View of Ordaining monks in the Kujawy Diocese in the first half of the 16th century

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII zeszyt 2  2014

KRZYSZTOF KACZMAREK

S´WIE

 CENIA ZAKONNIKÓW W DIECEZJI KUJAWSKIEJ

W PIERWSZEJ POOWIE XVI WIEKU

Biskupstwo kujawskie, jedna z mniejszych terytorialnie diecezji wchodz  a-cych w skad gniez´nien´skiej metropolii kos´cielnej, posiada obfity zbiór archi-waliów umozliwiaj acych prowadzenie badan´ nad s´wieceniami duchowien´stwa, zarówno w okresie schykowego s´redniowiecza, jak i w dobie nowozytnej. Szczególnie cenne s a, rzadkie w rodzimych realiach, materiay pokazuj ace praktyke s´wiecen´ w okresie przedtrydenckim – w Archiwum Diecezjalnym we Wocawku odnajdujemy ksiegi czynnos´ci ordynariuszy kujawskich, w których znajduj a sie obszerne wykazy kleryków wys´wieconych w kon´cu XV i pierw-szej poowie XVI wieku1. Uwaga historyków koncentrowaa sie dot ad na najstarszej zachowanej do naszych czasów ksiedze czynnos´ci dwóch ordyna-riuszy wocawskich: Krzesawa z Kurozwek i Wincentego Przerebskiego. Zasuga upowszechnienia zawartos´ci tej ksiegi nalezy do ks. Witolda Kujaw-skiego, który opublikowa zawarte w niej wykazy s´wieconych z lat 1496-15112. Spisy te podda gruntownej analizie Antoni G asiorowski, który na ich

Dr hab. KRZYSZTOFKACZMAREK prof. UAM, kierownik Zakadu Historii S´redniowiecznej w Instytucie Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; e-mail: krzymosina@op.pl

*

Praca powstaa w ramach projektu badawczego Narodowego Programu Rozwoju Huma-nistyki nr 11 H 11 024180.

1 _{Wykaz tych materiaów podaje W. Kujawski, Archiwum Diecezjalne we Wocawku.} Przewodnik po zasobach, „Studia Wocawskie” 6(2003), s. 501-526.

2_{W. K u j a w s k i, Wykazy s´wieconych z najstarszej ksiegi akt dziaalnos´ci biskupów} wocawskich (Kurozweckiego i Przerebskiego – lata 1496-1511), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 72(1999), s. 23-111.

podstawie odtworzy praktyke s´wiecen´ w diecezji wocawskiej w czasie rz adów biskupich Krzesawa z Kurozwek (1496-1502)3. Do wzmiankowanej ksiegi siegn a takze Rafa Kubicki przy okazji badan´ nad dominikanami z kontraty pruskiej4.

W przeciwien´stwie do ksiegi czynnos´ci biskupów Kurozweckiego i Prze-rebskiego, pozostae akta ordynariuszy i sufraganów kujawskich z interesuj  a-cego nas okresu nie byy dot ad badane pod k atem problematyki s´wiecen´ duchowien´stwa. W konsekwencji – choc´ s a z´ródowe podstawy do takich badan´ – nic nie wiemy o dokonaniach na tym polu innych biskupów wo-cawskich z pierwszej poowy XVI wieku. Uwaga ta dotyczy w pierwszej kolejnos´ci Macieja Drzewickiego, byego biskupa przemyskiego, a nastepnie arcybiskupa gniez´nien´skiego. Chociaz jego dugoletnie rz ady w diecezji ku-jawskiej (1513-1531) doczekay sie licznych opracowan´, pontyfikalna sfera dziaalnos´ci biskupa umykaa uwadze historyków, skoncentrowanej na analizie jego reform synodalnych, konfliktów z rad a miasta Gdan´ska oraz problemów z narastaniem w czes´ci diecezji (archidiakonat pomorski) tendencji reforma-cyjnych5. Nic takze nie wiadomo o s´wieceniach duchownych diecezji kujaw-skiej przez nastepców Macieja Drzewickiego, biskupów: Jana Karnkowskie-go6, ukasza Górke7, Mikoaja Dzierzgowskiego8 oraz Andrzeja Zebrzy-dowskiego. Mamy natomiast nieco informacji o s´wieceniach odprawionych przez sufragana wocawskiego Aleksandra Myszczyn´skiego. Dzieki adnotacji zamieszczonej w jednej z ksi ag wocawskiego konsystorza znamy dane

kilku-3_{A. G a s i o r o w s k i, S´wiecenia w diecezji kujawskiej na przeomie XV i XVI wieku,} „Roczniki Historyczne” 67(2001), s. 79-105.

4 _{R. K u b i c k i, S´rodowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do poowy XVI} wieku, Gdan´sk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdan´skiego 2007.

5_{Zob. W. P o c i e c h a, Drzewicki Maciej h. Cioek (1467-1535), w: Polski Sownik} Biograficzny, t. V, Kraków: PAU 1946, s. 409-412 [dalej cyt.: PSB]; t e n z e, Maciej Drze-wicki, kanclerz, arcybiskup gniez´nien´ski (1467-1537), Kraków 1946; H. R y b u s, Prymas Maciej Drzewicki. Zarys biografii (1467-1535), „Studia Theologica Varsaviensia” 2(1964), nr 1-2, s. 229-262 [dalej cyt.: STV]; t e n z e, Dziaalnos´c´ synodalna biskupa Macieja Drze-wickiego w diecezji wocawskiej (1514-1531), STV 7(1969), nr 1, s. 133-171.

6 _{W. U r b a n, Karnkowski Jan, PSB, t. XII, Wrocaw–Warszawa–Kraków: Zakad} Narodowy im. Ossolin´skich, PAU 1966-1967, s. 74-76.

7_{W. D w o r z a c z e k, Górka ukasz, h. odzia (1482-1542), w: PSB, t. VIII,} Wroc-aw–Kraków–Warszawa: Zakad Narodowy im. Ossolin´skich, PAU 1959-1960, s. 409-412.

