducha i niead serca, ustepstwo na rzecz „logiki” Zego, to znaczy tego, który „od pocz atku by zabójc a” (por. J 8, 44)”, rodz a przemoc, co potwierdza sie juz w bratobójstwie Kaina (por. Rdz 4, 8)24. Ws´ród wielu
20Por. JANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1980 Prawda si a pokoju, nr 1. 21 Por. Sobór Watykan´ski II. Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie
wspó-czesnym Gaudium et spes, nr 69. Por. takze: J. GOCKO, Konsumpcjonizm jako faktor przemocy
w rodzinie i spoeczen´stwie. „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 53.
22Por. J. ZABIELSKI, Przemoc w rodzinie jako destrukcja relacji osobowych,
„Sosnowiec-kie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 271.
23PAWEVI, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1978 Odrzucamy przemoc, popieramy pokój.
24Por. J
ANPAWE II, Encyklika Evangelium vitae, nr 8. Por. takze: TENZ E, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1984 Pokój rodzi sie z serca nowego, nr 2.
przyczyn przemocy25 istotne miejsce zajmuj a wiec tzw. przyczyny zewnetrz-ne, czyli zjawiska pochodz ace ze s´rodowiska, bed ace elementami wspóczes-nej kultury.
Niezaleznie od z´róde przemoc jako niesprawiedliwos´c´, pogwacenie god-nos´ci czowieka jest zawsze zniewag a Boga, którego czowiek jest obrazem. Sprowadzanie go przemoc a do roli przedmiotu uzytkowego lub z´róda docho-du jest grzechem przeciwko jego godnos´ci i fundamentalnym prawom26. Za-graza ona takze miedzyludzkiemu wspózyciu i poniza wspólnote ludzi, ni-szcz ac jej ludzkie i chrzes´cijan´skie podstawy. Przemoc jest z gruntu antyspo-eczna. „Dzieci – pisze Jan Pawe II – bardzo szybko poznaj a zycie. Obser-wuj a i nas´laduj a postepowanie dorosych. Szybko ucz a sie mios´ci i szacunku dla innych, ale atwo wchaniaj a tez jad przemocy i nienawis´ci. To, czego dos´wiadczaj a w rodzinie, bardzo mocno wpynie na postawy, które przyjm a jako doros´li. Jes´li zatem rodzina jest pierwszym s´rodowiskiem, w którym dzieci otwieraj a sie na s´wiat, rodzina tez powinna byc´ dla nich pierwsz a szko a pokoju”27. Przekazmy im zatem wzorce pokoju, a nie przemocy! – apelowa Jan Pawe II28.
Ludzie, zranieni przez przemoc, s a narazeni na pokuse nienawis´ci i odwetu. Pokuse tak a rodzi nie tylko przemoc skierowana bezpos´rednio przeciwko dziec-ku. Nienawis´c´ i chec´ odwetu mog a zrodzic´ sie takze wskutek przemocy, której ono jest s´wiadkiem. Dos´wiadczenie takie rzutuje na cae zycie. Dzieci bowiem poznaj a s´wiat, jego prawa, a takze swoje w nim miejsce poprzez pryzmat domu rodzinnego. Ucz a sie zachowan´, najczes´ciej przez nas´ladowanie29. W rodzi-nach, w których dzieci obserwuj a znecanie sie ojca nad matk a, zniewazanie jej, przejawiaj a one póz´niej rózne formy agresji wobec rówies´ników, nauczycieli, innych dorosych, ale takze rodziców30. Krzywdy, jakie wyrz adza przemoc wobec dziecka, s a zbyt powazne, by przejs´c´ obok niej obojetnie. Dziaania na rzecz przezwyciezenia tego zjawiska nie mog a jednak ograniczyc´ sie do
pew-25Szczegóowo opisuje je M. KRÓLCZYK, Zjawisko przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie
Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 80-82.
26Por. J
AN PAWE II, Encyklika Veritatis splendor, nr 100.
27J
ANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1996 Zapewnijmy dzieciom przyszos´c´
w pokoju, nr 8.
28Por. tamze, nr 9. 29Por. D. K
UGLIN, Rola rodziny, szkoy i s´rodowiska, s. 103.
