R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X X I I I , z e s z y t 2 — 1975
M ARIAN KUTZNER
ROZWÓJ ŚLĄSKICH KOŚCIOŁÓW PARAFIALNYCH W LATACH 1200-1335 W ŚW IETLE BADAN H ISTO RY KA S Z T U K I1
W opracow aniach śląskiej arc h ite k tu ry średniow iecznej w szelkie pró by w ytłum aczenia jej istoty, ry tm u rozw oju oraz indyw idualności sty lu wypowiedzi tw órczej m iejscow ych m istrzów sprow adzały się do tych czas do w iązania tych zjaw isk — n a tu ry arty sty czn ej — z przem ianam i społecznymi, jakie zachodziły na tej ziem i pod w pływ em kolonizacji n ie m ieckiej. In te rp re ta c ja ta — w m niem aniu w ielu histo ryków s z tu k i2 •— 1 A rtykuł ten pow stał na kan w ie pracy pt. Społeczne u w a ru n ko w a n ia rozw o ju
śląskiej a rc h ite ktu ry z lat 1200-1330 p u blikow anej w : W ie k XI I I — historia, k u ltu ra i sztuka. W rocław (w druku).
2 Należy stw ierdzić, iż te m aty k a ta tra fia ła często n a k a rty opracow ań dziejów sztuki śląskiej, z tym jednak, że b ra k u je nam do dziś m onograficznego opraco w an ia tego zagadnienia. N ajpełniejsze om ów ienie jej d aje p rac a H. T i n t e l n o t a . Die
M ittelalterliche B a u ku n st Schlesiens. K itzingen 1951 w cyklu: Q uellen u n d D arstellun gen zu r schlesischen Geschichte. T .l. O prócz tego dysponujem y o p racow aniam i ty
pu katalogow ego: Z. S w i e c h o w s k i . A rc h ite k tu ra na Ś lą sk u do pol. X I I I w. W a r szaw a 1955; t e n ż e . B udow nictw o rom ańskie w Polsce. K atalog za b y tkó w . W rocław 1963; oraz t e n ż e i J. Z a c h w a t o w i c z . D zieje bud o w n ictw a w Polsce, w edług
Oskara Sosnow skiego. T. 1. W arszaw a 1964; S ztu k a polska, przedrom ańska i rom ańska do sch yłku X I I I w., pod red. M. W alickiego. W arszaw a 1971 (tam że p ełn a a k tu a ln a
lite ra tu ra przedm iotu!); T. K o z a c z e w s k i . Jednonaw ow e kościoły ro m a ń skie na
D olnym Śląsku. „Zeszyty N aukow e P olitechniki W rocław skiej” N r 16. A rc h ite k tu ra
z. 2. W rocław 1957 s. 33-63 i M. K o r n e c k i . Z p ro b le m a tyk i w iejskieg o budo w n ic
tw a kościelnego na O polszczyźnie w w ie k u X I I I oraz na przełom ie X I I I i X IV w .
„B iuletyn H istorii S ztuki” 28: 1966 z. 1 s. 87-93. Z ainteresow anego czyteln ik a w arto rów nież odesłać do ogólnośląskich katalogów zabytków : H. L u t s c h . V erzeichnis der
K u std en km ä ler der P rovinz Schlesien. T. 1-4. B reslau 1886-1902; t e n ż e . B ild e rw e rk schlesischer K u n std en k m ä ler (tom te k stu i 3 tom y ilu stracji). B reslau 1903; pod red.
L. Burgem eister. Die K u n std en k m ä ler der S ta d t Breslau. T. 1-3. B reslau 1930-1934; oraz K atalog za b y tkó w S z tu k i w Polsce. T. 8 — w oj. opolskie, pod red. T. C h rza nowskiego i M. K orneckiego, W arszaw a 1960-1968 i t. IV — w oj. katow ickie, pod red. I. R ejduch-S am kow ej i J. Sam ka. W arszaw a 1961. S pośród ogólnych opraco w ań dziejów sztuki śląskiej w arto odnotow ać p race: D. F r e y . Die K u n st im M itte la
lter. W: G eschichte Schlesiens, pod red. H. A ubina, T. 1. B reslau 1938; K u n st in S ch le sien praca zbiorow a B erlin 1927; G. G r u n d m a n n. Die rom anischen K irch e n der Katzbachtales. „W anderer im R iesengebirge” 61: 1941 s. 31 n . ; t e n t e . D eutsche
pozw alała nie tylko n a zrozum ienie specyfiki tu tejszej sztuki, lecz także o dkryw ała w niej głębszy sens społecznego przeznaczenia. Staw ała się ona w te n sposób rów nież rzeczyw istym fragm entem krajobrazu kul tu raln eg o naszej Ziemi, którego ludność przeszła w w iekach średnich cha rak te ry sty cz n ą m etam orfozę. Rozum iano więc m iejscow ą sztukę jako spe cyficzne „ lu stro ”, w k tó ry m — w kształcie artysty czny m — odbijały się w szelkie p ery p etie śląskich m ieszkańców 3. W tej sytuacji nie możemy się dziwić, iż głów ny m onografista tego tem a tu — H ans T in te ln o t4 — mówiąc 0 licznych gotyckich kościółkach w iejskich rozsianych gęsto po całej ślą skiej ziem i stw ierdził kategorycznie, iż „ich liczebność, podobnie jak w ielkość tu tejszy ch fa r m iejskich, świadczą o randze w ysiłku twórczego, jak i ponieśli niem ieccy przybysze cyw ilizując tę ubogę i zaniedbaną zie m ię słow iańską” . T ak więc ty lko owi nowo przybyli chłopi i mieszczanie w espół z niem ieckim i m nicham i m ieli wznosić m urow ane św iątynie. Daw ni m ieszkańcy ty c h ziem — czy to książęta, czy ta tu tejsi biskupi lub rycerstw o — nie kw apili się do staw iania św iątyń. N atom iast niem ieccy
K u n st im b efreiten Schlesien. B reslau 1944; t e n ż e . K u n st in Schlesien. W : Schlesien
pod red. G. G ru n d m an n . B erlin — W iesbaden 1956; t e n ż e i W. S c h a d e n d o r f .
Schlesien. M ünchen — B erlin 1962; E. K ö n i g e r . K u n s t in Ober Schlesien. B reslau
1938; L. B u r g e m e i s t e r . Schlesische K unst. W : Schlesische L andeskunde. Leipzig 1923. T. 2 s. 290-341; G. G a l l e . Z e h n Schlesischen K irch en der Übergangszeit
„Schlesisches V orzeit” 2; 1887 s. 247-256, a z polskich: M. G ę b a r o w i c z . A rc h i te k tu r a i rzeźba na Ś lą sk u do sch yłk u X I V w. W ; H istoria Śląska. T. 3. K raków
1936 s. 1 nn., T. D o b r o w a l . S ztu k a na Śląsku. K atow ice 1948; arty k u ły G. C h m a - r z y ń s k i e g o w p rac y zbiorow ej pod red. Z. W ojciechowskiego, D olny Śląsk. T. 1-2. P oznań 1948 i pod red. K. Popiołka. M. Suchodolskiego, W. W ysłoucha. G órny Śląsk. T. 1-2. P oznań 1959 i p ra c a zbiorow a pod red. M. Z lata i T. B roniewskiego, S ztu ka
W rocław ia, W rocław 1967.
3 S ą to b ad an ia, k tó re szczególnie in te re su ją socjologów sztuki (vide: A. H a u s e r . Filozofia h istorii sztu ki. W arszaw a 1970; P. F r a n c a t e l . Twórczość m alarska
a społeczeństw o, W arszaw a 1973; S ztu k a a społeczeństw o. T. 1 pod red. A. K uczyń
skiej W arszaw a 1973, a głów nie d la nas in te resu ją ce : D. W. G o t s h a 1 k, A rt and
O rder Society. N ew Y ork 1962 i A. H a u s e r . Sozialgeschichte der m ittelalterlichen K unst. H am b u rg 1953) w idzących o dziele sztuki nie tylko specyficzny p ro d u k t
p rac y tw órczej w ykonaw cy, lecz rów nież pew ien znak znaczeniow y (vide. M. W a 1-1 i s. S z tu k a średniow ieczna ja k o ję zy k . Próba stosow ania pojęć sem iologicznych do
h istorii sztu ki. „S tudia E stetyczne” 2: 1965 s. 27-30) pozw alający tw órcy, a także
zleceniodaw cy n a p rzek azan ie określonych inform acji. Dzięki tak iej in te rp re tac ji d zieła sztuki, zaczęto w b ad a n ia ch zw racać baczniejszą uw agę na w szelkie treści w nim za w a rte (nie tylko anegdotyczne, lecz rów nież sym boliczne), a także interesow ać się u działem fu n d a to ra w procesie k rea cji o biektu artystycznego. Tego ro d zaju bad a n ia z je d n ej stro n y rozb u d o w u ją w sposób istotny zakres zainteresow ań historyka sztuki, a z d ru g iej stro n y czynią dzieło sztuki sw oistym przekazem dziejow ym in te resu jący m z kolei h isto ry k a k u ltu ry , m entalności, społeczeństw a, filozofii, religii. K ościoła itp. (vide O. D o e r i n g, D eutschlands m ittelarliche K u n std en kö ler als
G eschichtsquelle, Leipzig 1910). 4 T i n t e l n o t , j w. s. 243
R O Z W Ó J Ś L Ą S K I C H K O Ś C I O Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H W L A T A C H . 1200— 1335 4 7
koloniści — jak dotychczas przypuszczało się — czynili to z w ielkim za pałem i z naw yku, k tó ry w ynieśli ze sw ych stro n ojczystych.