8_{W. P o c i e c h a, Dzierzgowski Mikoaj h. Jastrzebiec (ok. 1490-1559), PSB, t. VI,} Kraków: PAU 1948, s. 145-150.

dziesieciu akolitów, subdiakonów i kapanów wys´wieconych przezen´ w ka-tedrze we Wocawku w lutym 1516 r.9

W tej sytuacji, chc ac wypenic´ widoczn a luke w badaniach nad dziejami póz´nos´redniowiecznej diecezji kujawskiej, podejmuje temat s´wiecen´ tamtejsze-go duchowien´stwa zakonnetamtejsze-go w pierwszej poowie XVI wieku. Mam s´wiado-mos´c´ tego, ze z uwagi na ograniczone ramy niniejszej pracy nie moze ona zmienic´ generalnego obrazu diecezji wocawskiej w interesuj acym nas okre-sie, znanego z innych, bardziej przekrojowych, opracowan´. Zamiar, który mi przys´wieca, jest duzo skromniejszy – traktuje ten przyczynek jako gos w dy-skusji nad s´wieceniami duchowien´stwa w diecezjach polskich przed Soborem Trydenckim; licze takze na to, ze prezentowane nizej zestawienie profesów wys´wieconych przez ordynariuszy i sufraganów z Wocawka przyczyni sie choc´ troche do rozwoju badan´ nad prozopografi a kujawskich i pomorskich domów zakonnych w okresie schykowego s´redniowiecza.

*

W dobie przedtrydenckiej monastyczna mapa biskupstwa kujawskiego podlegaa ci agej ewolucji tak co do liczby ulokowanych w jej granicach konwentów, jak i rodzajów obserwowanych przez nie regu zakonnych10. Pocz atkowo w zakonnym krajobrazie diecezji szczególnie wyraz´nie widac´

9 _{K. K a c z m a r e k, S´wiecenia duchowien´stwa we Wocawku w 1516 r., „Zapiski} Historyczne” 78(2013), z. 4, s. 103-117.

10_{Podstawowe informacje na ten temat podaj a: A. M. W y r w a, Rozwój sieci} klasztor-nej zakonów mniszych, kanoniczych i zebrz acych na Kujawach i w Ziemi Dobrzyn´skiej w s´red-niowieczu, „Ziemia Kujawska” 12(1997), s. 53-80; t e n z e, S´redniowiczna siec´ klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach. Stan, potrzeby badan´ i wstepna analiza problemu, w: Zakony i klasztory w Europie S´rodkowo-Wschodniej X-XX wiek, red. H. Gapski, J. Koczowski, Lublin: Instytut Europy S´rodkowo-Wschodniej 1999, s. 76-146; M. B i s k u p, S´redniowieczna siec´ klasztorów w pan´stwie zakonu krzyzackiego w Prusach, „Zapiski Historyczne” 64(1999), z. 1, s. 35-61; Z. Z y g l e w s k i, Stan badan´ nad dziejami klasztorów kujawskich do ich kasat, w: Historiograficzna prognoza 2000. Stan i potrzeby badan´ nad dziejami regionów kujawsko--pomorskiego i s asiednich, red. M. Grzegorz, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane USP 2000, s. 109-152; A. B r u z´ d z i n´ s k i, Rola i znaczenie zakonów na terenie diecezji wocawskiej do roku 1818, w: Stromata historica in honorem Romani Mariae Zawadzki. Studia historyczne ofiarowane Romanowi Marii Zawadzkiemu w 70. rocznice urodzin, red. J. Urban, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej 2006, s. 763843; M. B i l s k a -C i e c´ w i e r z, Instytucje zycia religijnego, w: Dzieje diecezji wocawskiej, t. I: S´rednio-wiecze, red. A. Radzimin´ski, Wocawek: Oficyna Wydawnicza „Lega” Wocawskiego Towa-rzystwa Naukowego 2008, s. 35-69.

byo dwie wspólnoty: cystersów oraz norbertanki. Pierwsza z nich dyspono-waa trzema wielkimi i wpywowymi domami w Oliwie, Pelplinie i Byszewie (Koronowie) oraz znacznie od nich mniejsz a fundacj a w Szpetalu koo Wo-cawka11; obok nich w pomorskiej czes´ci diecezji funkcjonowa takze zen´ski dom tej reguy, ulokowany w Z arnowcu12. Norbertanki posiaday zas´ na te-renie biskupstwa wocawskiego dwie duze fundacje w Strzelnie oraz Z uko-wie13. Dominacja tych zgromadzen´ w zyciu zakonnym diecezji skon´czya sie w XIII wieku, wraz z napywem na te tereny przedstawicieli wspólnot mendykanckich. Jako pierwsi na terenie biskupstwa kujawskiego pojawili sie Bracia Kaznodzieje – juz w latach dwudziestych XIII wieku dominikanie zorganizowali klasztor pod wezwaniem s´w. Mikoaja w Gdan´sku, w póz´niej-szym czasie wprowadzono tez ich konwenty do Tczewa oraz Brzes´cia Kujaw-skiego14. Zakonnicy franciszkan´scy pojawili sie w granicach diecezji kujaw-skiej nieco póz´niej od dominikanów, ale zdystansowali ich pod wzgledem liczby posiadanych klasztorów – w XIII wieku Bracia Mniejsi objeli fundacje w Inowrocawiu, Radziejowie oraz Nowem, zas´ w stuleciu XV pojawili sie dodatkowo w Gdan´sku oraz Nieszawie15; do rodziny franciszkan´skiej trzeba

11 _{K. B r u s k i, Opactwa cystersów w Oliwie, Pelplinie i Byszewie – ich miejsce} w dziejach Pomorza, „Studia Pelplin´skie” 18(1987), s. 17-32; zob. takze odpowiednie hasa w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznan´: Wydawnictwo Poznan´skie 1999.

12 _{Zob. K. D a b r o w s k i, Rozwój wielkiej wasnos´ci ziemskiej klasztoru cysterek} w Zarnowcu, Gdan´sk: Zakad Narodowy im. Ossolin´skich 1970.

13_{D. K a r c z e w s k i, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do pocz atku XVI wieku,} Inowrocaw: PTH 2001; A. C z a c h a r o w s k i, Uposazenie i organizacja klasztoru norber-tanek w Zukowie od XIII do poowy XV w., Torun´: Towarzystwo Naukowe w Toruniu 1963.

