R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m LI. zeszy t 6 - 2003
ANDRZEJ SIERADZKI
TŁUMACZENIE NAZW OFIAR STAROTESTAMENTOWYCH
W PSAŁTERZU DAW IDOWYM M. REJA
[...] nie dopuszczaj upadać sercam naszym w ony stare obyczaje nieprzyjem ne Tobie, któremi bych- my mogli snadnie obrazić świętą wielmożność straszliwego majestatu Twojego.
M. R e j , M odlitwa po Ps 51
Bardzo rozbudow ane i obw arow ane licznymi przepisam i rytuały ofiarnicze Starego T estam entu1 zostały odrzucone przez chrześcijaństw o ju ż u sam ych jego początków. Literatura now otestam entow a, zw łaszcza List do H ebrajczyków , pod kreśla, że ofiary te, niedoskonale i pow tarzalne, były tylko zapow ied zią doskona łej i niepowtarzalnej ofiary C hrystusa na krzyżu. R ezyg nacja'z daw nych rytuałów nie oznaczała bynajm niej odrzucenia samej idei ofiary, w tym też ofiary m aterial nej. Problem ten szeroko dyskutow any był ju ż w pierw szych w iekach chrześci jaństw a. Szło przede wszystkim o to, czy niem aterialnem u Bogu należy się w i dzialna ofiara, czy też je st ona w ym ysłem czysto ludzkim . Problem ten, roz strzygnięty ju ż przez św. Augustyna, pow rócił z całą ostro ścią w wieku XVI,
Dr A n d r z e j S i e r a d z k i - adiunkt Instytutu Filologii Polskiej UAM w Poznaniu; adres do kore spondencji: ul. Kutrzeby 8c/3. 62-300 Września.
‘ Zob. np. ks. S. Ł a c h. Rozwój ofiar w religii starotestamentowej, Poznań 1970; G< von R a d ,
Opfer des AT, w: Théologie des AT, MUnchen 1966; D. K e e 1. D ie Welt der altorientalischer Bild- symbolik und das Alte Testament. Am Beispiel der Psa!men. Ziirich 1972, s. 301-313.
kiedy to przyznaje się często wyższość ofiar „serdecznych”, czyli duchowych, nad m aterialnym i“.
Z poglądem tym będzie polem izow ał P. Skarga, pisząc:
[...] lepsza z obojga złączona, gdy powierzchnia widoma wyświadcza i prawdziwą czyni wnetrzną, niew idom ą [...]. I gdy czynić powierzchniej nie możesz, Pan Bog na wnetrznej przestaje, a gdy i możesz i opuścisz, nie cale Panu Bogu służysz’.
Przekład tych fragm entów Psałterza, w których m owa o ofiarach, wymagał od tłum acza znajom ości nie tylko realiów starotestam entow ych, ale też sposobu od czytyw ania ow ych m iejsc przez teologię w spółczesną. Interpretacja tych frag m entów , nieobecna w tekście lub m aterializująca się w przekładach w formie am plifikacji, uw ag m arginesow ych, argum entów itp., w pływ ała często w sposób zasadniczy na kształt tekstu psałterzowego. Dlatego też analiza tłum aczenia wy m aga uw zględnienia owych realiów zew nętrznych w praw dzie wobec tekstu, ale decydujących, ja k to pokażem y niżej, o jego kształcie zarów no semantycznym, jak i form alnym .
W niniejszym artykule przedstaw im y sposób tłum aczenia starotestam ento wych realiów ofiarniczych w Psałterzu D aw idow ym M ikołaja Reja4. Aby spraw dzić oryginalność rozw iązań translatorskich N agłow iczanina, zestawiam y je z jed n ej strony z podstaw ą tłum aczenia, którą jest, przypom nijm y, Psalmorum om nium iuxta hebraica veritatem paraphrastica interpretatio Johana van der C am pen , z drugiej zaś z wcześniejszym przekładem polskim (dokonanym z W ulgaty), Ż ołtarzem W . W róbla6.