30Por. M. KRÓLCZYK, Zjawisko przemocy w rodzinie, s. 85. Por. takze: J. KALNIUK, Nie-was´ciwe postawy rodzicielskie a formacja sumienia dziecka, „Sosnowieckie Studia
nych dziaan´ doraz´nych. Domagaj a sie one takze gebokich zmian w kulturze, co z kolei wymaga zaangazowania wielu s´rodowisk.
2. O NOW A KULTURE MIOS´CI WOBEC DZIECKA
Przemoc w jakiejkolwiek formie i wobec jakiejkolwiek osoby jest narusze-niem podstawowych praw czowieka, niszczy bowiem poczucie godnos´ci, szacunku i zaufania do innych ludzi. Tym bardziej dos´wiadczanie przemocy fizycznej lub bycie jej s´wiadkiem przez dziecko moze byc´ przyczyn a wielu problemów emocjonalnych w zyciu dorosym. Nie mniej, a czesto jeszcze bardziej destrukcyjne skutki mog a wywierac´ wulgarne wyzwiska, ponizanie i groz´by (straszenie przemoc a)31. Zarówno agresja skierowana bezpos´rednio wobec dziecka, jak i ta, której ono jest s´wiadkiem, przynosi wiele negatyw-nych efektów. Bodaj najbardziej oczywistym jest fakt jej szkodliwos´ci zdro-wotnej32. Wyrz adza ona wiele szkód zarówno w sferze emocjonalnej, jak i spoecznej33. Jest takze z´ródem samotnos´ci, która moze rodzic´ agresje, a nawet autoagresje34.
W sytuacji, gdy niemal kazdego dnia media informuj a o konkretnych aktach przemocy wobec dziecka, rodzi sie w czowieku uzasadniony niepokój. Oburzeni powtarzamy pytanie proroka postawione samemu Bogu: „Czemu kazesz mi patrzec´ na nieprawos´c´ i na zo spogl adasz bezczynnie? Przemoc i gwat dziej a sie na mych oczach” (Ha 1,3). Niepokój ten jest tym wiekszy, ze Kos´ció, który zawsze stara sie, wzorem swego Mistrza, stawiac´ dziecko w s´rodku, sam jest dzis´ oskarzany o agresje. Za pomoc a zrecznej i ustawicz-nej propagandy próbuje sie go zmusic´ do milczenia, a nawet nadac´ miano „wroga”, przypisuj ac mu wrogie zamiary i oskarzaj ac go o stwarzanie z´róde agresji.
Niepokój i oburzenie to zatem postawy suszne; to jednak za mao, tym bardziej, ze oburzenie licznych s´rodowisk ma niekiedy charakter faryzejski
31Por. M. K
RÓLCZYK, Zjawisko przemocy w rodzinie, s. 75.
32Por. P. M
ORCINIEC, Rodzina warunkuje zdrowie. Rzecz o pewnej znacz acej zaleznos´ci,
„Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 129.
33Por. M. K
RÓLCZYK, Zjawisko przemocy w rodzinie, s. 83-85. Por. takze: K. WOJTASIK,
Przemoc rodziców wobec dziecka, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 263-264;
J. ZABIELSKI, Przemoc w rodzinie, s. 267.
34Por. J. M
ASTALSKI, Samotnos´c´ jako skutek przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 121.
i jest podyktowane oportunizmem. Wszyscy dzis´ bolej a nad krzywd a dziecka, ale ilu ma odwage sprzeciwic´ sie aborcji, rozwodom, pornografii, antywy-chowaniu i powiedziec´, ze to takze jest przemoc. Dlatego potrzebny jest wyraz´ny sprzeciw. Ten jednak jest skuteczny tylko wówczas, gdy rozpozna sie narzedzia przemocy i jej formy, a nade wszystko jej z´róda. Nie da sie wyeliminowac´ przemocy wobec dziecka nie rozpoznawszy jej przejawów i przyczyn. Podj ac´ walke z tym zjawiskiem oznacza przede wszystkim naz-wac´ po imieniu kazdy akt przemocy, w jakiejkolwiek formie on sie prze-jawia; okres´lic´ jego wasnym mianem kazdy czyn, niekiedy wbrew wszelkim motywacjom politycznym i ideologicznym, które usiuj a zmienic´ jego nature. Nie mozna tez szczerze pietnowac´ uciekania sie do przemocy, jezeli nie do-kada sie równorzednych staran´ do podejmowania odwaznych inicjatyw celem jej usuniecia, docieraj ac do samych jej korzeni.