Nie tu m iejsce n a polem ikę z m etodologicznym i założeniam i naszych adw ersarzy. D okonał tego w sw ym czasie badacz au striack i E. Zöllner 5. Starałem się rów nież problem te n rozw ikłać n a m arginesach in ny ch op ra cowań 6. Tezę tę m usim y rozum ieć przede w szystkim jako oczyw iste n a stępstw o starej, X IX -w iecznej koncepcji badaw czej niem ieckich h isto ry ków, którzy d opatryw ali się w kolonizacji jed ynej siły m otorycznej in i cjującej wszelkie p rzem iany zachodzące w stru k tu rz e społecznej, eko nomicznej i k u ltu raln ej ludności zam ieszkującej tere n y położone n a wschód od Łaby. W ty m sam ym duchu u trzy m y w an e by ły w ypow iedzi badaczy zajm ujących się dziejam i Kościoła środkow oeuropejskiego. T ak więc nie dziwmy się, iż h istory cy sztuki poszli rów nież tą sam ą drogą. D. F re y — główny in icjato r tego rodzaju bad ań naszego te m a tu w ypow iedział się jednoznacznie, iż owe zaniedbane i bezludne obszary słow iańskie były w średniow ieczu „A ktionsphäre in der deutsch en L and- G eschichte- und K u ltu r E ntw icklung” 7.
Obecne badania historyków — nie tylko polskich pow ażnie i w w ie lu p u n k tach osłabiły arg u m en tację tej tezy. Dlatego też niepokojącym mogą się w ydać w ypow iedzi naszych badaczy u trzy m u jący ch nadal, iż m iejscow a sztuka była m imo w szystko zd eterm inow ana aspiracjam i n ie m ieckich k o lo n istó w 8. Pragnąc ustosunkow ać się do tej tezy, oraz uzy skać przy sposobności now y m ateriał badaw czy, k tó ry może z kolei za interesow ać h istoryka Kościoła, prag n ąłby m skoncentrow ać sw e uw agi na architekturze śląskich św iątyń p arafialn y ch pow stałych w okresie za w arty m m iędzy latam i 1200-1335.
J e st to epoka, k tó ra in teresu je h isto ry k a sztuki głów nie jako okres powolnego w yp ierania wzorów rom ańskich przez koncepcje budow nictw a gotyckiego, oraz jako czas stopniowego dochodzenia m istrzów śląskich do własnego, indyw idualnego sty lu artystycznego. Z kolei szukając pew nych
5 E. Z ö l l n e r . M öglichkeiten un d grenzen der Z u sa m m e n a rb eit zw isch e n K u n
stgeschichte un d Siedlungsgeschichte. „W iener J a h rb u c h fü r K u n stg e sch ic h te” 14/18:
1950 s. 241-258.
6 M. K u t z n e r . Społeczne u w a runkow ania, jw .; t e n ż e . C ysterska a rc h ite
ktura na Ś ląsku w latach 1200-1330. T oruń 1969 s. 7-11, 57-59, 67 nn. oraz t e n ż e . W ielkopolski region a rc h ite kto n ic zn y w końcu średniow iecza. Z p ro b le m a ty k i badań nad geografią sztu ki „A cta U n iv ersitatis N. C opernico” z. 7. Z abytkoznaw stw o i K on
serw atorstw o. T oruń 1974.
7 D. F r e y . Die E n tw ic k lu n g nationaler S tile in der m itte la lte rlic h e n K u n st
des A bendlandes „D eutsche V ie rte lja h rssc h rift fü r L ite ra tu rw isse n sc h a ft u n d G ei
stesgeschichte” 16:1938 s. 62.
8 S. T r a w k o w s k i . W spraw ie roli kolonizacji n ie m iec kie j w przem ianach
ku ltu ry m aterialnej na ziem iach polskich. „ K w a rta ln ik H istorii K u ltu ry M a te ria l
nej” 8:1960 z. 2 s. 204.
paraleln y ch zjaw isk społecznych, k tó re m ogłyby uzasadnić ów rozwój tu tejszej a rc h ite k tu ry , w inniśm y zauważyć, iż tak silnie eksponow ana w li te ra tu rz e przed m iotu aktyw ność niem ieckich kolonistów była rzeczywiś cie w yłącznie rezu ltatem znacznie szerszych przem ian zachodzących tu taj w X III i pocz. X IV w. Działo się to za spraw ą gruntow nej przebudow y s tru k tu ry całego społeczeństw a oraz tw orzeniem się nowego m odelu gos podarki. Początkow o proces te n by ł inspirow any przez m iejscow ych książąt, w yższą h ierarch ię kościelną oraz zakony. Później — po poł. X III w. — przem ian y te n ab rały cech sam orzutnych, z ty m jednak, iż nadal były w jakim ś stopniu kontrolow ane przez książąt. Dopiero po r. 1300, a głów nie po r. 1335 gdy ziem ia śląska stała się w całości lennem K orony św. W acław a hegem onia w yższych w arstw feudalnych została pow ażnie zagrożona. W ty m to bow iem czasie m iejscowi książęta stracili ostatecznie sw ą suw erenność oraz przestali się liczyć w tu te j szym społeczeństw ie jako n ajw ażniejsza i częstokroć jedyna siła inicju jąca p rzem iany ustrojow e, społeczne, gospodarcze czy kulturalne. Ich m iejsce zaczyna powoli — począwszy od r. 1300 — zajm ować now a po tęga — m ieszczaństw o. Zdystansow ało ono w tej walce o hegem onię rów nież tu tejsze rycerstw o oraz Kościół.
W ty m czasie m iasta śląskie były nie tylko w ażnym i ■— częstokroć jed y n y m i — cen tram i produkcji w ielkotow arow ej oraz handlu lokalnego i dalekosiężnego, chronionego licznym i im m unitetam i, lecz rów nież du żymi skupiskam i ludzi, posiadających zupełnie odrębny statu s społeczny i dysponujących znaczną swobodą w ram ach u stro ju feudalnego. Stąd m ieszczanie, zdobyw ając stopniow o ową p raw ną niezawisłość i gospo darczą niezależność, zaczęli rów nież aktyw nie uczestniczyć n a arenie po litycznych rozgryw ek. W ty m klim acie kształtu je ono — szczególnie bo gaty p atry c ja t — sw ą samo w iedzę stanow ą, k tó ra z kolei w pływ a na od m ienność ich k u ltu ry . M usim y rów nież zrozum ieć fakt, iż ich ideolo giczna aktyw ność m usiała być bardzo skoncentrow ana, bowiem walcząc o swe p raw a przew racali oni w jakim ś stopniu daw ny, uśw ięcony po rządek h ierarch ii feudalnej.
P rzy stęp u jąc do opracow ania naszego problem u, w arto na w stępie uświadom ić, iż r. 1335 jest rów nież dla nas wielce w ygodną datą. Je st to bow iem term in zakończenia pierw szego etapu rozw oju sieci p arafial nej i klasztornej. W ty m też czasie dokonano pierwszego spisu istnieją cych p a r a f ii9. Pozw ala to nam przypuszczać, iż rozpatrując rozwój ślą skiej a rc h ite k tu ry sakralnej z la t 1200-1335 badam y jakiś konkretny odcinek historyczny (nie tylko z p u n k tu w idzenia historii sztuki, lecz
9 A cta C am erae A postolicae. W : M o num enta Poloniae Vaticana. T. 1. K raków 1.913 s. 356-368. P a trz też C.D.S. t. 29 n r 5409 s. 31-38.
r o z w ó j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 4 9
rów nież Kościoła), oraz m ożem y się liczyć z fak tem źródłow ej znajom ości procentowo dużej liczby wówczas istniejących obiektów 10.
Z tych to la t dotrw ało do dni dzisiejszych 204 budow li kościołów p a rafialnych, 6 św iątyń kolegiackich i 39 klasztornych (tab. 1).
Z estaw ienie w szystkich istniejących do dziś obiektów (czasam i w form ie szcząt kowej) w ygląda następująco:
A. W iejskie kościoły p ara fia ln e : 1. Biały Kościół (pow. strzeliński), z ok. 1264, rycerski
2. B ąków (pow. grodkow ski), z ok. 1250, ry cersk i i pocz. X IV w. jo a n itó w z M a łej Oleśnicy
3. Biedrzychów (pow. strzeliński), po r. 1300 k la ry se k strzelińskich 4. B iskupów (pow. nyski) 50-60 1. X III w. biskupi
5. B olesław iec (pow. bolesław iecki), z 1 ćw. X IV w. w łasność? 6. B orek S trzeliński (pow. strzeliński), z ok. 1250, biskupi 7. B orzygniew (pow. w rocław ski), z 80 1. X III w., biskupi 8. Brzeg (pow. głogowski), z 2 ćw. X III w., książęcy (?)
9. Budzów (pow. ząbkow icki), z 4 ćw. X III w., cystersów z H enrykow a 10. B uków (pow. św idnicki), po r. 1260, biskupi
11. Chm ielno (pow. lwówecki), z 80 l.X III w., joan ick i z L w ów ka 12. Chodków (pow. szprotaw ski), z 80 1. X III w. w łasność?
13. C hw aliborzyce (pow. oław ski), z 70-80 1. X III. w jo a n itó w z O leśnicy M ałej 14. Ciechanów (pow. średzki), z 70 1. X III w., bisk u p i?