K ierujący się założeniam i ówczesnej philologiae sacrae Cam pensis dąży do filologicznej ścisłości (ale nie dosłow ności), do historycznego autentyzmu, do w ierności w obec tekstu podstaw ow ego. Takie podejście służy odczytaniu nie tyl ko litery, ale przede wszystkim sensu oryginału. Z darza się jednak, że tłumacz św iadom ie pom ija literę, by tym dobitniej w ydobyć ducha oryginału. W intere sujących nas tu fragm entach Psałterza m ów iących o ofiarach
starotestamento-2 Toczącą się w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku dyskusję na ten lemat omawia szerzej Paweł Sczaniecki OSB (Służba Boża w dawnej Polsce. Studia o mszy św„ Poznań 1962, s. 95-98).
' Kazania o siedm i sakramentach, Kraków 1600. s.80 - cyt. za: S c z a n i e c k i . dz. cyt., s.95. 4 Korzystam tu z wydania: [ M i k o ł a j R e j z N a g ł o w i c ] , Psałterz Dawidów, wyd. S. Ptaszycki, Petersburg 1901. Rej za Campensisem stosuje hebrajską numerację psalmów, nie numeruje wersetów.
5 Kraków 1532.
6 Żottarz Dawidów przez mistrza Walentego Wróbla z Poznania na rzecz polską wyłożony, Kra ków 1539.
wych uczyni tak m. in., przekładając werset 22 Ps 107. W tekście hebrajskim m o wa w tym miejscu o składanej ze zwierząt ofierze zebech. W rytuale starożytnego Izraela ofiara ta była wyrazem podziękowania za otrzym ane łaski, a równocześnie oddania czci Bogu . Kampeńczyk, rezygnując ze w skazania krw aw ego charakteru tej ofiary, wydobywa przede wszystkim jej dziękczynny i uw ielbiający charakter:
OITerant tibi sacrificia grati animi, quibus agnoscant beneficia tua Domine.
Podobnie uczyni, przekładając w. 17 Ps 116. T łum acząc nazwy poszczególnych ofiar, korzysta! C am pensis z rozwiązań translatorskich w ypracow anych przez W ulgatę. Z tego tłum aczenia pochodzą nazyw ające poszczególne rodzaje ofiar rzeczow niki: holocaustum , hostia, oblado, sacrificium , victim a oraz oznaczające czynności ofiarne czasowniki: im m olo, offero, sacrifico.
W szystkie w ystępujące w podstawie tłum aczenia nazw y ofiar zastępuje Rej jednym rzeczow nikiem ofiary, a czynności ofiarne czasow nikiem ofiarować. Na takie rozw iązanie translatorskie w decydującym stopniu w płynęła w szechobecna w jeg o tekście aktualizacja, przez którą rozum iem tu przystosow anie tekstu do sytuacji tak kulturow ej, ja k i religijnej przyszłego czytelnika. N ie dbający o histo ryczny autentyzm przekładu N agłow iczanin w prow adza do tekstu pojęcie samej ofiary i rytuału ofiarniczego zgodne z do ktryną chrześcijań ską i chrześcijańską liturgią. Znakom ity kontekst dla rozum ienia obu słów w je g o tekście stanowi fragm ent A rgum entu do Ps 50 [49], gdzie czytamy:
[...] jako też Bog mial zniszczyć zwyczaj służby starego zakonu i ofiar ich i jakich ofiar i posług od nas potrzebować raczył.
O dpow iedź zaw arł tłum acz w poszczególnych fragm entach, które w podstaw ie tłum aczenia przyw ołują ofiary starożytnego Izraela.
Pozostając w zgodzie z przyjętym w XVI w ieku rozum ieniem ofiar, w prow a dza najczęściej do tłum aczonych przez siebie tekstów ofiary „serdeczne”, czyli niem aterialne, które zastępują różnego typu ofiary i sytuacje ofiarne z tekstu pod stawy łacińskiej. Przyjrzyjm y się m ożliwym rozw iązaniom .