Wobec ogromu przemocy wzgledem dziecka nie wolno popas´c´ w bezna-dziejnos´c´; nie wolno pogodzic´ sie z przemoc a. Nie wolno zadowolic´ sie biernos´ci a, ale nie wolno tez dopus´cic´, by rzekoma walka z przemoc a przero-dzia sie w nowe jej formy. Promocji dziecka i jego godnos´ci moze suzyc´ demaskowanie przemocy. Moze ono, i de facto dokonuje sie przy uzyciu s´rodków spoecznego przekazu. Aby nie dopus´cic´ do szerzenia sie przemocy, trzeba podejmowac´ konkretne dziaania instytucjonalne35, odpowiednie kroki prawne, zarówno na skale krajow a, jak miedzynarodow a36. Dziaania te jed-nak musz a byc´ przemys´lane, bowiem wprowadzanie przepisów niejednoznacz-nych, pozwalaj acych na szerokie interpretacje moze stac´ sie now a form a i z´ródem przemocy wobec dziecka37. I tak np. utozsamienie karnos´ci z prze-moc a prowadzi zwykle do zbytniej pobazliwos´ci.
Walki z przemoc a nie mozna jednak ograniczac´ do doraz´nych interwencji, choc´ i takie s a konieczne. O wiele wazniejsze jest usuwanie przyczyn tego
35 W Polsce istniej a fundacje i organizacje, które podejmuj a inicjatywy na rzecz ofiar
przemocy. S a to m.in. Komitet Obrony Praw Dziecka posiadaj acy okoo 1000 os´rodków w Pol-sce, uruchomiona w odzi Fundacja na Rzecz Ochrony Dziecka Przed Okrucien´stwem, Funda-cja Dzieci Niczyje, FundaFunda-cja na Rzecz Ochrony Dzieci i Modziezy „Wiktoria”.
36 Na paszczyz´nie miedzynarodowej na strazy ochrony praw dziecka stoi zatwierdzona
przez ONZ Konwencja Praw Dziecka z 20.11.1989 r., przyjeta przychylnie takze przez Stolice Apostolsk a. Por. BENEDYKTXVI, Nie zamykajmy serca na Chrystusow a Ewangelie zbawienia. Bezpieczen´stwo i przyszos´c´ dzieci (6.01.2009), „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.) 30(2009),
nr 3, s. 42.
37 Por. A. CIES´LIK, A. BANASIAK, M. KRAWIEC, Nie idz´my szwedzk a drog a. Komentarz do Ustawy o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011,
zjawiska które jak sie okazuje maj a czesto podoze kulturowe. Konieczna jest zatem wytrwaa praca na polu wychowania i krzewienia kultury, aby uznawano i szanowano godnos´c´ kazdego czowieka. W dziedzictwie etyczno--kulturowym caej ludzkos´ci i kazdej osoby nie moze bowiem nigdy zabrak-n ac´ jednego elementu: s´wiadomos´ci, ze wszyscy ludzie maj a równ a godnos´c´, zasuguj a na taki sam szacunek i s a podmiotem takich samych praw i obo-wi azków38. Konieczna jest równiez praca nad wychowaniem przyszych oj-ców i matek. Praca ta winna obejmowac´ zarówno sfere postaw, jak i sfere jezyka. Jes´li – jak zwracaj a uwage socjologowie – istnieje wprost proporcjo-nalna zaleznos´c´ miedzy wulgaryzacj a jezyka i agresj a sown a a wulgarnos´ci a zachowan´ i przemoc a fizyczn a, to niezwykle wazn a rzecz a jest dbaos´c´ o kul-ture sowa39. Jeszcze wazniejsze jest przywrócenie was´ciwej hierarchii war-tos´ci, w której czowiek zawsze bedzie wazniejszy od rzeczy i to on, a nie rzeczy, bedzie gównym celem wszelkich dziaan´.