15. Ciernie (pow. św idnicki), z 80 I. X III w., książęcy 16. C erarzow ice (pow. św idnicki), z 4 ćw. X III w., rycerski 17. C zernica (pow. lwówecki), z pocz. X IV w., biskupi 18. Czeska Wieś (pow. brzeski), z 70 1. X III w., rycerski
19. C zerw ony Kościół (pow. legnicki), 40-50 1. X III w., książęcy
20. D am ianow o (pow. średzki), 70 1. X III w., w łasność? 21. Dobrocin (pow. dzierżoniow ski), 4 ćw. X III w., ry cersk i 22. D obrzenice (pow. strzeliński), 80 1. X III w., rycerski
23. Dłużec (pow. lwówecki), 70-80 1. X III w., m agdalenki z N ow ogrodźca 24. D om anów (pow. oławski), 70-80 1. X III w., cystersek z T rzebnicy 25. D om asław (pow. w rocław ski), pocz. X IV w., m ieszczański W rocław 26. Dom aszkow ice (pow. nyski) ok. 1250 r., rycerski
27. Dziwiszów (pow. jelenigórski), koniec X III w., rycerski 28. G ierszow ice (pow. brzeski), 70-80 1. X III w., rycerski 29. Gościszów (pow. bolesławiecki) 30-40 1. X III w. książęcy
30. G órka k. Sobótki (pow. w rocław ski), przed 1258, augu stian ó w W rocław 31. G robla (pow. jaw orski), po r. 1330, rycerski
32. Gryżów (pow. nyski), 1 ćw. X III w., książęcy 33. H ajduki (pow. nyski), I ćw. X IV w.?, biskupi 34. Iław a (pow. szprotaw ski), 2 ćw. X III ., książęcy
35. Jaczów (pow. głogowski), po 1290 r. książęcy, b u d u je ra d a m ia sta G łogow a 36. Jankow ice (pow. brzeski), 4 ćw. X III w., rycerski
10 Z estaw ienia takiego dokonał w o parciu o ów spis z r. 1335 oraz in n e śląskie przekazy źródłow e B. P a n z r a m. G eschichtliche G rundlagen der ä lte ste n sch le sischen Pfarrorganisation. B reslau 1940.
37. Ja sio n n a (pow. k rapkow icki), po 1300 r., rycerski
38. Jaszk o tle (pow. w rocław ski), po 1293 r., m ieszczanina w rocław skiego 39. Ja ź w in a (pow. dzierżoniow ski), 3 ćw. X III w., książęcy
40. Je m ie ln ica (pow. S trzelce O polskie), po. 1300 r. cystersów z Jem ielnicy 41. J u trz y n a (pow. strzeliński) 70 1. X III w., tem p lariu szy (?)
42. K ałk ó w (pow. nyski), z przed 1250 r., rycerski 43. K arszów (pow. strzeliński), 50-60 1. X III w., rycerski 44. K ęp n ica (pow. nyski), ok. 1250 r., biskupi
45. K iełczyń (pow. dzierżoniow ski), ok. 1293 r., książęcy
46. K ierp ie ń (pow. prud n ick i), ok. 80 1. X III w., cystersi z L ubiąża 47. K olnica (pow. grodkow ski), 80 1. X III w., rycerski
48. K o n ary (pow. średzki), 70-80 1. X III w., rycerski 49. K on rad ó w (pow. jaw orski), 2 ćw. X III w., książęcy 50. K o rfan tó w (pow. niem odliński), ok. 1250 r., rycerski
51. K ościelniki Ś re d n ie (pow. lubański), 2 ćw. X III w., w łasność? 52. K ow alów (pow. strzeliński), 70 1. X III w., rycerski
53. K rotoszyce (pow. legnicki), po 1300 r., w łasność? 54. K ru szy n a (pow. brzeski), 70-80 1. X III w., rycerski
55. K rz y d lin a M ała (pow. w ołow ski), po 1221 r., augustianów W rocław 56. L egnickie P ole (pow. legnicki), 3 ćw. X III w., książęcy
57. L eśnica (pow. w rocław ski), 4 ćw. X III w., książęcy 58. L ip a Ja w o rsk a (pow. jaw orski), po 1300 r., rycerski 59. L u biechow a (pow. złotoryjski), k. X III w., książęcy
60. Ł agiew niki (pow. dzierżoniow ski), ok. poł. X III w., książęcy 61. Ł ąk a (pow. nyski), 50 la ta X III w., biskupi
62. Ł ażany (pow. św idnicki), do 1300 r. rycerski
63. Ł om nica D olna (pow. jeleniogórski), k. X III w., w łasność? 64. M akow ice (pow. św idnicki), k. X III w., i od 1300 rycerski 65. M ałujow ice (pow. brzeski) przed 1288 r., rycerski
66. M aniów W lk. (pow. w rocław ski), 4 ćw. X III w., augustianów W rocław 67. M ichałów (pow. brzeszki), 2 poł. X III w., rycerski
68. M ierczyne (pow. legnicki) 1 ćw. X IV w., książęcy 69. M ilikow ice (pow. św idnicki), po 1250 r., w łasność? 70. M ilin (pow. w rocław ski), 60-70 1. X III w., książęcy
71. M odliszów (pow. W ałbrzych), po 1324 r., cystersi z K rzeszow a 72. M okrzeszów (pow. św idnicki), po 1318 r., rycerski
73. M ościsko (pow. dzierżoniow ski), 80 1. X III w., książęcy 74. M ysłów (pow. jaw orski), k. X III w., cystersi a później książęcy 75. N asław ice (pow. w rocław ski), k. X III w., książęcy
76. N iw nice pow. (lwówecki), przód 1250, książęcy
77. N ow a W ieś G rodziska (pow. złotoryjski) 4 ćw. X II w., w łasność? 78. N ow y K ościół (pow. złotoryjski), 40 1. X III w., książęcy
79. Nowy S w iętów (pow. nyski), 3 ćw. X III w., biskupi 80. O lszany (pow. św idnicki), 70 1. X III w., biskupi 81. O setno (pow. górowski), k. X III w., rycerski
82. O siek (pow. grodkow ski), k. X III w., lu b pocz. XIV, biskupi 83. O tm en t (pow. k rapkow icki), ok. 1280 r., rycerski
84. P ak o sław ice (pow. nyski), ok. 1250 r., biskupi 85. P asiecznik (pow. lw ów ecki), k. X III w., biskupi 86. P astu c h ó w (pow. św idnicki), po 1250 r., biskupi 87. P aszow ice (pow. jaw orski), k. X III w., książęcy
r o z w o j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 5 1
88. P ielgrzym ka (pow. zlotoryjski), 30-40 1. X III w., tem p lariu szy 89. Pieszyce (pow. dzierżoniow ski) 1 ćw. X IV w., rycerski 90. P iław a Sred. (pow. dzierżoniow ski), przed 1300, jo an itó w 91. Piotrow ice (pow. św idnicki), 80 1. X III w., rycerski 92. Piotrow ice (pow. jaw orski), 70 1. X III w., rycerski
93. P isarzow ice (pow. kam iennogórski), 80-91 1. X III w., biskupi? 94. P isarzow ice (pow. krapkow icki), 50-60 1. X III w., cystersi z L ubiąża 95. Płuczki G órne (pow. lw ów ecki), 2 ćw. X III w., m iasto L w ów ek 96. P ogorzela (pow. brzeski), 80 1. X III w., rycerski
97. Pogw izdów (pow. jaw orski), 50-60 1. X III w., rycerski 98. Pom ocne (pow. jaw orski), k. X III w., rycerski 99. Pożarzysko (pow. św idnicki), 80 1. X III w., rycerski 100. P ręży n a (pow. prudnicki), 50-60 1. X III w., rycerski
101. Proboszczów (pow. złotoryjski), ok. 1250 r., cystersek z T rzebnicy 102. Prószków (pow. średzki), 2 ćw., X III w., książęcy
103. P rusice (pow. złotoryjski), 90 1. X III w., rycerski 104. P rusy (pow. strzeliński), z przed 1295 r., rycerski 105. Pszenno (pow. św idnicki), 80 1. X III w., rycerski
106. P sie P ole (pow. w rocław ski), 3 ćw. X III w., n o rb ertan ó w 107. Raciborow ice (pow. bolesław iecki), przed 1250 r., w łasność? 108. R adzików (pow. dzierżoniow ski), 70 1. X III w., w łasność? 109. Rogów Opol. (pow. krapkow icki), 50-60 1. X III w., rycerski 110. R okietnica (pow. złotoryjski), 30-40 1. X III w., książęcy 111. Rososznica (pow. ząbkow icki), 70 1. X III w., książęcy? 112. Rostoka (pow. jaw orski), 1 ćw. X IV w., rycerski 113. Różana (pow. średzki), 4 ćw. X III w., rycerski 114. Rusko (pow. św idnicki), po 1288 r., joanitów
115. R ząśnik (pow. złotoryjski), 70-80 1. X III w., rycerski 116. R ybnica (pow. jeleniogórski), k. X III w., rycerski
117. Sady Dolne (pow. jaw orski), 70-80 1. X III w., rycerski lu b cystersi z K rzeszow a 118. Sichów (pow. jaw orski), ok. 1300 cystersi z L ubiąża
119. Siedlce (pow. lubiński), po 1289, rycerski
120. Sędziszowa (pow. złotoryjski), 40 1. X III w., książęcy
121. Sobocisko (pow. oławski), k. X III w., 1 ćw. X IV n o rb ertan ó w w rocław skich 122. Sobota (pow. lw ów ecki), po r. 1318? m agdalenki z N ow ogrodźca
123. Sokołowice (pow. złotoryjski), ok. 1250 cysterki z T rzebnicy 124. Sośnica (pow. w rocław ski), po 1302, rycerski
125. S ta ra G óra (pow. górowski), ok. 1289, rycerski
126. S ta ra Wieś R aciborska (pow. raciborski), 80 1. X III w., książęcy 127. S tare Bielsko (pow. bielski), 1 ćw. X IV w., książęcy
128. S tare M iasto (pow. nam ysłow ski), po 1278, rycerski 129. S tary G rodków (pow. grodkow ski), 80 1. X III w., rycerski 130. S tary Jaw orów (pow. św idnicki) 70 1. X III w., w łasność? 131. S tary Strzegom (pow. św idnicki) 1 ćw. X IV w., książęcy 132. S tary Z am ek (pow. w rocław ski), po 1256, biskupi
133. Starczów (pow. ząbkow icki), ok. 1300, cystersów z K am ieńca 134. Stolec (pow. ząbkow icki), ok. 1280, rycerski
135. S tronie (pow. oleśnicki), 70 1. X III w., rycerski 136. Strzelce (pow. nam ysłow ski), po 1283, książęcy
137. Strzelce Sr. (pow. św idnicki), k. X III w., augustianów W rocław 138. S trzelniki (pow. brzeski), 70-80 1., X III w., książęcy
139. Szew ce (pow. trzebnicki), po 1250 r. cystersi z L ubiąża 140. Szczepanów (pow. św idnicki), 1 ćw. X IV w., rycerski 141. Ś cin aw a Śr. (pow. now orudzki), 70 1. X III w., rycerski 142. Sw. K a ta rz y n a (pow. w rocław ski), po 1257, rycerski 143. Św iętów Polski (pow. nyski), 2 poł. X III w., rycerski
144. T argoszyn (pow. jaw orski), 80 1. X III w., cystersi z K rzeszow a
145. T ym ow a (pow. w ołow ski) ok. poł. X III w., książęcy od 1310, cystersi z Lubiąża 146. U jazd (pow. średzki), po 1217(7), cystersi z L ubiąża
147. U jów (i inne), z 3 ćw., X III w., n o rb ertan ó w w rocław skich 148. W ądroże W lk. (pow. legnicki), z 1 ćw. X III w., cystersi z L ubiąża? 149. W ilczkow ice (pow. w rocław ski), po 1296, k la ry sk i w rocław skie 150. W ilków (pow. nam ysłow ski), po 1290, rycerski
151. W ierzbna (pow. św idnicki), 30 1. X III w., rycerski 152. W ierzbięcice (pow. nyski), ok. 1250, rycerski 153. W itków (pow. szprotaw ski), 1 ćw., X IV w .?