Na w yższość ofiar duchowych nad m aterialnym i w skaże Rej expressis verbis w tłum aczeniu wersetu 31. Ps 69:
[...] nadzieja moja o wybawieniu twoim w całości myśl moję zachowa. A wdzięczniej to jem u będzie ta nadzieja m oja nad wszytki ofiary.
W ystępujące w parafrazie Rejowej w yrażenie wszytki ofiary’ zastępuje wpraw dzie w ym ieniony w podstaw ie tłum aczenia szereg zw ierząt ofiarnych:
quam si bouem offeram aut vitulurn cornua producentem et ungulas.
ale w aktualizującym kontekście całości tekstu polskiego odnosi się wyłącznie do ofiar m aterialnych składanych w kościele. Ofiara wewnętrzna, jak o wyraz w dzięcz ności za w ybaw ienie z rąk „sprzeciw nikow ”, o czym inform uje werset poprze dzający i następujący, pojawia się rów nież w parafrazie Ps 54.6. W ystępujący u C am pensisa fragm ent:
Liberaliter sacrificia offeram tibi iaudibus et ferram nomen tuum Domine bonum est enim et gratiosum
m a u R eja redakcję:
A ja z wielkiej chuci swej serdeczne ofiary będę ofiarował tobie.[...]. rozlicznym wysławia- nim w ynosząc ku górze święte a dobrotliwe imię twoje.
Tym razem Rej zdaje się naw iązyw ać raczej do W ulgaty. Jego serdeczne ofiary bliższe s ą bow iem znaczeniu niesionem u przez znajdującą się tam frazę Volunta- rie sacrificabo tibi niż K am peńczykow em u L iberaliter sacrificia offeram tibi. W róbel tłum aczy dosłow nie w spom nianą frazę jako : D obrow olnie będę ofiarował tobie. P arafrazując w erset 22 Ps 107 w prow adza C am pensis zam iast występującej w oryginale hebrajskim krwawej ofiary zebech ofiarę duchową:
O lerant tibi sacrificia grati animi, quibus agnoscat beneficia tua Domine et commeinorent apud alios opera tua libenter et pałam.
Podąża tu tym razem za rozw iązaniem proponow anym przez W ulgat ę ju xta Sep tuaginta, gdzie czytam y:
et sacrificent sacrificium laudis, et adnuntient opera eius in exultatione.
W ulgata jrnxta hebraicum w prow adza w tym m iejscu nazw ę ofiary krwawej.
[...] et im molent hostias grafiarunf.
8 Psalm y jtixla Septuaginia i jia ła hebraicum cytuję według: Biblia sacra juxta Vulgatam ver-
W swojej parafrazie Rej precyzuje znaczenie tej ofiary , czyniąc jej przedm iotem czystość umysłów:
Izaż by też im to w łaśnie nie przystało, uznaw szy takie spraw y jeg o nad sobą, też go oso bliwie w ysławiać, a ofiarując jem u czystość um ysłów sw oich, rozw ażyw szy możność je go i dobrodziejstw a dziw ne nad sobą.
Wróbel tłum aczy ten wers niemal dosłownie:
A niech ci ofiarują ofiarę chwały, a niechaj objaw ią uczynki jego w radościach.
Poprzez dodany kom entarz:
uczynki czusz jako je swym narodzeniem i sw ą śmiercią wybawił
w prow adza chrystianizację odgórną, w której kontekście ofiary chw ały rozum ieć trzeba jak o podziękow anie za zbaw ienie przez C hrystusa. O fiarę w ew nętrzną jak o wyraz uw ielbienia Boga przywoła Rej rów nież w parafrazie Ps 51 w. 17. Tekst podstawy łacińskiej:
Sed sacrificia, ąuibus placatur Deus [...] animus poenitetia fructus et cor dolore concussum et vulueratum [...]
oddaje przez:
[...] tobie ofiaruję skruszone a pokorne serce, wiedząc, iż to tobie jest naprzyjemniejsza ofiara.