14_{Ze starszych prac zob.: J. K  o c z o w s k i, Dominikanie polscy nad Batykiem} w XIII wieku, „Nasza Przeszos´c´” 6(1957), s. 83-126; z nowszych opracowan´ por. zwaszcza: J. A. S p i e z, Pocz atki klasztoru w Gdan´sku na tle najstarszych fundacji dominikan´skich, w: Dominikanie. Gdan´sk  Polska  Europa, red. D. A. Dekan´ski, A. Goembnik, M. Grubka, Gdan´skPelplin: Bernardinum 2003, s. 167-184; B. M o z e j k o, D. K a c z o r, B. S´ l i-w i n´ s k i, Zarys dziejói-w klasztoru dominikan´skiego i-w Gdan´sku od s´rednioi-wiecza do czasói-w nowozytnych (1226/ 1227-1835), w: Archeologia Gdan´ska, t. I, Gdan´sk: Muzeum Archeologicz-ne w Gdan´sku 2006, s. 137-214; R. K u b i c k i, S´rodowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do poowy XVI wieku, Gdan´sk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdan´skiego 2007; A. A n d r z e j e w s k a, L. K a j z e r, Klasztor dominikanów w Brzes´ciu Kujawskim, w: Klasztor w mies´cie s´redniowiecznym i nowozytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocaw–Opole: Lahrcor 2000, s. 533-546.

15_{Na temat tych fundacji zob.: D. K a r c z e w s k i, Franciszkanie w monarchii} Pia-stów i Jagiellonów w s´redniowieczu, Kraków: Avalon 2012, s. 153-201; z bardziej szczegóo-wych rozwazan´ pos´wieconych poszczególnym domom zakonnym por.: t e n z e, Konwent fran-ciszkanów inowrocawskich w s´redniowieczu, „Ziemia Kujawska” 10(1994), s. 13-29.

tez zaliczyc´ klasztor ich obserwantów (bernardynów) w Bydgoszczy, zaozony w latach osiemdziesi atych XV wieku16. Do fundacji mendykanckich nalezay równiez dwa domy karmelitów: w Gdan´sku, ufundowany pod koniec XIV wieku przez ówczesnego Wielkiego Mistrza zakonu krzyzackiego Winryka von Kniprode, oraz w Bydgoszczy17. Zakony eremickie na terenie diecezji wocawskiej reprezentowali kartuzi (kartuzja Paradisus Marie zaozona w 1382 r.)18, a takze paulini, sprowadzeni w 1436 r. do Brdowa przez króla Wadysawa Warnen´czyka19. Pod koniec XV wieku na terenie diecezji ku-jawskiej pojawili sie równiez kanonicy regularni, osadzeni przez Grzegorza z Lubran´ca w jego rodowych dobrach w latach okoo 1490-149720. Obok juz wymienionych, na interesuj acym nas terenie dziaali takze mnisi z zako-nów rycerskich, jednak z uwagi na specyfike ich zycia i wewnetrznej organi-zacji, w dalszych rozwazaniach nie bedziemy o nich wspominali.

Obraz s´rodowiska zakonnego diecezji kujawskiej, jaki znamy z przeprowa-dzonych dot ad analiz wykazów duchownych wys´wieconych przez tamtejszych biskupów, mozna oddac´ nastepuj aco. Na przeomie XV i XVI wieku zakonni-cy stanowili okoo 25% kandydatów staj acych do s´wiecen´ przed biskupami z Wocawka. W najwiekszej liczbie zgaszali sie po s´wiecenia profesi ze wspólnot mendykanckich (dominikanie, franciszkanie, bernardyni oraz karme-lici); znacznie mniejsz a grupe stanowili natomiast przedstawiciele innych zakonów, ws´ród których widac´ gównie cystersów z Oliwy i Pelplina. Choc´ odsetek zakonników ws´ród kandydatów do s´wiecen´ w diecezji kujawskiej by znacz acy, nie zdarzyo sie, by tamtejsi biskupi celebrowali uroczystos´c´ s´wie-cen´ w kos´cioach klasztornych – pod tym wzgledem zdecydowany prym wioda stoeczna katedra we Wocawku. Zdarzao sie co prawda, ze ducho-wien´stwo odbierao s´wiecenia w kilku innych s´wi atyniach (Subkowy, Byd-goszcz, Chemce, Parchanie), jednak zadna z nich nie miaa statusu kos´cioa

16_{A. P a b i n, Bydgoszcz, w: Klasztory bernardyn´skie w Polsce w jej granicach} histo-rycznych, red. E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska: Calvarianum 1985, s. 35-40.

17_{T. M. T r a j d o s, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa: PAN 1993, s. 16-19;} J. M a c i e j e w s k i, Z. Z y g l e w s k i, W sprawie pocz atków klasztoru karmelitów w Bydgoszczy, „Nasza Przeszos´c´” 87(1997), s. 375-380.

18_{Zob. R. W i t k o w s k i, Praedicare manibus. Zakon kartuzów w Europie S´rodkowej} od pocz atku XIV do poowy XVI wieku, Salzburg 2011, passim (Analecta Cartusiana 285, cz. 1-2). 19_{J. M o z g a, Dzieje konwentu paulinów w Brdowie, „Studia Claromontana” 5(1984),} s. 394-470.

20_{S. M u z n e r o w s k i, Lubraniec (monografia), Wocawek: Wocawskie} Wydaw-nictwo Diecezjalne 1910, s. 40-43; W. K u b i a k, Dzieje Lubran´ca w dokumentach z´ródo-wych, Torun´: Wydawnictwo Adam Marszaek 2005, s. 183.

zakonnego. Zdecydowana wiekszos´c´ zakonników wys´wieconych przez bisku-pów kujawskich zamieszkiwaa klasztory poozone na terenie diecezji i tylko wyj atkowo po s´wiecenia do Wocawka przybywali przedstawiciele bardziej odlegych domów (jeden cysters z Bierzwnika i jeden bernardyn z Warty). Generalnie rzecz bior ac, zakonnicy wykazywali sie tez mniejsz a od kleru s´wieckiego determinacj a w zdobywaniu kolejnych stopni s´wiecen´ – wiekszos´c´ profesów pojawia sie w wykazach ordynowanych przez biskupa Kurozwec-kiego tylko raz21.

Powyzsze ustalenia oparte na rzetelnej analizie materiau z´ródowego doty-cz a jednak bardzo krótkiego okresu – pontyfikatu biskupa Krzesawa z Ku-rozwek (1494-1503). Zachowane we wocawskim Archiwum Diecezjalnym materiay (ksiegi czynnos´ci kujawskich ordynariuszy) pozwalaj a s´ledzic´ inte-resuj ace nas zjawisko w znacznie duzszym – siegaj acym pówiecza – prze-dziale czasu. Zobaczmy zatem, jak w s´wietle dostepnych z´róde przedstawia sie obraz s´wiecen´ duchowien´stwa zakonnego diecezji kujawskiej w caej pierwszej poowie XVI wieku.