154. W itoszów (pow. św idnicki), k. X III w., k la ry sk i w rocław skie 155. W ojanów (pow. jeleniogórski), k. X III w., rycerski
156. W ojcieszów (pow. złotoryjski), 80 1. X III w., biskupi
157. W ojcieszyn (pow. złotoryjski), ok. 1250, cystersek z Trzebnicy 158. Zieleniec (pow. strzeliński), 70 1. X III w., rycerski
159. Z w rócona (pow. ząbkow icki), ok. 1300, k ap itu ły W rocław 160. Z bylutów (pow. lw ów ecki), ok. 1250, cystersek z Trzezbnicy 161. Ż abin (pow. górow ski), ok. 1326, rycerski
162. Ż eleźnik (pow. strzeliński), 80-90 1. X III w., w łasność? 163. Żeliszów (pow. lw ów ecki), 1 ćw., X IV w., rycerski
164. Ż u ra w in a (pow. w rocław ski), po 1300 m ieszczanin W rocław 165. Ż yrow a (pow. krapkow icki), po 1300, rycerski
166. Ź ródła (pow. średzki) 20-30 1. X III w., książęcy B. Kościoły paraf, m iejskie: 1. W rocław , kośc. św. M agdaleny, bud. ok. 1300
2. „ , kośc. św. Elżbiety, bud. od 30 1. X IV w. — 3. „ , kośc. św. M aurycego, bud. 1 ćw. X IV w. (?) 4. B iała P rud., kośc. p araf. bud. po 1280
5. Brzeg, kośc. św. M ikołaja, bud. po 1284 (joanici) 6. Bolków, kośc. paraf., bud. 80 1. X III w. tem plariusze 7. Byczyna, kośc. paraf., bud. kon. X III w.
8. Bytom , kośc. paraf., bud. 4 ćw. X III w. 9. D zierżoniów , kośc. paraf., bud. ok. 1300 10. D obrom ierz, kośc. paraf., bud. 1 ćw. X IV w. 11. G rodków , kośc. paraf., bud. 80 1. X III w.
12. Głogów, kośc. św. M ikołaja, bud. po 1254 i przeł, X III/X IV w. 13. G łuchołazy, kośc. paraf., bud. 3 ćw. X III w.
14. Ja w o r, kośc. paraf., bud. po 1330
15. Je len ia G óra, kość. paraf., bud. po 1300 i 1 ćw. XIV w. 16. K am ien n a G óra, kośc. paraf., bud. 80 1. X III w. 17. K ow ary, kośc. paraf., bud. ok. 1300
18. Kożuchów, kośc. paraf., bud. przed 1339 19. Legnica, kośc. św. P io tra i P aw ła, bud. od 1330 20. Lw ów ek, kośc. paraf., po 1281 (joanici) 21. Niem cza, kośc. paraf., bud. po 1294
r o z w o j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 5 3
22. Nysa, kośc. św. Ja k u b a, bud. 1 ćw. X III i po 1242 23. Oleśnica, kośc. paraf., bud. ok. 1300
24. O ława, kośc. paraf., bud. ok. poł. X III w. 25. Opole, kośc. św. K rzyża, kolegiata, ok. 1300 26. Racibórz, kośc. NMP, bud. ok. 1300 27. /Sobótka, kośc. NMP, bud. 2 ćw. X III w. 28. S tary Żagań, kośc. targow y, bud. po 1200
29. Strzegom , kośc. św. P io tra i P aw ła, bud. ok. 1330 (joanici) 30. S trzelin, kośc. św. G otharda, bud. 1 ćw. X III w.
31. Szprotaw a, kośc. paraf. bud. po 1314 (m agdalenki) 32. Ścinaw a, kośc. paraf., bud. pocz. X I w.
33. Ś roda Śl., kośc. paraf., bud. po 1217 34. Św idnica, kośc. paraf., bud. po 1300 i 1330 35. Ziębice, kośc. paraf., bud. 70 1. X III w. 36. Złotoryja, kośc. paraf., bud. 30 1. X III w. 37. „ , kośc. św. M ikołaja, bud. 80 1. X III w. 38. Żary, kośc. paraf., bud. ok. 1300
C. K olegiaty: 1. W rocław, k ated ra, bud. X II w. i 1240-1272 2. „ , kośc. św. Idziego, bud. ok. 1228 3. „ , kośc, św. K rzyża, bud. 1228-1295 4. Głogów, kośc. NMP, bud. 40-50 1. X III w. 5. Opole, kośc. św. K rzyża (paraf), ok. 1300 6. Racibórz, kaplica zam kow a, ok. 1286
D. K aplice zam kow e: 1. W rocław , kośc. św. M arcina, bud. 2 ćw X III w. i po 1330 2. „ kaplica?, bud. 2 ćw X III w.
3. Cieszyn, kaplica, bud. 1 poł. X I w.
4. Legnica, k aplica św. W aw rzyńca, 30 1. X III w. 5. R okietnica, kaplica, bud. 30 1. X III w .?
E. S zpitale: 1. W rocław, św. Ł azarza, bud. przeł. X II/X IV w. 2. Ś roda Śl., szpital, bud. po 1234
P. K lasztory:
1. W rocław , kośc. św. W incentego — benedyktyni, bud. przed 1130 (później p rze jęty przez norbertanów )
2. W rocław , kośc. św. W ojciecha, dom inikanie, bud. 1226, 60-70 1. X III i pocz. XIV w.
3. W rocław, kośc. św. K atarzyny, dom inikański, bud. po 1296
4. „ , kośc. św. Ja k u b a, franciszkanie, bud. po 1236-60 1. X III w. 5. „ , kośc. św. K lary, klaryski, bud. po 1256 i 80 1. X III w. 6. „ , kośc. św. M acieja, krzyżow cy, bud. po 1253 i 90 1. X III w. 7. „ , kośc. NM P n a Piasku, augustianie, bud. ok. 1180 i ok. 1300 8. B iała P rudnicka, kośc. św. P io tra i P aw ła, joanici, bud. po 1285 9. Brzeg, kośc. św. M ikołaja, joanici, bud. po 1284
11. Cieszyn, kośc., dom inikanie, bud. po 1272
12. C zarnow ąsy, kośc. św. N orberta, n o rb ertan k i, bud. po 1228 13. Głogów, kośc. św. P io tra, dom inikanie, bud. po 1258 14. „ , kośc. św. K rzyża, dom inikanki, bud. po 1307
15. „ , kośc. św. S tanisław a, franciszkanie, bud. 80 1. X III w. 16. H enryków , kośc. NM P i M ikołaja, cystersi bud. po 1227 — do po 1300 17. Jem ielnica, kośc. NMP, cystersi, bud. ok. 1300-1307
18. K am ieniec, kośc. NM P, cystersi, bud. ok. X III w. — 1 ćw. X IV w. 19. K rzeszów , kośc. NM P, cystersi, bud. po 1292
20. Legnica, kośc. św. Ja n a , franciszkanie, bud. 1 ćw. X IV w (?) 21. Lew in, kośc. św. P io tra i P aw ła, franciszkanie, bud. po 1285 (?) 22. Lubiąż, kośc. NM P, cystersi, bud. po 1175-1200 i do 1300-1330 23. Lw ów ek, kośc. NM P, joanici, bud. po 1281
24. Lw ów ek, kośc. NM P, franciszkanie, bud. przed 1300 25. N am ysłów , kość., franciszkanie, bud. po 1300
26. Opole, kośc. św. W ojciecha, dom inikanie, bud. kon. X III i 1 poł. XIV 27. „ św. Trójcy, franciszkanie, bud. 81 1. X III w.
28 Racibórz, kośc. św. M ikołaja, dom inikanie, bud. ok. 1300 29. „ , kośc. św. D ucha, dom inikanki, bud. ok. 1335 30. R udy Racib., kośc. NM P, cystersi, bud. po 1257 31. S trzelin, kość., k lary sk i, bud. po 1295
32. S zprotaw a, kośc. NMP, m agdalenki, bud. po 1314 33. Ś roda Śl. kośc. św. K rzyża, franciszkanie, bud. ok. 1330
34. T rzebnica, kośc. NM P, B artłom ieja, cysterki, bud. 1203— ok. 1240 35. Tyniec Wlk. kośc. św. M ichała, joanici, bud. przed 1250 »
36. W łodzisław , kośc. św. Trójcy, dom inikanie, bud. kon. X III w. 37. Z łotoryja, kośc. NM P, joanici, bud. do 1295
38. Ż agań, kośc. NMP, augustianie, bud. po 1284
39. „ , kośc. św. P io tra i P aw ła, franciszkanie, bud. po 1294
N atom iast w iem y, iż ok r. 1335 istniało w diecezji wrocław skiej 667 w iejskich kościółków parafialnych, 83 fary m iejskie, 8 kolegiat i 87 klasz torów . W m iastach stało w ty m czasie 39 kaplic i s z p ita li11 (tab. 2). Licz by te u św iadam iają jak szczupłym m ateriałem zabytkow ym operujem y dzisiaj, oraz ja k z tego pow odu hipotetycznym i w nioskam i mogą być w szelkie nasze u stalenia badaw cze czynione w oparciu o ów zachowany m ateriał zabytkow y.