Niezbedna w przezwyciezaniu przemocy wobec dziecka jest równiez zmia-na podejs´cia wobec rodziny. Wydaje sie bowiem, ze to wspóczesny kryzys rodziny jest podstawowym z´ródem przemocy. Potrzebne s a zatem róznego rodzaju inicjatywy duszpasterskie i polityczne, które bed a miay na celu obro-ne i pomoc rodzinie w realizowaniu jej gównych celów. Jednakze to sami rodzice ponosz a gówn a odpowiedzialnos´c´ za zycie i wychowanie swoich dzieci i to oni winni podj ac´ wszelkie dziaania, które pomog a im us´wiadomic´ zo przemocy i wyeliminowac´ j a zupenie z relacji mazen´skich i rodzinnych. Niestety, w dzisiejszym s´wiecie takze rodzina jako caos´c´ staa sie celem agresji. Mao kto jednak wi aze to z agresj a wobec dziecka40. Dlatego je-szcze raz trzeba podkres´lic´, ze hipokryzj a jest ubolewanie nad przemoc a wobec dziecka przy jednoczesnej akceptacji, a niekiedy nawet promocji takich dziaan´ antyrodzinnych, jak polityka anty-life zwi azana z programami upowszechniania aborcji, antykoncepcji czy zapodnienia in vitro.
Wyeliminowanie przemocy wobec dziecka domaga sie równiez przemian w spojrzeniu na ludzk a seksualnos´c´. To wspóczesna rozerotyzowana kultura stworzya podatny grunt dla pedofilii, która stanowi jedn a z gównych form
38Por. J
ANPAWEII. Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1998 r. Sprawiedliwos´c´ kazdego
czowieka z´ródem pokoju dla wszystkich, nr 6. 39 Por. T. B
ORUTKA, Zaleznos´c´ miedzy sown a agresj a i pozawerbalnymi gestami a fi-zyczn a przemoc a i wulgarnos´ci a zachowan´, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10,
s. 11.
40Por. A. M
USZALA, Przemoc wobec rodziny. Spojrzenie z perspektywy bioetyki
przemocy. Ta – jak j a nazywa Benedykt XVI – „straszliwa zbrodnia”41 susznie porusza i bulwersuje. Jednakze zgorszenie wyrazane w tym kontek-s´cie przez media i liczne s´rodowiska, najczekontek-s´ciej wrogie Kos´cioowi, jest zgorszeniem faryzejskim. Te same bowiem s´rodowiska hoduj a seksualnos´ci niczym nieskrepowanej, wolnej od jakichkolwiek norm i zakazów. Widz a w niej jedynie z´ródo przyjemnos´ci i wys´miewaj a postawe czystos´ci i wstrze-miez´liwos´ci. Ich postawa wobec za przemocy nie jest wiec podyktowana trosk a o dziecko, ale checi a osabienia autorytetu Kos´cioa i ksiezy katolic-kich, którzy wystepuj a w roli gównych, a nawet jedynych oskarzonych. Autentyczne dziaania w tym wzgledzie, maj ace na celu ochrone dziecka przed przemoc a seksualn a, winny obejmowac´ wychowanie do korzystania z seksualnos´ci w duchu mios´ci i odpowiedzialnos´ci.
Impulsy do walki z przemoc a wobec dziecka Kos´ció odnajduje zarówno w porz adku naturalnym, jak i w Objawieniu. Oba te porz adki wskazuj a na wyj atkow a godnos´c´ osoby ludzkiej jako na podstawe praw dziecka, a w kon-sekwencji na koniecznos´c´ przezwyciezania wszelkich form przemocy wobec niego42. Biblia jest s´wiadectwem, ze w starozytnos´ci wiele ludów praktyko-wao ofiary z dzieci. Opowiadanie o próbie, na jak a wystawi Bóg Abrahama, oczekuj ac ofiary z Izaaka (por. Rdz 22,1-19), uczy, ze Bóg nie chce takich ofiar (por. Kp 18,21)43. Skadanie takich ofiar w Izraelu byo zawsze zna-kiem odstepstwa od wiary. Wiara – takze nowotestamentalna – zobowi azuje do wzajemnej mios´ci i szacunku, do budowania mazen´skiej i rodzinnej
communio personarum. Zbudowanie prawdziwej wspólnoty domaga sie jednak
pewnych przemian takze w dziedzinie kultury. Wiele bowiem zachowan´ agre-sywnych wobec dziecka zarówno ze strony najblizszych jak i dalszych osób ma swoje podoze kulturowe. Dlatego zarówno Kos´ció jak i spoecznos´c´ s´wiecka musi wozyc´ maksimum wysiku, by antykulture przemocy prze-ksztacic´ w now a kulture zycia i mios´ci, przyjazn a zarówno dziecku jak i czowiekowi dorosemu.