*

Podstaw a dalszych analiz bed a przechowywane we wocawskim Archiwum Diecezjalnym akta biskupów: Macieja Drzewickiego22, ukasza Górki i Mi-koaja Dzierzgowskiego23, Andrzeja Zebrzydowskiego24, a takze – wzmian-kowany wczes´niej – krótki wykaz kleryków ordynowanych przez sufragana Aleksandra Myszczyn´skiego25. Kwerenda przeprowadzona w tych aktach umozliwia sporz adzenie wykazów zakonników, którzy w oznaczonym wyzej czasie odebrali s´wiecenia od wocawskich ordynariuszy oraz ich biskupów

21_{G a s i o r o w s k i, S´wiecenia w diecezji kujawskiej, s. 88-90.}

22_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Macieja Drzewickiego} (1513-1531) i Jana Karnkowskiego (1531-1537), Archiwum Diecezjalne we Wocawku [dalej cyt.: ADW], sygn. ABKP 2 (19).

23_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Jana Karnkowskiego} (1531-1537), ukasza Górki (1538-1542), Mikoaja Dzierzgowskiego (1543-1546), Jana Drohojowskie-go (1551-1557) i Stanisawa KarnkowskieDrohojowskie-go (1567-1581), ADW, sygn. ABKP 3 (20).

24_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Andrzeja Zebrzydowskiego} (1546-1551) i Jakuba Uchan´skiego (1557, 1561-1562), ADW, sygn. ABKP 4 (22).

25 _{Akta Konsystorza Generalnego Wocawskiego 5 (1515-1517), ADW, sygn. Kons. 5} (110), fol. 113r-113v; K. K a c z m a r e k, S´wiecenia duchowien´stwa we Wocawku w 1516 r., passim.

pomocniczych. Ich prezentacje nalezy rozpocz ac´ od przypomnienia wykazu zakonników ordynowanych przez biskupa Wincentego Przerebskiego. Obejmu-je on nastepuj ace osoby:

Tab. 1. Zakonnicy wys´wieceni przez biskupa Wincentego Przerebskiego26

Data s´wiecen´

Dane

zakonnika Zakon Klasztor

Rodzaj s´wiecen´

Numer karty w ksiedze

22 IV 1505 Abraham dominikanin Brzes´c´ Kuj. subdiakonat 209r

28 III 1506

Jakub dominikanin

Torun´ akolitat

217v

Dionizy subdiakonat

Stanisaw karmelita Bydgoszcz prezbiterat

3 IV 1507

Marcin karmelita

Bydgoszcz subdiakonat

223r Bazej

Jan franciszkanin Nowa

Nieszawa

diakonat

Marcin dominikanin Torun´

29 V 1507 Krzysztof franciszkanin Bydgoszcz diakonat 226r

Cezary

18 III 1508

Bazej franciszkanin Gdan´sk akolitat

234r Piotr Molar monasterii

s. Brigidae (klasztor bry-gidek w Gdan´-sku)

Gdan´sk

Jan Fabri franciszkanin Gdan´sk subdiakonat

Jerzy karmelita Gdan´sk

Hieronim s. Brigidae (klasztor bry-gidek w Gdan´-sku) Gdan´sk Antoni Bar-walius cysters Pelplin diakonat Jan Thegartie

26_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta biskupa Zbigniewa} Oles´nic-kiego (1473-1480), Krzesawa KurozwecOles´nic-kiego (1494-1503) i Wincentego PrzerebsOles´nic-kiego (1503-1513), ADW, sygn. ABKP 1 (107), cyt. za: W. K u j a w s k i, Wykazy s´wieconych, passim.

Pawe franciszkanin Gdan´sk Jan Jakub Schulcz cysters Pelplin prezbiterat Maciej Garmisch Franciszek

Bartomiej karmelita Gdan´sk

Ludwik franciszkanin

Gdan´sk Pantaleon

8 IV 1508

Rutgier kartuz Kartuzy akolitat

236r

Antoni ordo s.

Salva-toris (klasztor brygidek w Gdan´sku) Gdan´sk Wawrzyniec Gvale cysters Oliwa subdiakonat Bazej

Piotr ordo s.

Sal-vatoris (klasz-tor brygidek w Gdan´sku) Micha dominikanin Gdan´sk diakonat Grzegorz Bazej Henryk Jan franciszkanin Gdan´sk Andrzej

Piotr ordo s.

Salva-toris (klasztor brygidek w Gdan´sku)

Gdan´sk

Jan Voyke cysters

Oliwa

prezbiterat Piotr Smith

Jakub Dome-raw

Walerian franciszkanin Gdan´sk

23 IX 1508 Pawe karmelita Bydgoszcz akolitat 260r Maciej diakonat Bazej prezbiterat 3 III 1509 Maciej z Bumina cysters Sulejów akolitat 266r

Maciej z Rozprzy Jan z Sando-mierza Stanisaw z Mogielnicy Mikoaj z Radoni Jakub z D abrówki Jan z Tuszyna Jakub z Piotrkowa dominikanin Piotrków Jakub z Rawy norbertanin Witów subdiakonat 266v Pawe z Radomska cysters Sulejów diakonat 267r Jan de Czesz-kowice Jan z Lubochni Juliusz de Thamischk bernardyn Radom prezbiterat Wojciech de Thiezonow Pawe z Dobrzynia

25 III 1510 Kacper dominikanin Pock prezbiterat 276v

15 III 1511 Maciej z Brzes´cia

dominikanin

Brzes´c´ Kuj. subdiakonat 281v 5 IV 1511 Maciej

z Brzes´cia

dominikanin

Brzes´c´ Kuj. diakonat 284r

Równie aktywn a akcje s´wiecenia kleru diecezji kujawskiej prowadzi nastepca Wincentego Przerebskiego na biskupiej stolicy we Wocawku  Maciej Drze-wicki. Spis zakonników wyniesionych przezen´ na poszczególne stopnie s´wie-cen´ obejmuje nastepuj acych profesów:

Tab. 2. Zakonnicy wys´wieceni przez biskupa Macieja Drzewickiego27.