N iem niej jed n ak już n a w stępie naszych rozw ażań pow iniśm y się za stanow ić czy przypadk iem w tej statystyce, a szczególnie w topografii zachow anych zabytków nie k ry je się pew na prawidłowość. N iew ątpliw ie obraz ten jest silnie zniekształcony przez przypadek, jakim jest fakt, iż
11 P a n z r a m, jw . s. 91-102 w ym ienia jedynie 746 kościołów istniejących w r. 1335 w diecezji w rocław skiej. N asza k o re k ta w ynika z ponow nego spraw dzenia in fro m acji podanych przez H. N e u l i n g a Schlesiens K irchorte un d ihre kirchlichen
S tiftu n g e n bis z u m A usgange des M ittelalters. B reslau 19022 oraz przekazów za
w arty ch w śląsk im reg estrze dokum entów , k tó re nie były należycie w ykorzystane przez B. P an zra m a. Szereg obiektów zostało w łączonych do tego spisu rów nież na zasadzie zachow ania sw ojej p ierw o tn ej s tru k tu ry architektonicznej.
r o z w ó j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 5 5
wiele obiektów uległo w późniejszych czasach n ieudokum entow anym przebudow om lub zn iszczeniom 12. M ówią o ty m tak ie liczne przekazy źródłowe, któ re rów nież w zm ian k u ją obecność n a ty m tere n ie w końcu średniow iecza dużej liczby św iąty ń d re w n ia n y c h 13. Ilość ty ch budow li nie m usiała być jed nak ta k duża, ja k byślim y m ogli przypuszczać n a pod staw ie sytuacji panującej w W ielkopolsce czy n a M azo w szu u . O biekty te rów nież niekoniecznie m usiały grupow ać się w yłącznie n a obszarach lesistych. Ju ż swego czasu udow oniłem n a przykładzie W ielkopolski nie słuszność tezy, zakładającej, że to pografia św iąty ń d rew niany ch była całkowicie zdeterm inow ana gęstością i w ielkością kom pleksów leśnych 15. K w estię tę m ożna byłoby także zilustrow ać sy tu acją pan u jącą n a Śląsku średniowiecznym . W ydaje się' bowiem, iż jed y n y m czynnikiem , od k tó re go było uzależnione w zniesienie św iąty n i m urow anej w zględnie d rew n ia nej, było bogactwo i am bicja fundato ra.
Idąc konsekw entnie po linii tego stw ierdzenia pow inniśm y postaw ić pytanie, do kogo należały owe n ajstarsze — do dziś zachow ane — śląskie m urow ane w iejskie kościoły p arafialn e? O kazuje się, iż znaczna ich część stała w gniazdach rodow ych starych, bogatych fam ilii rycerskich. Dopiero w dalszej kolejności p o trafim y w ym ienić św iątyn ie w si p rzy n a leżnych do klasztorów cysterskich lub biskupa. Stosunkow o rzadkim i przykładam i są fundacje w iejskich kościołów m urow an ych dokonyw ane przez książąt lub inne zgrom adzenia zakonne 16.
Z ty m jednak, iż obraz te n ulegał zasadniczym przeobrażeniom uza )2 M ożna się spodziew ać n a przykład, iż w szystkie ów czesne kościoły p ara fii m iejskich były już od początku m urow anym i budynkam i.
13 Poza zestaw ieniem kościołów drew n ian y ch w zm iankow anych w źródłach średniow iecznych listę tego ro d za ju ' obiektów m ożna u zupełnić w iadom ościam i z a w arty m i w XVI w. w izytacjach (np. u J. J u n g n i t z , V isita tio n sb erich te der Diose
Breslau. T. 1-4. B reslau 1902-1908), a także liczbą istn iejący ch do dziś tego ro d zaju
zabytków , których m e try k a erekcji p a ra fii sięga epoki średniow iecza.
14 Na tych te re n ac h bow iem m usim y liczyć się z obecnością w yjątk o w o dużej liczby św iątyń drew nianych, któ ry ch p ro ce n t dochodzi w średniow ieczu n aw e t do ok. 70% całości sta n u liczbowego w szystkich kościołów. M. K u t z n e r, A rc h ite k tu ra
gotycka. W : D zieje W ielko p o lski t. I. pod red. J. Topolskiego. P oznań 1969 s. 372.
15 Tam że s. 372 n. i m a p a VIII.
18 Liczbowe zestaw ienie fu n d acji m uro w an y ch w iejskich św iąty ń p ara fia ln y c h dokonanych przez poszczególne gru p y społeczne je st n astęp u jąca :
1. fu n d acje książęce 2. „ biskupie 3. „ rycerskie
4. „ patrycjuszy, lu b ra d y m iejskiej 5. fu n d acje k onw entów : a) cysterskich
—- 32 — 19 — 63 — 4 — 17 — 6 — 3 — 3 b) zakonów rycerskich c) m en dykanckich d) n o rb ertan ó w
leżnionym w całości od historycznego procesu rozw oju m iejscow ej sie ci parafialn ej.
Początkow o bow iem — ok. r. 1200 — spotykam y się w yłącznie z ksią żęcym i kaplicam i grodow ym i, k tó re praw dopodobnie rów nież pełniły do datkow o fu n k cję p u n k tó w parafialnych. Owe budow le sakralne — jak np w Cieszynie, Legnicy, czy W rocław iu 17 (tab. 3, fig. 1-2) były fragm entem architektonicznego w yposażenia rezydencji feudała i jako takie stanow iły w łasność dziedzica grodu. K siążę tra k to w a ł je rów nież nie tylko jako w łasne oratoria, lecz głów nie w idział w nich specyficzny architektoniczny znak sym boliczny d o k um en tu jący jego pełn ą suw erenną władzę. Z tych to pow odów budow le te w sw ym kształcie architektonicznym przypom i n a ją form ę ów czesnych cesarskich kaplic pałacowych. W oparciu o owe p rzyk ład y 18 m ożem y z kolei m niem ać, iż rów nież śląskie kaplice grodowe m iały bardzo daleko zredukow aną fu n kcję parafialną. Były de facto p rze znaczone w yłącznie dla księcia i jego dw oru. Dlatego też w ich kształcie architekto n icznym nie m ożem y stw ierdzić obecności program u p arafial nego, w całości zm ajoryzow anego reprezentacyjno-sym boliczną funkcją o b iektu książęcego. D opiero w późniejszych budow lach pow stałych po r. 1220 program p arafialn y uległ znacznem u rozbudow aniu. P rzy pad a to n a okres, gdy książęce kościoły własnościowe zostały w yodrębnione z zam kniętego obw odu grodu i stan ęły n a teren ie podgrodzia lu b poblis kich osad. P rzyk ład am i ilu stru jący m i te n fa k t są zabytki z Sędziszowej, Iław y, Gościszowa, Nowego Kościoła, R okietnicy, Łagiew nik i Niwnicy (tab. 3, fig. 3-5). B yły one w pierw szym rzędzie ośrodkam i pracy duszpas terskiej i przeznaczonym i częstokroć dla obsługi stosunkow o dużej ko m u n y w iernych. Z tego to pow odu pow iększa się znacznie wielkość p rze strzen i naw ow ej (która dochodzi w w ielu w ypadkach do 180-200 mi*). Z drugiej jed n a k stro n y zachow ano w ty ch budow lach daw ny program kolatorski, z ty m jednak, iż został on zredukow any do zachodniej em~ pory patronackiej, będącej w p a ru w ypadkach jedynie prostą, drew nianą
17 J. R o s p ę d o w s k i . R o m a ń ska kaplica za m ko w a w Legnicy „B iuletyn H i sto rii S ztu k i” 26:1964 z. 1 s. 67-70; S ztu k a polska s. 134 nn .; Z. S w i e c h o w - s k i , J. Z a c h w a t o w i c z . D zieje b u d ow nictw a s. 37 pn.
18 W. S c h ö n e . Die K ü n stlerisch e u n d liturgische G estalt der P falzzkapelle
K arls des G rossen in Aachen. „Z eitsch rift fü r K u n stw issen sch aft” 15:1961 z. 3/4 s. 97
nn. W. B r a u n f e l s . Die W elt der K arolinger u n d ihre K unst. M ünchen 1968, oraz A. V e e r b e k . Die arch itekto n isch e N achfolge der A achener P falzkapelle. W : K arl
der Grosse t. 3 — pod red. W. B raunfels. D üsseldorf 1967, H. G. E v e r s. Tod. M acht u n d R a u m als bereiche der A rc h ite k tu r. M ünchen 1939.