W ystępujące w jeg o przekładzie „skruszone a pokorne serce” stanowi parafrazę syntagmy cor dolore concussum et vulueratum z podstaw y tłum aczenia. Wróbel tekst W ulgaty:
Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et hum iliatum Deus non sperent
tłum aczy przez:
Toć jest ofiara Panu Bogu przyjemna, dusza zasmucona, a ty miły Panie Boże sercem skru szonym i ukorzonym nie wzgardzisz.
Przekładając końcow y w erset Ps 50:
Rej, m iast o ofierze, woli m ów ić o j e j celu, w skazując, że „w łasn ą poczciwość”, czyli uw ielbienie, okazuje Bogu ten, kto się z nim „obchodzi w dzięcznością umy słu sw ego a czystym sercem ” .
W obec faktu, że śm ierć C hrystusa na krzyżu stała się wypełnieniem zapow ia danego przez proroków N ow ego P rzym ierza', nieaktualna dla chrześcijan, stała się tak charakterystyczna dla ludów starożytnego O rientu, w tym rów nież Izraela, idea zaw ierania przym ierza z Bogiem poprzez ofiarę. O dpow iedzią na tak pojm o w a n ą rzeczyw istość ofiarniczą je st w Psałterzu R eja redakcja Ps 50 w 5. U wier nego oryginałow i C am pensisa ma on postać:
Congregate ad me sanctulos meos, inquit Dominus. de quibus tam sum incritus bene et qui mecum inierunt pactum de sacrificandi ronne.
U R eja czytam y natom iast:
[...] i rozkaże aby byli przed obliczność jego zgromadzeni wszyscy przebrani jego, którzy z nim sprawiedliw ie dzierżyli przyjęte przymierze jego [...].
N agłow iczanin, postępując praw dopodobnie za W ulgatą:
Congregate illi sanctos eius. qui ordinant testamentum eius super sacrificia
zm ienia nadaw cę tekstu, ale ponadto rezygnując z tłum aczenia obecnej u Kam- peńczyka frazy de sacrificandi, likw iduje tym sam ym tak istotny w rytuale staro- testam entow ym w spom niany ju ż zwyczaj zaw ierania przym ierza z Bogiem po przez ofiarę. W róbel tłum aczy ten w erset niem al dosłownie:
Zgrom adźcie ¡emu święte jego te, którzy rządzili zakon jego ku ofiarom.
O braz przejęty z liturgii ofiarniczej w K ościele katolickim w prow adza Rej do tekstu Ps 50 w. 8. Znajdujący się w postawie łacińskiej fragment:
Non te reprehendam sacrificiorum mihi [...] holocaustam ata tua [.„j coram me praesto sunt
oddaje przez:
Abowiem żadnego z was karać o to nie będę. żeście mi ofiar dosyć nie nanieśli, abowiem każda ofiara godna przed oblicznością m ojąjest [...].
’ Encyklopedia chrześcijaństwa. H istoria i współczesność. 2000 lat nadziei. W arszawa 1997, s. 618-20, hasło Przymierze.
Użyty w liczbie m nogiej rzeczow nik ofiary nie je st tu tylko prostym zastąpieniem łacińskich sacrificium i holocaustum. W prow adzony do frazy: żeście m i ofiar dosyć nie nanieśli przyw ołuje powszechny jeszcze w XVI w ieku zw yczaj składa nia m aterialnych darów na ołtarzu w czasie m szy 1' Ten sam zabieg pow tórzy Rej raz jeszcze, gdy przyjdzie mu tłum aczyć w erset 16 Ps 51, który u C am pensisa ma postać:
Extcrnis sacrificas etiam si plurimma offere coner, non placaberis, ñeque hostia, quae altan imponitur delectaberis.
W ystępujące w podstaw ie tłum aczenia inform acje o czynności składania ofiar, w tym ofiary krwawej (hostia), zastępuje znowu obrazem w ziętym z liturgii chrześcijańskiej, niesienie ofiar na ołtarz w czasie nabożeństw a:
Abowiem bych ci też niosl i rozmaite ofiary rozumiem, iż tym nie w zruszę miłosierdzia twego.