Data s´wiecen´ Dane zakonnika Zakon Klasztor Rodzaj

s´wiecen´

Numer karty w ksiedze

22 III 1516 Pawe franciszkanin Nowa

Nieszawa

prezbiterat

41v

17 V 1516

Mikoaj kanonik reg. Lubraniec prezbiterat

42r Marcin

18 IX 1518

Filip Woledaw   akolitat

74v

Micha Koffman  

Walenty Haneman  

Micha Guge  

Franciszek Furman  

Piotr Macharius dominikanin Gdan´sk subdiakonat

Wacaw Lange bernardyn  diakont

Andrzej Woyge dominikanin Gdan´sk prezbiterat

Grzegorz Wochebak

bernardyn 

5 III 1519

Bartomiej cysters Sulejów subdiakonat

84v Józef z Nowego Miasta (syn Marcina) dominikanin  Wojciech z Bujnów [k. Piotrkowa Trybunalskiego] norbertanin  [Witów ?] 85r Grzegorz z Piotrkowa (syn Tomasza)  [Witów ?] Feliks z Piotrkowa (syn Marcina) cysters  prezbiterat

27 _{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Macieja Drzewickiego,} passim.

Pawe z Rudo-towic (syn Piotra)



Wojciech z Piotrkowa

norbertanin 

[Witów ?]

23 IV 1519 Maciej kanonik reg. Lubraniec prezbiterat 86r

20 IX 1519

Jakub franciszkanin Nowa

Nieszawa

akolitat

87v

Jerzy Cruzo dominikanin Chemno subdiakonat

Jakub Jan diakonat 88r Jerzy Jan Kuphsta Teofil prezbiterat

Jan Branth Gdan´sk

20 XII 1521

Grzegorz z Pyzdr franciszkanin Pyzdry subdiakonat

129r Bartomiej,

gwardian

franciszkanin Inowrocaw prezbiterat

Aleksander bernardyn Bydgoszcz

Jerzy Wincenty

14 VI 1522

Wojciech kanonik reg. Lubraniec diakonat

152r

Marcin bernardyn 

Jan bernardyn Nowe prezbiterat

152v

Maciej franciszkanin Nowa

Nieszawa

Andrzej Inowrocaw

6 VI 1528

Jan dominikanin Torun´ diakonat

194r

Wojciech franciszkanin Nieszawa

Jan Radziejów prezbiterat 194v

29 III 1533 Marcin (syn Marcina)

Bernard (syn Grzegorza) Bernard (syn Mikoaja)

franciszkanin Gdan´sk

Jan (syn Macieja) dominikanin Torun´ Pawe

(syn Macieja)

kanonik reg. Lubraniec subdiakonat

Marcin (syn Michaa) Adam

(syn Szymona)

cysters Koronowo diakonat

239r

12 IV 1533

Marcin (syn Michaa)

kanonik reg. Lubraniec diakonat

244r Pawe

(syn Macieja)

Wykaz zakonników wys´wieconych na terenie diecezji kujawskiej w okresie pontyfikatu Macieja Drzewickiego mozna nieco powiekszyc´, siegaj ac do ma-teriaów pochodz acych od dziaaj acego u jego boku sufragana Aleksandra Myszczyn´skiego. Dostrzegalna w zachowanych do naszych czasów z´ródach aktywnos´c´ tego hierarchy w dziedzinie s´wiecen´ kleru nie jest duza i obejmuje zaledwie dwie zapiski: pierwsza z nich pochodzi z 17 lutego 1516 r. i mówi o wys´wieceniu w katedrze we Wocawku grupy akolitów, subdiakonów oraz kapanów28, druga zas´ zostaa spisana w Wielk a Sobote (11 kwietnia) 1517 r. i dotyczy wys´wiecenia – takze w stoecznym kos´ciele diecezji – nie-wielkiego grona akolitów29. W tych bardzo skromnych co do zawartos´ci przekazach odnajdujemy ledwie kilkuosobowe grono zakonników, do którego nalezeli:

28 _{Akta Konsystorza Generalnego Wocawskiego 5 (1515-1517), ADW, sygn. ABKP.} Kons. 5 (110), fol. 113r-113v.

29_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Macieja Drzewickiego} (1513-1531) i Jana Karnkowskiego (1531-1537), fol. 56v; w dalszych rozwazaniach pomijam te zapiske, gdyz nie wystepuj a w niej przedstawiciele kleru zakonnego.

Tab. 3. Zakonnicy wys´wieceni

przez sufragana Aleksandra Myszczyn´skiego30

Data s´wiecen´

Dane

zakonnika Zakon Klasztor Rodzaj s´wiecen´

Numer karty w ksiedze 17 II 1516 Mikoaj kanonik reg. Lubraniec akolitat 113r Marcin Maciej Czerwin´sk prezbiterat 113v Wacaw

Kler zakonny spotykamy takze ws´ród duchownych wys´wieconych przez biskupów: ukasza Górke i Mikoaja Dzierzgowskiego:

Tab. 4. Zakonnicy wys´wieceni przez biskupów: ukasza Górke i Mikoaja Dzierzgowskiego31

Data

s´wiecen´ Dane zakonnika Zakon Klasztor

Rodzaj s´wiecen´

Numer karty w ksiedze

5 IV 1539 Micha kanonik reg. Lubraniec prezbiterat 60

16 IV 1541

Grzegorz, syn Waw-rzyn´ca de Cziernikow z diec. gniez´nienskiej

kanonik reg. Kodawa

prezbiterat 99

Antoni, syn Grzegorza z Kodawy

Wawrzyniec, syn Jaku-ba z Z ukowa

franciszkanin 

10 III 1543

Adam kanonik reg. Lubraniec

diakonat

135 Franciszek, syn

Andrzeja

Walenty, syn Wacawa de Gubin z diec. ku-jawskiej

 

prezbiterat Grzegorz, syn Mikoaja kanonik reg. Lubraniec

Wojciech, syn Andrzeja cysters Pelplin

24 III 1543 Adam kanonik reg. Lubraniec prezbiterat 137

30_{Akta Konsystorza Generalnego Wocawskiego 5 (1515-1517).}

31_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Jana Karnkowskiego} (1531-1537), ukasza Górki (1538-1542), Mikoaja Dzierzgowskiego (1543-1546), Jana Drohojowskie-go (1551-1557) i Stanisawa KarnkowskieDrohojowskie-go (1567-1581), ADW, sygn. ABKP 3 (20).