Wyznawcy Chrystusa maj a obowi azek gosic´ jednomys´lnie, ze nie mozna traktowac´ przemocy w jakiejkolwiek formie […] jako cywilizowanego s´rodka
41Por. Przem. Otaczajcie opiek a ofiary naduzyc´ popenionych w Kos´ciele i b adz´cie soli-darni z kapanami (Londyn, 18.09.2010), „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.) 31(2010), nr 11,
s. 32.
42Por. R. N
E CEK, Ochrona podstawowych praw dziecka w nauczaniu spoecznym
Bene-dykta XVI, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 166. 43 Por. T.M. D
ABEK, Czy Pismo S´wiete mówi o przemocy w rodzinie?, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 35-36.
rozwi azywania problemów44. Dzieo przezwyciezania przemocy nalezy zako-rzenic´ w mios´ci Boga, poniewaz tylko wówczas moze ono przynies´c´ owoce, i to w takiej mierze, w jakiej s´wiadectwo chrzes´cijan bedzie objawiao Jego nieskon´czon a mios´c´ do kazdego czowieka. Patrz ac na Jezusa ukrzyzowanego i przypominaj ac Jego sowa: „Dana Mi jest wszelka wadza w niebie i na ziemi” (Mt 28,18), trzeba miec´ s´wiadomos´c´, ze nie jest to wadza „prze-mocy”, lecz wadza mios´ci; wadza mios´ci – przeciw obedowi przemocy, zniszczenia, pogardy i nienawis´ci. Ten rodzaj wadzy nalezy urzeczywistnic´ takze wobec dziecka.
BIBLIOGRAFIA
Sobór Watykan´ski II, Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym Gaudium
et spes (7.12.1965).
JANPAWE II, Encyklika Centesimus annus (1.05.1991). JANPAWE II, Encyklika Veritatis splendor (6.08.1993). JANPAWE II, Encyklika Evangelium vitae (25.03.1995).
JANPAWE II, Adhortacja apostolska Reconciliatio et paenitentia (2.12.1984). JANPAWE II, Adhortacja apostolska Christifideles laici (30.12.1988).
JANPAWE II, List do dzieci w Roku Rodziny Tra pochi Giorno (13.12.1994). JANPAWE II, List do Patriarchy Moskwy i Wszechrusi (18.04.1998).
PAWE VI, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1978 Odrzucamy przemoc, popieramy pokój. JANPAWE II, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1980 Prawda si a pokoju.
JANPAWE II, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1984 Pokój rodzi sie z serca nowego. JANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1985 Sprawa pokoju – nieustanne wyzwanie
naszych czasów.
JAN PAWE II, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1996 Zapewnijmy dzieciom przyszos´c´
w pokoju!
JANPAWEII, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju 1998 r. Sprawiedliwos´c´ kazdego czowieka
z´ródem pokoju dla wszystkich.
JANPAWE II, Kat. Godnos´c´ i posannictwo kobiety chrzes´cijan´skiej (22.06.1994).
BENEDYKTXVI, Przem. Nie zamykajmy serca na Chrystusow a Ewangelie zbawienia. Bezpie-czen´stwo i przyszos´c´ dzieci (6.01.2009).
BENEDYKT XVI, Przemówienie w kos´ciele Najs´wietszej Maryi Panny Zwycieskiej (Praga, 26.09.2009).
BENEDYKTXVI, Przem. Otaczajcie opiek a ofiary naduzyc´ popenionych w Kos´ciele i b adz´cie solidarni z kapanami (Londyn, 18.09.2010).
BOOZ W., Teologiczno-etyczne implikacje agresji, w: Przemoc i terror, red. P. Góralczyk, J. Sobkowiak, Warszawa 2001, s. 112-131.
BORUTKAT., Zaleznos´c´ miedzy sown a agresj a i pozawerbalnymi gestami a fizyczn a przemoc a i wulgarnos´ci a zachowan´, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 11-23.
44J
CIES´LIKA., BANASIAK A., KRAWIEC M., Nie idz´my szwedzk a drog a. Komentarz do Ustawy o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 25-31.
DABEK T.M., Czy Pismo S´wiete mówi o przemocy w rodzinie?, „Sosnowieckie Studia Teolo-giczne” 2011, t. 10, s. 33-42.
DÖGEP., Männer – die ewigen Gewalttäter? Gewalt von und gegen Männer in Deutschland, Wiesbaden 2013.