e) agustianów f) m agdalenki — 4 — 2 — 13 6. nieznane Razem 166
R O Z W O J Ś L Ą S K I C H K O Ś C I O L O W P A R A F I A L N Y C H W L A T A C H 1200— 1333 5 7
galerią (np. w Sędziszowej). Dzięki tem u ogólny k ształt architektoniczny tych św iątyń naw iązuje do ów czesnych zachodnioeuropejskich kościołów parafialnych, któ re z kolei reprodukow ały w uproszczonej i zredukow anej form ie m odel św iątyni kated raln ej lub klasztornej. N astępny okres w ro zwoju książęcych św iątyń przy pad a n a la ta po r. 1240, gdy ostatecznie ustabilizow ała się n a Śląsku lokalizacja siedzib feudalnych i daw ne licz ne grody książęce rozsiane gęsto po całej naszej ziem i stały się z kolei siedzibam i kasztelańskim i lub tylko w arow nym i z a m k a m i19. W ówczas to owe kościoły parafialne, będące pod opieką księcia, u stę p u ją m iejsca sto łecznym kaplicom zam kow ym oraz zw ykłym kościołom p arafialn y m sto jącym w e w siach zw iązanych z grodam i kasztelańskim i lu b zam kam i. Te nowe kaplice głów nych zam ków książęcych by ły z zasady pozbaw ione funkcji parafialnych, a więc stanow iły w yłącznie p ry w atn e, zam knięte oratoria. Czasami pow staw ały przy nich kolegia kanonickie (jak np. przy kościele św. K rzyża w e W rocław iu, kaplicy św. Tom asza K ontuaryjskiego w Raciborzu czy kaplicy św. Jadw igi w Brzegu), co jed n a k nie zm ieniło faktu, iż obiekty te pozostały ściśle zw iązane z siedzibą feudała i były niedostępne dla większej g ru p y ludzi. Z ty ch to pow odów odzyw ają się w nich daw ne koncepcje w łasnościow ych budow li sakralnych, k tó re m o gły swą form ą architektoniczną św iadczyć o społecznej pozycji w łaści ciela, n atu raln ie nie naw iązu ją one ju ż do archaicznego m odelu kaplic pfalzów cesarzy niem ieckich. W ty ch czasach bow iem stały się m odne w całej Europie koncepcje kaplic zam kow ych króli francuskich, któ re znam y z przykładów St. C hapelle w P a ry żu lub kaplicy zam ku w St. G erm ain en Laye. One także zdeterm inow ały form ę arch itekton iczną n a szych śląskich oratorii zam kow ych w R aciborzu czy O p o lu 20. Z ko lei kościoły parafialn e zw iązane z osadam i leżącym i u stóp grodów kasz telańskich w zględnie książęcych zam ków w arow nych (np. Leśnica, Czerwony Kościół, Gryzów, S tary Strzegom , K onradów (?), S ta ra W ieś Raciborska, S tare Bielsko, Św iny itp. (tab. 3, fig. 6) niczym nie różnią się od innych ów czesnych śląskich św iąty ń parafialn y ch 21.
16 H. U h t e n w o l d t . Die B urgverfasung in der V orgeschichte u n d G eschichte
Schlesiens. Diss. B reslau 1938, B. G u e r q u i n . Z a m k i śląskie. W arszaw a 1957 s. 15-17
i J. R o s p ę d o w s k i . P oczątki za m k ó w w Polsce w św ietle badań w a ro w n i leg
nickiej „K w arta ln ik A rc h ite k tu ry i U rb a n isty k i” 10:1965 z. 3-4 s. 149—178.
20 M. K u t z n e r. S tu d iu m nad k u ltu rą a rtystyczn ą Raciborza. W : S zk ice z d zie
jó w Raciborza. K atow ice 1967 s. 374-379.
21 W łaśnie te obiekty były głów nym przedm iotem za in tereso w ań E. M ic h a e- 1 a (Die schlesische K irche u n d ih r P atronat im M ittela lter u n te r p olnischem
Recht. G örlitz 1926) oraz H. F. S c h m i d ’a (Die re ch tlich e n G rundlagen der P farror- ganisation a u f w estslavischem Boden. W eim ar 1938). N a m arg in esie w a rto p rz y
pom nieć dość w ażkie i polem iczne uw agi na te n te m a t za w a rte w p rac y U h t e n -
Nie m a bow iem w nich ju ż ani em pory kolatorskiej, ani też innych elem entów architektonicznych, k tó re św iadczyłyby o realizacji w nich św ieckich program ów w yrazow ych dokum entujących am bicje fundato rów. T ak więc p rzy kład y te dowodzą, iż nastąpiło tu ta j ostateczne wyod ręb n ien ie fu n k cji św iątyni parafialn ej z daw nego kościoła traktow anego jako własnościowe, p ry w a tn e o rato riu m feudała. M usim y jednakże pod kreślić z naciskiem , iż obiekty te b yły nadal wznoszone pod opieką księ cia. Są one bow iem — podobnie jak n ajstarsze kaplice grodowe i póź niejsze orato ria zam kow e — realizow ane przez w yśm ienitych m istrzów budow lanych, pracujący ch w yłącznie n a usługach księcia. Tak więc zanik daw nego p raw a własnościowego zastąpionego zw ykłym praw em p atro nackim nie uw olniło księcia od podstaw owego obowiązku, jakim była
czynna opieka nad budow ą sw ych kościołów. N aturalnie w tych now ych w a ru n k a ch n ie w idział on często możliwości — a raczej potrzeby — re a lizow ania w ty ch obiektach sw ych program ów znaczeniow ych. T raktow ał je głów nie jako kościoły przeznaczone dla ludności służebnej swych gro dów. Z ty c h to też pow odów m iejscow i książęta zaczęli po r. 1300 coraz częściej wznosić d rew nian e św iątynie.
J e s t rzeczą niezm iernie interesu jącą, iż ów sta ry m odel książęcego koś cioła parafialnego, zaopatrzonego dodatkow o w elem enty architektoniczne w izualnie dok um entujące zależność ty ch budow li od w ładzy świeckiej, za chow ał się n a Ś ląsku przez cały X III w. w architekturze św iątyń stojących w rycerskich gniazdach rodow ych 22. W ty ch to obiektach, z zasady sy tu ow anych w bezpośrednim sąsiedztw ie gródka lub dw orzyszcza rycerskie go, a więc zdała od centrum w ioski — zostaje uw zględniony cały daw ny, rozbudow any p rogram kolatorski. W idzim y go nie tylko w kształcić z a chodniej em pory patronackiej (jak np. w Białym Kościele, Bąkowie, K ał- kowie, M ałujow icach, Pogorzeli, Stolcu czy Żabinie) (tab. 4, fig. 2-6 i 10), lecz tak że w form ie rozbudow anego zachodniego m asyw u wieżowego, traktow anego bądź to jako „ k a te d ra ln y ” dw uw ieżow y (vide najstarszy śląski p rzykład kościoła rycerskiego w W ierzbnie tab. 4, fig, 1) lub jako „k aroliński” w estw erk (jak np. w Białym Kościele, Bąkowie, S ta ry m G rodkow ie, M ałujowicach, Gierszowicach, Pogorzeli, Kowalowie itp.) (tab. 4, fig. 2 -4 )23. Później rodzi się koncepcja fasady jedno- wieżowej, k tę ra jest z kolei recepcją rom ańskich w zorów środkow
o-22 O roli m ożnow ładztw a — ry ce rstw a w organizow aniu sieci p a ra fia ln e j: E. W i ś n i o w s k i . R o zw ó j organizacji parafialnej w Polsce do czasów reform acji. W : K ościół w Polsce, pod red. J. Kłoczkowskiego. T. 1 K rak ó w 1960 s. 246 nn. (tam że lite ra tu ra ), a o a rc h ite k tu rz e ich św ią ty ń : A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a . Zagad
n ienie fu n d a c ji m u ro w a n y ch je d n o n a w o w y ch kościółków w W ielkopolsce w X II- - X I I I w . „B iuletyn H istorii S ztu k i” 27:1965 z. 14 s. 364-366.
23 O znaczeniu sym bolicznym zachodniego m asyw u w ieżow ego: A. F u c h s.
r o z w ö j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 5 9
i północnoniem ieckich (vide Kałków, Żabin, Szczepanów itp.) (tab. 4 fig. 3-4, 11). Podobnie jak w daw nych rom ańskich kaplicach ksią żęcych ów laicki program rep rezen tacji suw erennej w ładzy feudalnej za decydował o n ad an iu p a ru tu tejszy m ry cersk im św iątyniom specyficznego kształtu architektonicznego. Ich form a — odw ołująca się do bardzo sta rych i odległych w zorów — m iała poprzez odpow iednie skojarzenia nie tylko przypom inać te ogólnie czczone w chrześcijaństw ie budow le — symbole, lecz rów nież skierow ać uw agę oglądającego n a ów poszerzony program w yrazow y — ty m razem o treści laickiej 24. W ty ch to okolicz nościach pojaw iły się n a naszej ziem i w 2. poł. X III w. kościoły wznoszo ne n a planie krzyża greckiego (np. w Kafkowie i M akowicach) (tab. 4, fig. 6-7) w zględnie o chórach flankow anych dw om a w ieżam i (np. w Po żarzysku czy Stolcu) (tab. 4, fig. 9-10). To rów nież zadecydow ało o w zniesieniu w Stroniu, w ostatniej ćw ierci X III w. kościoła ro tu nd ow e go, k tóry sw ym kształtem p rzypom ina do złudzenia n ajstarsze śląskie książęce kaplice grodowe. Dopiero po r. 1300 m ożem y obserw ow ać stop niowy zanik owych archaicznych ty pó w kościołów własnościow ych. Coraz częściej rycerze zaczynają wznosić w sw ych w siach rodow ych zw ykłe kościoły parafialne. W yraża się to najw cześniej (począwszy od la t 80 X III w.) w fakcie staw iania ty ch budow li w c en tru m osady, często daleko od siedzib feudała. Poza tym św iątynie te sta ją się pro stym i budow lam i, pozbaw ionym i w szelkich elem entów architektonicznych w zględnie rzeź biarskich, które rozbudow yw ały ich fu n k cję lub pro gram znaczeniow y (np. Cesarzowice, Dobrocin, Domaszkowice, Jenkow ice, Karszów , K ru szyna, Lipa Jaw orska, Pieszyce, Piotrow ice Jaw orskie, P ręży na, Ro gów Opolski, Rząśniki, Rybnica, Szczepanów, W ilków, W ojanów itp.) (tab. 4, fig. 11). Spotykam y co p raw d a nieliczne przykłady, k tó re do kum entują trw an ie nadal w śród m iejscow ego ry ce rstw a ten d en cji do podkreślania faktu, iż są to ich kościoły własnościowe, ale czynią to w bardzo skrom nej postaci, od najdujem y bow iem znaki h erbow e kolatorów umieszczone nad portalem (np. w Grobli) lub n a zw orniku sklepie nia prezbiterium (np. w Siedlcach, Żeliszowie i Dziwiszowie). W ty m też czasie zaczynają pojaw iać się przy p rezb iteriach m ałe, dodatko we pom ieszczenia pełniące fu n k cję p ry w a tn y c h o rato rii lub kaplic grobowych (np. w Łażanach, Siedlcach, Dobrocinie) (tab. 4, fig. 13). Zda rzały się także w ypadki, gdy daw ano nad zak rystiam i m ałe przychórow e 1957 s. 109 nn, O. G r u b e r . Das W estuierk, S ym b o l u n d B augestaltung g erm a n i
schen C hristentum s. „Z eitschrift des d eutschen V ereins fü r K u n stw isse n sc h aft”
3:1936; F. M ö b i u s . W estw e rk Studien. J e n a 1968.