Zupenie symbolicznie przedstawia sie spis zakonników wys´wieconych przez ostatniego z interesuj acych nas biskupów kujawskich – Andrzeja Ze-brzydowskiego. W ksiedze jego czynnos´ci pontyfikalnych odnajdujemy wia-domos´c´ o wys´wieceniu tylko jednego przedstawiciela s´rodowiska zakonnego; pamiec´ o nim przywracamy w kolejnej tabeli.

Tab. 5. Zakonnicy wys´wieceni przez biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego32

Data s´wiecen´ Dane zakonnika Zakon Klasztor Rodzaj

s´wiecen´

Numer karty w ksiedze

6 IV 1550 Tomasz franciszkanin Nieszawa prezbiterat 42v

Maj ac tak przygotowany grunt do dalszych rozwazan´, zobaczmy, czy w porównaniu z wczes´niejszym okresem, w pierwszej poowie XVI wieku w s´wieceniach zakonników przez biskupów kujawskich zaszy jakies´ istotne zmiany. Pierwsza z nich, wyraz´nie rzucaj aca sie w oczy nawet przy pobieznej lekturze akt wocawskich ordynariuszy, dotyczy miejsc, w których biskupi ordynowali kleryków. Z ustalen´ A. G asiorowskiego wiadomo, ze Krzesaw z Kurozwek i Wincenty Przerebski dokonywali regularnych objazdów diecezji i celebrowali w zwi azku z tym obrzed s´wiecen´ zarówno w stoecznej katedrze we Wocawku, jak i w innych podlegych im kos´cioach (Chemce, Byd-goszcz, Raci azek, Subkowy). Zdarzyo sie nawet, ze Wincenty Przerebski, za zgod a arcybiskupa, odprawi s´wiecenia w lez acym na terenie diecezji gniez´-nien´skiej Wolborzu33. Widoczna zmiana w tym stanie rzeczy nast apia w czasie pontyfikatu Macieja Drzewickiego, który podczas swoich dugich rz adów w diecezji wocawskiej tylko dwa razy ordynowa kleryków poza swoj a biskupi a stolic a – w listopadzie 1517 r. przebywa w kos´ciele Mariac-kim w Gdan´sku, zas´ w marcu 1519 r. w kos´ciele parafialnym we Wolbo-rzu34. Wygl ada wiec na to, ze od pontyfikatu Macieja Drzewickiego datuje sie istotna zmiana w praktyce s´wiecen´ duchowien´stwa przez biskupów kujaw-skich, polegaj aca na ich wyraz´nej koncentracji w stoecznej katedrze we Wo-cawku i stopniowego odchodzenia od celebracji poza stolic a diecezji.

32_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Andrzeja Zebrzydowskiego,} passim.

33_{G a s i o r o w s k i, S´wiecenia, s. 84.}

34_{Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Macieja Drzewickiego} (1513-1531) i Jana Karnkowskiego (1531-1537), fol. 51v i 84v.

W z´ródach z pierwszej poowy XVI wieku odnotowano 127 przypadków udzielenia przez biskupów kujawskich nizszych i wyzszych s´wiecen´ przedsta-wicielom kleru zakonnego. Realna liczba profesów, którzy w oznaczonym czasie staneli do s´wiecen´ przed wodarzami wocawskiej diecezji, bya jednak nieco nizsza (119 osób), jako ze niektórzy bracia przyjeli po kilka s´wiecen´. Nie byo to co prawda zjawisko masowe, jednak kilka takich przypadków daje sie uchwycic´ w powyzszych zestawieniach: Piotr Molar z gdan´skiego klasztoru Brygidek wys´wiecony na akolite 18 marca 1508 r., jest zapewne tozsamy ze swym imiennikiem, który 8 kwietnia t.r. przyj a s´wiecenia subdia-konatu; Jan Fabri z klasztoru Franciszkanów w Gdan´sku wys´wiecony na subdiakona 18 marca 1508 r., niedugo potem (8 kwietnia t.r.) przyj a s´wiece-nia diakonatu; Maciej, dominikanin z Brzes´cia, najpierw zosta subdiakonem (15 marca 1511), a nastepnie przyj a s´wiecenia diakonatu (5 kwietnia t.r.); Mikoaj i Marcin – kanonicy regularni z Lubran´ca – 17 lutego 1516 r. zostali wys´wieceni na akolitów przez sufragana Aleksandra Myszczyn´skiego, a na-stepnie (17 maja t.r.) przyjeli z r ak Macieja Drzewickiego s´wiecenia kapan´-skie; Pawe (syn Macieja) oraz Marcin (syn Michaa) z klasztoru lubraniec-kiego wys´wieceni na subdiakonów 29 marca 1533 r., po upywie dwóch ty-godni (12 kwietnia) staneli do s´wiecen´ diakonatu; pochodz acy zas´ z tego samego domu brat Adam, który 10 marca 1543 r. przyj a s´wiecenia diakona-tu, niewiele póz´niej (24 marca) otrzyma s´wiecenia kapan´skie. W porównaniu z wyliczeniem A. G asiorowskiego, który w okresie rz adów diecezj a kujawsk a biskupa Krzesawa z Kurozwek odnalaz tylko jeden (i to w atpliwy) przypa-dek wielokrotnych s´wiecen´ zakonnika, osiem odnotowanych wyzej przypad-ków podobnych praktyk uprawnia do postawienia tezy, ze zjawisko to nie byo chyba az tak rzadkie, jak do niedawna przypuszczano35.

35_{W wykazie kleryków ordynowanych przez biskupa Wincentego Przerebskiego w dniu} 8 kwietnia 1508 r. dwukrotnie pojawia sie postac´ Piotra z klasztoru Brygidek w Gdan´sku – raz przy okazji s´wiecen´ subdiakonatu i drugi raz podczas ordynowania diakonów. Popularnos´c´ imienia Piotr pozwala przypuszczac´, ze w tym samym dniu do dwóch róznych s´wiecen´ staneo dwóch róznych profesów z tego samego klasztoru. Nie mozemy jednak do kon´ca wykluczyc´ innej mozliwos´ci, to znaczy sytuacji, w której brat Piotr z Gdan´ska przyj a w tym samym dniu dwa rózne s´wiecenia wyzsze. Nie odrzucaj ac takiej ewentualnos´ci musimy jednak przyznac´, ze gdyby taka sytuacja faktycznie miaa miejsce, byaby ona bardzo nietypowa, bowiem prawo kanoniczne dozwalao co prawda kumulowac´ w jednym dniu s´wiecenia na poziomie nizszym (st ad powszechna w s´redniowieczu praktyka przyjmowania za jednym razem wszystkich quatuor minores), ale zarazem zakazywao przenoszenia tego obyczaju na poziom s´wiecen´ wyzszych, a do takich przeciez stan a wspomniany zakonnik. Z identyczn a sytuacj a spotykamy sie 5 marca 1519 r., kiedy to w jednym dniu s´wiecenia subdiakonatu i prezbiteratu (o diakona-cie w ogóle nie ma mowy w wykazie osób ordynowanych w tym dniu) przyj a brat Wojciech