Również W róbel w ystępujące w tym m iejscu w W ulgacie (50.18) słow a sacrifi cium i holokaustum:
Quoniam si voluisses sacrificium dedissem utque holocaustis non delectaberis
tłum aczy przez polskie ofiary:
bo by raczył mieć ofiary, wżdy bych ci je dal, ale wiem, że sie ty w ofiarach nie będziesz już kochał.
w yjaśniając rów nocześnie w kom entarzu, że chodzi tu o ofiary „starego zakonu” . W kontekście przedstaw ionego wyżej konsekw entnego unikania tłum aczenia real iów rytu starożytnego Izraela zaskakuje redakcja ostatniego w ersetu Ps 51. Podo bnie ja k w innych m iejscach cyklu rezygnuje Rej z tłum aczenia w ystępujących na początku wersetu w podstaw ie łacińskiej nazw ofiar: sacrificium , oblatum i holo caustum , zastępując je ogólnym rozm aite ofiary. W prow adzając czasow nik nieść, konstruuje tłum acz sytuację składania ofiar zn an ą czytelnikow i z liturgii m szal nej. W drugiej części pojaw iają się jed n ak w oły (jako tłum aczenie łac. vitula), których obecność w tekście podstaw y łacińskiej je st uzasadniona, poniew aż były one zw ierzętam i składanymi na ofiarę całopalną. N a tle w cześniejszego obrazo w ania trzeba by przyjęć, że w czasie procesji ofiarnej obok innych ofiar m aterial
nych złożone zo stan ą Bogu jak o w yraz w dzięczności rów nież woły. Fragm ent ten w kontekście w cześniejszej frazy w tedy odbudujesz m ury Jeruzalem nabiera zna czenia sym bolicznego. M ow a tu ju ż bowiem nie o starotestam entow ym rytuale ofiarniczym , lecz o nowych ofiarach składanych w Jeruzalem niebieskim . Sym bolicznie, choć inaczej niż Rej, odczytuje ten fragm ent rów nież Wróbel, który fragm ent z W ulgaty [50.21]:
Tunc acceptabis sacrificium iustitiae, oblationes et holocausta, tunc im ponent super altare tuum vitulos
tłum aczy przez:
Tedy więc (f...] gdy kościol swój zbudujesz) będziesz w dzięczno przyjmował ofiarę spra wiedliwości, ofiary i obiaty [,..]tedy więc będą kłaść na ołtarz twój i woły
i dodaje kom entarz:
to je st będą się za ciebie wydawać na śmierć a jako woły będą je zabijać.
N ie zaw sze precyzuje Rej w tekście przekładu, o ja k ie ofiary chodzi, w prow a dzając ogólne znaczenie ofiary miłej Bogu. 1 tak przekładając Ps 56 w. 12:
Confiti tui apud me o Deus, sacrificia , que noueram offere tibi. quae sic persoluam, ut ac cepta referam mea om nia tibi.
przez:
A nic mię nie strach żadnej możności świeckiej, gdym sie ja poruczył Panu swemu, ale żem na tym um ysł swój postanowił, abych ofiarował Panu swemu takie ofiary, jakiebych rozu miał być najprzyjem niejsze jemu.
zachow uje tłum acz obecne w podstaw ie łacińskiej znaczenie ofiary składanej Bogu w podzięce za opiekę, likwiduje natom iast inform ację, że je s t ona wypeł nieniem poczynionych wcześniej zobow iązań. K w alifikuje natom iast sam ą ofiarę jak o m iłą Bogu. W róbel podąża w iernie za W ulgatą, tłum acząc w ystępujące tam
vota przez śluby.
[...] ja sam w sobie twoje śluby tobiem ślubił [...].
O gólne znaczenie ofiary miłej Bogu przywoła N agłow iczanin rów nież w redakcji Ps 66 w. 13-15. Treść zaw artą u C am pensisa w trzech w ersetach tego psalmu:
Introibo in dornum tuum in holocaustis [...]