24 A dap tacja archetypicznych m odeli architektonicznych do średniow iecznych budow li w celu uzyskania m ożliwości ekspozycji pew nych dodatkow ych treśc i: E. B a n d m a n n . M ittelaterliche A rc h ite k tu r als B ed eu tu n g kr äg er. B e rlin 1951.
loże kolatorskie, rów nież posiadające swe w łasne ołtarze. Sporadyczność ty ch przykładów oraz w y raźn a ich architektoniczna odrębność w bryle św iątyni stanow i m ate ria ln y dowód świadczący o zaniku na Śląsku daw nego p raw a własnościowego w ypartego przez praw o patronackie. Większe przyw iązanie rycerskiego stan u do sw ych p raw spowodowało, iż później aniżeli m iejscow i książęta zrezygnow ali z przyw ilejów praw a własności nad sw ym kościołem, a ty m sam ym dłużej ham ow ali proces przem iany jego n a zw ykłą św iątynię parafialną.
P rz y p atrzm y się z kolei następnej grupie budow li — zw ykłym koś ciołom p arafialn y m w znoszonym w chłopskich w siach rządzących się p ra w em len n y m (tzw. niem ieckim ) i posiadających własny samorząd. Są to- osady, w k tó ry c h z zasady nie rezydow ał w łaściciel wsi — feudał, jedn ak że posiadał on opiekę nad tu tejszy m kościołem. Były więc to z reguły św iąty n ie przeznaczone w yłącznie dla w iejskiej społeczności kmiecej. Z licznych śląskich przekazów źródłow ych dow iadujem y się, iż św iątynie te zaczynają się pojaw iać na naszej ziemi razem z napływ em osadników niem ieckich, i ich w zrost liczbow y łączy się z postępem tzw. kolonizacji niem ieckiej. Z tego też pow odu pojaw ił się w dotychczasow ych opraco w aniach naszego tem a tu sąd eksponujący rolę niem ieckich przybyszów w e w znoszeniu now ych św iątyń. Z kolei w zm iankow ane powyżej doku m en ty in fo rm u ją nas niedw uznacznie, iż właściciel nowo lokowanej wsi zachow yw ał zawsze praw o p a tro n a tu nad kościołem, i k tóre zazwyczaj bardzo wysoko sobie c e n ił2S. Owo praw o nakładało z kolei n a kolatora obow iązek m aterialn ej i rzeczowej pom ocy przy w znoszeniu lub reperacji bud yn kó w kościelnych 26. N igdy n a Śląsku przed r. 1400 nie przeszedł ten obow iązek n a km ieci — m ieszkańców danej osady. Rów nież pleban dys p onujący znacznym beneficium , którego część w inien — zgodnie z po stanow ieniam i p raw a kościelnego — składać do kasy „fabrica ecelesiae” 27, nigdy w ty m czasie nie jaw i się w źródłach jako faktyczny inicjato r bu dow y now ej św iątyni. W ręcz odw rotnie: w ielokrotnie w ystępow ał on z roszczeniam i w stosu nku do kolatora, dom agając się od niego pomocy w uporządkow aniu zaniedbanego lu b uszkodzonego budy n k u kościelnego.
D latego też n a kolejnej planszy (tab. 5), n a której przedstaw iliśm y w y b ran e — spośród zachow anych do dziś — przykłady m urow anych w iej skich św iątyń parafailnyeh, stojących w chłopskich w siach nowo loko w anych, pogrupow aliśm y je w zespoły uw zględniające w pierw szym rzę 25 Ś w iadczą o tym chociażby fak ty zastrzegania sobie p ra w a p atro n a tu nad kościołem n a w e t w p rzy p a d k u sprzedaży w ioski. Z nam y także w iele na Śląsku przypadków sporów o praw o opieki n ad kościołem , któ re w iedli rycerze z dw u sąsiednich w iosek w chodzących w skład parafii.
28 E. W i ś n i o w s k i . K ościół para.fiq.lny i jego furikcje społeczne w śred
n iow iecznej Polsce. „S tu d ia Teologica V arsoviensia” 7:1969 z. 2 s. 229 n.
R O Z W Ó J Ś L Ą S K I C H K O Ś C I O Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H W L A T A C H 1200— 1335 61
dzie przynależność ty ch obiektów do poszczególnych patronów . T ak więc m am y horyzontalne rzędy, w k tó ry ch kolejno — idąc od góry — w idzi my plany kościołów fundow anych przez cystersów dla ludności sw ych grangii i wsi km iecych. Później przedstaw iliśm y pojedyncze przyk łady św iątyń osad norbertanów , augustianów i klary sek w rocław skich oraz śląskich joanitów . Dwa dolne rzęd y p rez e n tu ją n am budow le w zniesione przez biskupów i tu tejszy ch k s ią ż ą t28. Podziały w e rty k a ln e ty ch rzędów odzw ierciedlają nam z kolei chronologię ty ch zabytków . I ta k dw a p ierw sze — od stron y lew ej — przy k ład y z ty ch rzędów przyn ależą do epoki 1. poł. X III w., trz y n astępne pow stały ju ż w latach 1250-1280, kolejne dwa są z przełom u X II i XIV w., a o statn i (prawy) w dolnym rzędzie p rezentuje nam ty p budow nictw a kościelnego, k tó re stało się c h a ra k te rystycznym w śląskich w siach po r. 1330.
G dybyśm y następnie dokonali statystycznego zestaw ienia w szystkich przykładów, k tó re rep re z en tu ją owe poszczególne zespoły „patro n ack ie”, to wówczas uśw iadom ilibyśm y sobie, iż większość ty ch budow li pow stało w fundacji m iejscow ych książąt, biskupów oraz poszczególnych k on w entów cysterskich 29. F und ato rzy ci rów nież zaczęli najw cześniej w zno sić św iątynie parafialn e przeznaczone w yłącznie dla ludności km iecej. Bowiem już w 1. ćw. X III w. zaczynają się pojaw iać n a Śląsku — co praw d a jeszcze nieliczne — przykłady tego budow nictw a. N ajstarszym i o biekta mi są św iątynie stojące w grangiach klaszto ru lu biąskiego: w Ujeździe i W ądrożu oraz w e w siach księstw a biskupiego — P akosław icach i k sią żęcych: w Źródłach, P ró szk o w ie 30. G łów na fala fu n d acji m urow anych w iejskich kościołów parafialny ch zaczyna się jed n a k n a naszej ziem i do
piero po r. 1250. Wówczas to ju ż w szyscy w łaściciele nowo lokow anych wsi sta ra ją się obdarow ać swą ludność chłopską m u ro w an ą św iątynią. Są to jedn ak zawsze kościoły bardzo skrom ne i o prostej form ie arc h ite k tonicznej. P rzew ażnie b yły one w ykonyw ane przez niedoszkolonych w y konawców. Jed yn ie — w e w czesnym okresie — cystersi (np. kościoły w Zbylutow ie, Sokołowcu, Proboszczowie, W ojcieszowie, Tym ow ej, Szew cach), a później z kolei książęta (np. w S tarej W si R aciborskiej, S tary m
28 Są to kolejno obiekty:
A) cysterskie: W ądroże, Zbylutów , Tym ow a, Szewce, M ysłów B) n o rb ertan ó w : U jów
C) augustianów : S trzelce Św idnickie D) k larysek: W ilczkow ice
E) jo an itó w : Chw aliborzyce, C hm ielno
F) biskupie: P akosław ice, P astuchów , B uków S ta ry Z am ek (G) książęce: K iełczyń, M ościsko, C iernie, M ierczyce. 29 Zob. przypis 17.
W ydaje się, iż najw cześniejsze obiekty tego ty p u p o ja w ia ją się n a Ś ląsku
30
B ielsku, Mościsku, C ierniach, K iełczynie itp.) zatrudniali do realizacji ty ch obiektów w łasne, doborowe, częstokroć sprow adzane z zagranicy zespoły m istrzów budow lanych. Są to jed n ak przykłady jednostkow e, któ re do dziś w y b ijają się w p anoram ie ru aln ej arc h ite k tu ry n a Śląsku.
A naliza pow yżej zaprezentow anej tablicy pozw ala rów nież zrozumieć n am fakt, iż istn ieje duże podobieństw o kształtu ty ch poszczególnych za bytków . Także rozw ój ty p u tej budow li przebiegał analogicznie w e w szy stkich tu ta j w yodrębnionych gru pach „p atronackich”. W ygląda więc ja k gdyby istn iał w ty m czasie pew ien schem at architektoniczny w iej skiej św iątyni p arafialn ej przeznaczonej dla ludności km iecej, i k tóry był realizow any jednakow o dokładnie przez w szystkich fundatorów . Jeśli po łączym y to stw ierdzenie z inform acją, iż w w y stro ju architektonicznym ty ch św iąty ń b ra k rów nież śladów obecności patronackich — laickich program ów w yrazow ych, to wówczas m usim y przypuszczać, że fundator nie m iał zupełnie w p ływ u n a w ybór k ształtu owych budowli. Różni to je od in ny ch — poprzednio om ów ionych — w iejskich św iątyń parafial nych, w k tó ry ch zauw ażyliśm y w y raźn ą ingerencję kolatora w opraco w an iu p ro g ram u i k ształtu sw ych kościołów. Jed y n y m w yjątk iem w ni niejszej g rupie je s t kościół w S ta ry m Zam ku, w k tó ry m zauważam y obecność pew ny ch form architektonicznych pow stałych niew ątpliw ie pod sugestią kolatora. Ś w iąty n ia ta posiada bow iem po stronie południow ej rozbudow any p o rtal tzw . „sędziow ski” (w którego ościeżach w y stępu ją leżące lw y będące sym bolem w ładzy ju ry d y k cy jn ej) zaopatrzony w dw u stro n n y ty m p an o n ze scenam i rzeźbiarskim i odnoszącym i się do dzie jów św. Stanisław a Szczepanow skiego31. Obecność tego ’wyobrażenia — najstarszego n a tere n ie Polski — m usim y tłum aczyć w olą fun da to ra tej św iątyn i — b iskup a Tom asza II, gorliwego in icjatora procesu kanonizacyjnego krakow skiego świętego.