Pozostaj ac przy realnej liczbie 119 zakonników, którzy w pierwszej poo-wie XVI poo-wieku przyjeli s´poo-wiecenia z r ak biskupów wocawskich, zobaczmy jak rozkada sie ta generalna statystyka s´wiecen´ na poszczególne zgromadze-nia.

Tab. 6. Statystyka s´wiecen´ zakonników

przez biskupów kujawskich w pierwszej poowie XVI wieku

Zakon Klasztor Diecezja Liczba

s´wiecen´ Liczba wys´wieco-nych zakonników Cystersi Sulejów gniez´nien´ska 11 11 Pelplin kujawska 6 6 Oliwa 5 5 Koronowo 3 3 nieznany  2 2 Dominikanie Gdan´sk kujawska 7 7 Chemno chemin´ska 6 6 Torun´ 5 5 Brzes´c´ Kujaw-ski kujawska 3 2 Piotrków gniez´nien´ska 1 1 Pock pocka 1 1 nieznany  1 1 Franciszkanie Gdan´sk kujawska 10 9 Nowa Nieszawa 6 6 Bydgoszcz 2 2 Inowrocaw 2 2 Radziejów 1 1 Pyzdry gniez´nien´ska 1 1 nieznany  1 1 Kanonicy regularni Lubraniec kujawska 15 10 Czerwin´sk pocka 2 2 Kodawa gniez´nien´ska 2 2 Bernardyni Radom gniez´nien´ska 3 3 Bydgoszcz kujawska 3 3 Nowe 1 1

z klasztoru Norbertanów w Witowie. Nie maj ac pewnos´ci, ze w przywoanych przypadkach faktycznie mamy do czynienia z tymi samymi osobami, które w jednym dniu przyjey po kilka s´wiecen´ wyzszych, nie uwzgledniam Piotra i Wojciecha w wyliczeniach dotycz acych s´wiecen´ wielokrotnych.

nieznany

Karmelici Bydgoszcz kujawska 6 6

Gdan´sk 2 2

Norbertanie Witów gniez´nien´ska 4 4

Ordo s. Salvato-ris (klasztor s´w. Brygidy)

Gdan´sk kujawska 5 4

Kartuzi Kartuzy kujawska 1 1

Nieznany  6 6

Razem 127 119

Z wyliczen´ tych wynika, ze w diecezji kujawskiej w pierwszej poowie XVI wieku w najwiekszej liczbie staneli do s´wiecen´ cystersi (27 osób). To zaskakuj aca konstatacja, bowiem w dotychczasowych opracowaniach podno-szono raczej problem masowego udziau w s´wieceniach zakonników ze wspól-not mendykanckich a nie mniszych. Kiedy jednak przypatrzymy sie blizej okolicznos´ciom, w jakich kujawscy ordynariusze udzielili s´wiecen´ tak wielkiej liczbie cystersów, okaze sie, ze byy one bardzo nietypowe, bowiem duz a grupe tych zakonników (10 profesów ze Sulejowa) wys´wieci za jednym razem Wincenty Przerebski, który za zgod a arcybiskupa gniez´nien´skiego w marcu 1509 r. ordynowa kleryków w Wolborzu. By to jednak wypadek jednostkowy – w XVI wieku biskupi kujawscy zwykle dokonywali s´wiecen´ na terenie swojej diecezji, a tam przed ich obliczem stawali (juz w duzo mniejszych grupach) mnisi z Pelplina, Oliwy i Koronowa. Kolejne dwa miej-sca w prezentowanej statystyce zajmuj a dominikanie (23 profesów) oraz fran-ciszkanie (22 braci). Inne zakony wystawiy do s´wiecen´ duzo skromniejsze reprezentacje: kanoników regularnych byo 14, bernardynów  10, karmelitów  8, norbertanów  4, tyle samo braci zamieszkiwao klasztor gdan´skich Brygidek. W gronie s´wieconych odnajdujemy równiez jednego kartuza, znamy wreszcie imiona szes´ciu zakonników o nieznanej obserwancji i przynaleznos´ci konwentualnej.

Generalnie rzecz bior ac, analizowane wykazy potwierdzaj a wypowiadan a wielokrotnie teze, iz wiekszos´c´ przyjmuj acych s´wiecenia zakonników stanowi-li mendykanci. Tak byo równiez w diecezji kujawskiej w pierwszej poowie XVI stulecia, gdzie na 119 wys´wieconych zakonników co najmniej 63 wywo-dzio sie ze wspólnot zebraczych. Przenosz ac te generaln a statystyke na po-szczególne klasztory widzimy, ze (pomijaj ac specyficzny przypadek cystersów sulejowskich) najliczniej przybywali po s´wiecenia do biskupów kujawskich kanonicy regularni z Lubran´ca (10 profesów) i franciszkanie z Gdan´ska (9 braci); chetnie przyjmowali je równiez dominikanie z Gdan´ska i Chemna

oraz franciszkanie z Nieszawy (6-7 osób), a takze cystersi z Oliwy i Pelplina (po pieciu zakonników). W porównaniu z wiekiem XV, istotnym novum byo pojawienie sie na zakonnej mapie diecezji wocawskiej domu kanoników regularnych w Lubran´cu. Zaozony pod sam koniec XV wieku klasztor, oka-za sie preznym os´rodkiem duszpasterskim, kieruj acym do s´wiecen´ relatywnie wielu profesów potrzebnych w obsudze podlegych zakonnikom parafii36.