Quae distincte promisi labiis meis, et quem loctus sum ore meo [...]
Holocaustu pinquium offeram tibi et cum sossitu arietis boues mactabo cum hircis.
kondensuje w jednym fragm encie, zastępując obraz całopalnych ofiar starotesta- mentowych przez om aw iane tu znaczenie ogólne. W róbel w ystępujący w 13. w er secie Ps 64 u św'. H ieronim a rzeczownik holocaustum tłum aczy ogólnym - ofiary, ale ju ż w w ersecie 15. zaw ierającą go syntagmę:
Holocausta medullata offeram tibi [...]
oddaje przez:
Będę ofiarował tobie [...] ofiary co natlustsze zapalone [...].
W zam ieszczonym poniżej obszernym kom entarzu krw aw e ofiary ze zwierząt każe rozum ieć alegorycznie:
L J to była figura iż pan Jezus miał być ofiarowan za grzechy nasze a krew miała być z nie go wytoczona. A potem gorącością łaski zapalony miał być na drzew ie zawieszon.
W zór dla przedstaw ionych wyżej fraz ogólnie nazyw ających ofiary stanow iła praw dopodobnie obecna w parafrazie łacińskiej (Ps 116 w. 17) syntagm a:
[ ...] offeram tibi sacrificia, quibus maxime delectaris [...],
która w ystępuje w kontekście analogicznym do przedstaw ionych w yżej. Zaw'arty w niej rzeczow nik sacrificia odnosi się do ofiar dziękczynnych. T łum acząc je d nak ten fragm ent, precyzuje Rej ow o ogólne znaczenie, przedm iotem ofiary czy niąc modlitwę:
[...] jaw nie przed oblicznością wszego zebrania będę ofiarow ał świętemu imieniu twemu modlitwy moje [...].
Przeprow adzone wyżej analizy pokazują, że Rej, tłum acząc fragm enty psal mów, w których mowa o ofiarach starotestam entow ych, daleki je st często zarów no od litery, ja k i ducha oryginału. W ierny zasadom p hilologiae sacrae Cam pen- sis, choć w niektórych m iejscach odchodzi od oryginału, w ogólnym w ym iarze tekstu przekazuje jednak zarów no obraz sam ego rytuału starotestam entow ego, ja k i sens składania poszczególnych ofiar. Dla oddania nazw rozlicznych ofiar w yko rzystuje utrw alone ju ż w kulturze europejskiej rzeczow niki w prow adzone przez
W ulgatę. Inną postaw ę przyjm uje M ikołaj Rej. Przystosow ując sw oje tłum acze nie dla potrzeb w spółczesnego czytelnika, elim inuje konsekw entnie ze swej para frazy w szelkie starotestam entow e realia ofiarnicze, jak o niezgodne z duchem religii chrześcijańskiej. W ich m iejsce w prow adza do tekstu przede wszystkim w ysoko cenione w XVI wieku ofiary duchow e albo mówi o sam ym akcie ofiar nym, nie w dając się w szczegóły. Dw ukrotnie przyw ołuje w tekście rytuał ofiar- niczy pow szechny w czasach mu w spółczesnych.
Fragm enty dotyczące ofiar aktualizuje rów nież W. W róbel. Przy czym czyni to nie ja k Rej poprzez określoną redakcję tekstu psalm icznego, lecz przez um iesz czanie przy poszczególnych wersetach kom entarza objaśniającego sens w ybra nych zw rotów . W wielu m iejscach mówi zatem, za W ulgatą, o ofiarach Izraela, ale poprzez tekst zew nętrzny (argum enty, kom entarze) interpretuje je w duchu teleologii chrześcijańskiej. Porów nanie obydw u psałterzy z początku XVI stulecia pokazuje, że N agłow iczanin przyjął odm ienną technikę translatorską niż jego poprzednik na gruncie przekładu psałterzowego. Dodajm y, że podobnie tłumaczył będzie później, pozostający pod wpływem Reja, Jakub L ubelczyk11.