W tej sy tu acji m usim y tłum aczyć form ę architektoniczną owych koś ciołów jako re z u lta t fun k cji liturgicznych, jak ie pełniły obiekty te w km ie cie] społeczności. Ze w zględu n a to, że program u ty lita rn y był wówczas n iezm iern ie skrom ny, dlatego kształt ty ch budow li był rów nież nie zw ykle prosty. O graniczały się one bow iem do stosunkow o m ałej naw y — przeznaczonej dla całej kom uny parafialn ej, oraz do w yodrębnione go, niedużego prezbiterium . Do w y ją tk ó w należą kościoły zaopatrzo ne w dodatkow e boczne aneksy — o rato ria lub zachodnie w ie ż e 32. 31 J. P i e t r u s i ń s k i . P ortal św . S tanisław a w S ta ry m Z a m ku . „B iuletyn H istorii S ztu k i” 30:1968 z. 3 s. 346-355.
32 Z tym jed n ak , iż p o ja w ia ją się one dopiero ok. r. 1300. W tej sytuacji n ale ży n aw e t przypuszczać, że n ajsta rsz e śląsk ie św iątynie były pozbaw ione dzw o nów w zględnie były one zaw ieszone n a w ieżyczce w yprow adzonej z kalenicy d a chowej.
r o z w ó j Ś l ą s k i c h k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h w l a t a c h 1200— 1335 6 3
Ów u ty litary zm determ inow ał rów nież w ielkość naw y. M ożemy bow iem w w ielu w ypadkach stw ierdzić w pływ w ielkości (a ty m sam ym liczeb ności) parafii na przestronność n a w y 33. Podobnie należy tłum aczyć to pograficzną sytuację ow ych św iątyń, k tó re lokalizow ane były z zasady w centrum wioski, w pobliżu skrzyżow ania dróg lu b przy niew ielkim placyku. Dzięki tej sytuacji kościół staw ał się rzeczyw istą d o m in antą ca łej osady oraz b ył łatw o dostępny dla całej w iejskiej społeczności, k tó rą konsolidował wokół siebie.
A nalizow anie niniejszych zabytków w yłącznie pod k ątem w idzenia w ich kształcie architektonicznym projekcji program u „parafialneg o” po ważnie zuboża naszą, problem atykę. H isto ry k a sztuki in te resu je rów nież ry tm rozw oju ich form y. W idzim y bow iem w nich w y raźn ą ew olucję wiodącą od najstarszy ch rom ańskich św iąty ń do form gotyckich. Rozwój ten — jak zauw ażyliśm y powyżej — nie b y ł uzasadniony zm ianą fun k cji tych obiektów, ani także nie odbijał w sobie am bicji fundato ra. J e st to więc ew olucja jak gdyby im m anentna, m ająca w y raźn ie c h a ra k te r p rze m ian stylowych. Polegała ona w yłącznie n a recepcji i upow szechnieniu pew nych w zorów form alnych. W dotychczasow ych bad aniach zajw isko to było in terp retow ane jako dowód udziału niem ieckich kolonistów lub m ni chów cysterskich w propagow aniu pew nych m odeli artystycznych, które w ynieśli ze sw ych ziem ojczystych. My z kolei m ożem y łatw o udowodnić, iż w najstarszych śląskich św iątyniach parafialn y ch przeznaczonych dla km ieci odzywa się echem m odel m iejscow ego książęcego kościoła p rzy - grodowego, w k tóry m trw a ją tra d y c je daw nej, środkow oeuropejskiej a r ch itek tu ry parafialnej (wykształconej w oparciu o w zory klasztorne). Około poł. X III w. m odel tej św iątyni ulega pew nej red u k cji (zanik w schodniej absydy), aby później przekształcić się w „półpełny” gotycki schem at koś cioła parafialnego, zaopatrzonego w w ydłużone, ty p u konw entualnego, prezbiterium . Tak więc ponow nie przykład budow nictw a klasztornego określił ty p naszych budow li. Odbyło się to n iew ątpliw ie n a gruncie re cepcji wzorów od austriackich, w zględnie czeskich m endykantów , k tórzy również zdeterm inow ali a rc h ite k tu rę św iąty ń m iejscow ych konw entów .
33 Rozpiętość w ielkości naw w ow ych kościołach je st stosunkow o duża, bow iem spotykam y przestrzenie naw ow e liczące jedynie 64 m 2 (M odliszów), 77 m 2 (Dłużec), 80 m 2 (Ujów, Łąka, B iedrzychów , S trzeln ik i pow. Brzeg), 88 m 2 (Strzelce Ś w id nickie, Sichów), 90 m 2 (Osiek, N ow y Sw iętów , M aniów W lk., T argaszyn), 98 m 2 (Zwrócona), a także rep rezen to w an e są p rzy k ła d y o średniej w ielkości n aw y ja k ok. 100 m 2 (Jaźw ina, C hw aliborzyce, Sobocisko), 120 m 2 (H ajduki, D om asław ), 130 m 2 (Buków), 140 m 2 (Szewce, Tym ow a, .Biskupów, P akosław ice, Lubiechow a) oraz 150 m 2 (Olszany, Sokołowice). Do w y jątk ó w należą obiekty o w ielkości n aw y w g ranicach 180 m 2 (Ciernie, Paszowice) lub 250 m 2 (Milin), k tó re należy tłum aczyć ja k o św ią tynie m iejskie (Milin, Ciernie) lu b targow e (Paczowice, D om asław ). P ro b le m a ty k ę tę zauw ażył już E. W i ś n i o w s k i , K ościół p a rafialny s. 192 nn.
Z upełnie inaczej k ształtu je się droga rozw oju śląskich m iejskich koś ciołów p arafialn y ch (tab. 6). Nie je st to bow iem w yłącznie ew olucja sty lowa, prow adząca od koncepcji budow li rom ańskich do gotyckich, lecz głów nie o dbija w sobie ten d en cję przekształcenia m ałej św iątyni osady targow ej n a duży rep re z en ta cy jn y kościół m ieszczański. Nasze najstarsze p rzy k ład y budow li sakraln y ch staw ianych w osadach targow ych — S trze lin, S ta ry Ż a g a ń 34 (tab. 6, fig. 1-2) n aśladują całkowicie św iątynie grodow e w zględnie kościoły podgrodzi — np. G łog ów 35. W później szych osadach — zakładanych ju ż n a p raw ie m iejskim — pojaw iają
się począw szy od 20 lat X III w. skrom ne i proste budowle bazylikowe. W uproszczonej form ie n aśladu ją one tu tejsze św iątynie klasztorne. Jest rzeczą interesu jącą, iż są one do siebie bardzo podobne, mimo że były w znoszone bądź z fu n dacji książąt (Środa Sl., Głogów), biskupa (Nysa) czy n aw et k lasztoru augustiańskiego (S o b ó tk a)36 (tab. 6, fig. 3-5). Tak więc znow u w idzim y, iż pochodzenie poszczególnych fundatorów z róż n ych środow isk feudalnych nie znalazło odbicia w architekturze ty ch n a j starszych m iejskich fa r śląskich. M usim y więc sądzić, iż — podobnie jak w tu te jsz y c h w iejskich św iątyniach p arafialn y ch — p atro n nie odgryw ał szczególnej roli w kształtow aniu w yglądu fundow anych przez siebie far m iejskich. T rak to w ał owe budow le w yłącznie jako św iątynie przezna czone dla m iejskiej kom uny parafialn ej. Tłum aczy to rów nież skromność ty ch założeń, b rak w n ich bogatszego d etalu architektonicznego oraz re p rezen tacy jn y ch zachodnich wież. W yjątkiem w śród ty ch budow li jest kościół w Złotoryi (tab. 6, fig. 6), k tó ry pow stał z fun dacji księcia H en ry k a Brodatego. W ty m w y p adk u kolator postarał się o w yśm ienitych rzem ieślników , k tórzy um ieli ozdobić tę, tylko częściowo zrealizowaną budow lę. Je j k ształt architek to niczn y jest rów nież rep liką w zoru św iątyni klasztornej 37.
Począw szy od la t 70 X III w. (Ziębice), a z całą pew nością na prze łomie X III/X IV w., rodzi się n a Śląsku koncepcja wielkiego, rep rezenta cyjnego kościoła m ieszczańskiego. Mimo że św iątyąie te pozostaw ały na 34 T. K o z a c z e w s k i . S trze lin przed lo ka cyjn y. „Zeszyty N aukow e P olitech n ik i W ro cław sk iej” n r 13 —• A rc h ite k tu ra z. 1 :1956 s. 17-37 oraz H. S z c z e g ó ł a.
Żagań. W : S tudia nad p o czą tkiem i rozplanow aniem m iast nad środkow ą Odrą i dolną W artą. T. 2 pod red. Z. K aczm arczyka i A. W ędzkiego. Z ielona G óra 1970
s. 510 i fig. 115.
35 N a nim p ow stał obecny X III-w ieczn y gm ach kolegiaty. Ów kościół podgro dzia znany je st n am z n iepublikow anych jeszcze w ykopalisk prow adzonych przez T. K ozaczew skiego.
36 A nalogicznym o b iektem m ógł być kościół św. M arii M agdaleny we W ro cław iu, k tó ry pow stał po r. 1226, a znany n am z nikłych relik tó w odkrytych przez T. B roniew skiego i T. K ozaczewskiego.