Gewalt: ein interdisziplinäres Handbuch, red. Ch. Gudehus, Stuttgart 2013.
GOCKOJ., Konsumpcjonizm jako faktor przemocy w rodzinie i spoeczen´stwie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 43-56.
HINES D.A., MALLEY-MORRISON K., DUTTON L.B., Family violence in the United States: defining, understanding and combating abuse, Los Angeles 2013.
KAISER I., Gewalt in häuslichen Beziehungen: sozialwissenschaftliche und evolutionsbiolo-gische Positionen im Diskurs, Wiesbaden 2012.
KALNIUKJ., Niewas´ciwe postawy rodzicielskie a formacja sumienia dziecka, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 89-99.
KERNBERGO.F., Hass, Wut, Gewalt und Narzissmus, Stuttgart 2012.
KRÓLCZYKM., Zjawisko przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 73-88.
KUGLIND.: Rola rodziny, szkoy i s´rodowiska spoecznego w eliminowaniu zjawiska agresji i przemocy ws´ród dzieci i modziezy, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 101-116.
Macht – Gewalt – Krieg im Alten Testament: gesellschaftliche Problematik und das Problem ihrer Repräsentation, red. I. Fischer, Freiburg–Basel–Wien 2013.
MAJACZK., Zjawisko przemocy w mediach, w: Przemoc i terror, s. 133-139.
MASTALSKIJ., Samotnos´c´ jako skutek przemocy w rodzinie, „Sosnowieckie Studia Teologicz-ne” 2011, t. 10, s. 117-128.
MÖLLER I., KRAHÉ B., Mediengewalt als pädagogische Herausforderung: ein Programm zur Förderung der Medienkompetenz im Jugendalter, Göttingen–Bern–Wien 2013.
MORCINIECP., Rodzina warunkuje zdrowie. Rzecz o pewnej znacz acej zaleznos´ci, „Sosnowiec-kie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 129-142.
MUSZALAA., Przemoc wobec rodziny. Spojrzenie z perspektywy bioetyki spoecznej, „Sosno-wieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 143-164.
NE CEK R., Ochrona podstawowych praw dziecka w nauczaniu spoecznym Benedykta XVI, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 165-180.
RYSERBÜSCHIN., Familiäre Gewalt an Kindern: eine Untersuchung der Umsetzung der staat-lichen Schutzpflichten im Strafrecht, Zürich 2012.
SCHNOCKS J., Das Alte Testament und die Gewalt. Studien zu göttlicher und menschlicher Gewalt in alttestamentlichen Texten, Neukirchen-Vluyn 2013.
SCHUBARTHW., Gewalt und Mobbing an Schulen. Möglichkeiten der Prävention und Interven-tion, Stuttgart 2013.
Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, red. J. Wawrzyniak, ódz´ 2007. WILLEMS H., STEIGLEDERS., Jugend in einem marginalisierten Stadtteil. Perspektivlosigkeit,
Gewalt, Fremdenfeindlichkeit und interethnische Konflikte, Wiesbaden 2013.
WOJTASIK K., Przemoc rodziców wobec dziecka, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 253-266.
ZABIELSKI J., Przemoc w rodzinie jako destrukcja relacji osobowych, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 267-281.
ZYZAKW.: Przemoc w rodzinie w konteks´cie kryzysu zycia duchowego, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” 2011, t. 10, s. 299-313.
DZIECKO OFIAR A ANTYKULTURY PRZEMOCY
S t r e s z c z e n i e
Przemoc wobec dziecka posiada róznorakie formy i domaga sie podjecia wielorakich dziaan´ w celu jego wyeliminowania. To jednak bedzie mozliwe, gdy okres´li sie nie tylko przejawy, ale takze z´róda przemocy. Z´ róde tych nalezy upatrywac´ nie tylko w warunkach materialnych rodziny, ale takze we wspóczesnej kulturze, która stwarzaj ac grunt dla przemocy staje sie raczej antykultu-r a. Dziecko staje sie ofiar a „kultury” opartej na wartos´ciach wy acznie materialnych oraz na moralnym relatywizmie i religijnym sceptycyzmie. Przemoc rodzi sie takze z kamstwa, manipu-lacji, egoizmu, konsumpcjonizmu, utylitaryzmu, skrajnego liberalizmu.