T rudno jednoznacznie stwierdzić, czy w idoczny u Reja brak troski o szczegóły w oddaniu rytuału ofiarniczego Izraela, jest rezultatem w pływ u przekładu W ró bla, czy też je s t w yrazem ogólnych tendencji panujących w translacji psałterzowej początku szesnastego stulecia.
B IB L IO G R A F IA
Teksty źródłowe
B ib lia sa c ra . Ju x ta V u lg a ta m v e rs io n e m , t. I: G e n e sis -P sa lm o s, A d iu v a n tib u s B. F i s c h e r O S B i in n i, S tu ttg a r t 1975.
J o h a n v a n d e r C a m p e n , P sa lm o ru m o m n iu m iu x ta h e b ra ic a veritatem para- p h ra s tic a in te rp re ta tio , K ra k ó w 1532.
[ M i k o ł a j R e j z N a g ł o w i c], P sa łte rz D a w id ó w , w y d . S. P taszy ck i. P etersburg 1901.
Ż o łta rz D a w id ó w p rz e z m istrz a W a le n te g o W ró b la z P o z n a n ia na rz e c z p o ls k ą w y ło ż o n y , K ra k ó w 1539.
Cytowana literatura przedmiotu
E n c y k lo p e d ia c h rz e ś c ija ń s tw a . H isto ria i w sp ó łc z e s n o ść . 2 0 0 0 lat n a d z ie i. W arszaw a 1997, h a sło : P rz y m ie rz e .
K e e l D ., D ie W e lt d e r a lto rie n ta lisc h e r B ild s y m b o lik u n d d a s A lte T e sta m e n t. A m B eisp iel d e r P s a lm e n , Z ü ric h 1972.
L a c h S . ks., R ozw ój o fia r w religii s ta ro te s ta m e n to w e j, P o z n a ń 1970. M e 11 e r K .. J a k u b a L u b e lc z y k a P sałterz D a w id a z ro k u 1558, P o zn ań 1992. R a d G. v o n , O p fe r d es A T , w: T h e o lo g ie d es A T , M ü n c h e n 1966.
S c z a n i e c k i P. O S B , Służba B oża w daw nej Polsce. S tu d ia o m szy św ., P oznań 1962.
TRANSLATIONS OF THE NAMES OF OLD TESTA M ENT SACRIFICES IN M. REJ'S PSAŁTERZ D AW IDOW Y (D A VID 'S P SALTER)
S u m m a r y
In the article the way of translating the Old Testament realities connected with sacrifices in M i kołaj R e fs Psalter: Dawidowy is presented. In order to check originality o f the p oet's translational solutions they are com pared with, on the one hand, the basis o f the translation, that is Psaltnorum
omnium iuxta liebraica verilatem paraphrastica interprelatio by Johan van der Campen, and on the
other, with an earlier Polish translation (from Vulgate), Żołtarz, by W. Wróbel.
The analyses that have been made have shown that Rej, translating the parts o f Psalms in which Old Testament sacrifices are referred to, is distant both from the letter and the spirit o f the original text. Adjusting his translation to the needs o f the contemporary reader he consequently eliminates from his paraphrase all Old Testament sacrifice realities, as incom patible with the spirit of the Chri stian religion. In their place he introduces first o f all spiritual sacrifices that were highly valued in the 16lh century, or, he speaks about the very act o f sacrifice without launching forth in details. In the text he refers twice to the sacrifice rite that was common in his times. Fragm ents connected with sacrifices are also modernized by W. Wróbel; however, he does it not like Rej, that is by a definite wording o f the text o f the Psalms, but by placing a comm entary explaining the meaning of selected phrases next to particular verses.
Translated by Tadettsz Karlowie:
Słowa kluczow e: Rej, Psałterz, tłumaczenie, ofiary. Wróbel, Campensis. Key w ords: Rej, Psalter, translation, sacrifices. Wróbel, Campensis.