Zdecydowana wiekszos´c´ klasztorów, z których pochodzili s´wieceni profesi, bya poozona w granicach diecezji wocawskiej. W podanym wczes´niej zesta-wieniu zwraca uwage stosunkowo duza liczba zakonników z domów ulokowa-nych na terenie diecezji gniez´nien´skiej, musimy jednak pamietac´, ze – raz je-szcze przywoujemy ten przypadek – jest ona efektem s´wiecen´ udzielonych przez Wincentego Przerebskiego w Wolborzu, gdzie biskup ordynowa za jednym ra-zem dziesieciu cystersów ze Sulejowa, trzech bernardynów z Radomia i jednego dominikanina z klasztoru w Piotrkowie. Wy aczaj ac ich z rozwazan´, ws´ród pozo-staych zakonników wys´wieconych przez kujawskich ordynariuszy i sufraganów w dalszym ci agu widzimy, co prawda, braci z klasztorów diecezji gniez´nien´skiej (Pyzdry), chemin´skiej (Chemno, Torun´) oraz pockiej (Czerwin´sk, Pock), jed-nak w generalnej liczbie s´wieconych zakonników spoza diecezji wocawskiej byo zdecydowanie mniej od kandydatów „miejscowych”.

Przy obecnym stanie wiedzy na temat wewnetrznych dziejów kujawskich i pomorskich domów zakonnych w pierwszej poowie XVI wieku bardzo trudno powiedziec´ cos´ konkretnego o dalszych losach i dziaalnos´ci profesów wys´wieco-nych w tym okresie przez biskupów z Wocawka. Bior ac pod uwage ówczesne zwyczaje mozna przyj ac´, ze do s´wiecen´ kierowano zwykle zakonników modych, wkrótce po zozeniu przez nich s´lubów, choc´ od tej zasady zdarzay sie wyj atki. Z pewnos´ci a naleza do nich brat Bartomiej, który s´wiecenia kapan´skie przyj a w grudniu 1521 r. jako urzeduj acy gwardian klasztoru Franciszkanów w Ino-wrocawiu – sprawowanie tej funkcji s´wiadczy o odpowiednio dugim stazu zycia zakonnego i dos´wiadczeniu niezbedym w kierowaniu konwentem. Tylko o nie-licznych osobach wymienionych w tabelach potrafimy podac´ dodatkowe infor-macje. Norbertanin Wojciech z Piotrkowa, który w marcu 1519 r. przyj a s´wiece-nia kapan´skie, jest zapewne tozsamy ze swym imiennikiem o takiej samej obser-wancji zakonnej, który w semestrze zimowym 1520 r. zapisa sie na studia na Uniwersytecie Krakowskim37. Brat Rutgier z kartuzji Paradisus Mariae, który

36_{Por. K a c z m a r e k, S´wiecenia duchowien´stwa we Wocawku, passim.}

37_{Zob. Album Studiosorum Universitetis Cracoviensis, t. II, z. 2 (Ab anno 1515 ad annum} 1551), ed. A. Chmiel, Cracoviae 1892, s. 205: Frater Albertus de Pyothrkow ordinis Praemon-stratensis dioc. Gnesnensis s. t.

w kwietniu 1508 r. zosta wys´wiecony na akolite, jest zapewne Rutgierem (Rud-gerus, Rotcherus) de Wyda, który wst api do kartuzji w 1508 r., zas´ zmar w roku 155838. Dzieki badaniom R. Kubickiego nad dominikanami kontraty pruskiej mozemy takze podac´ informacje o wys´wieconych braciach z Zakonu Ka-znodziejskiego. Andrzej Woyge, dominikanin z gdan´skiego klasztoru s´w. Mikoa-ja, wys´wiecony na prezbitera we wrzes´niu 1518 r., jest bez w atpienia tozsamy z bratem Andrzejem Wogenem z tego samego konwentu, który jako kapan zo-sta w 1519 r. asygnowany przez kapitue prowincji do klasztoru w Gogowie39. Mozliwe, ze trzech wymienionych przez tego autora zakonników z klaszto-ru w Toklaszto-runiu o imieniu Dionizy, to w istocie jedna i ta sama osoba. Jes´li to podejrzenie jest suszne, to brat Dionizy po raz pierwszy pojawia sie w mate-riale z´ródowym przy okazji s´wiecen´ subdiakonatu w marcu 1506 r., zas´ w latach nastepnych widzimy go kolejno jako kaznodzieje niemieckiego w Toruniu (1526), lektora teologii i kaznodzieje generalnego (1540), wreszcie jako przeora konwentu torun´skiego, zatwierdzonego na tym urzedzie przez kapitue prowincji w 1543 r.40 Nie wykluczabym takze, ze Henryk z klasz-toru s´w. Mikoaja, wys´wiecony na subdiakona w kwietniu 1508 r., jest tozsa-my z gdan´skim dominikaninem Henrykiem [de Plawen], który w 1512 r. zosta przez kapitue prowincji wyznaczony w tym klasztorze lektorem filozo-fii w szkole partykularnej, zas´ kilka lat póz´niej (1517) zosta skierowany na nauke do krakowskiego Studium Generalnego dominikanów; dwa lata póz´niej (1519) jakis´ brat Henryk z Gdan´ska (ten sam?) zosta przez kapitue prowin-cji ponownie wyznaczony lektorem filozofii w gdan´skiej szkole41. Mam s´wiadomos´c´ tego, ze ostatnia próba identyfikacji oparta jest na kruchym w tym przypadku kryterium imionowym (imie Henryk byo popularne u do-minikanów), ale odtworzona wyzej sekwencja zycia zakonnika ukada sie w logiczny ci ag i moze oddawac´ faktyczne koleje zycia tej osoby.

Badania nad zawartos´ci a s´redniowiecznych i nowozytnych wykazów s´wie-conych zakonników mog a takze suzyc´ pomoc a w okres´laniu dróg rekrutacji do poszczególnych konwentów. Uzywam trybu warunkowego, poniewaz – o ile mi wiadomo – jak dot ad, nikt na wieksz a skale nie wykorzysta tych materiaów do badania tego problemu. Oczywis´cie, z punktu widzenia osób dopuszczaj acych zakonników do s´wiecen´, wazna bya informacja o

zamieszki-38_{Za te informacje dziekuje dr. hab. Rafaowi Witkowskiemu z Instytutu Historii UAM} w Poznaniu.

39_{K u b i c k i, S´rodowisko dominikanów kontraty pruskiej, s. 153: nr 26 i 27.} 40_{Tamze, s. 157: nr 90, 91, 92.}

wanym przez nich konwencie, a nie miejscu pochodzenia, i dlatego te ostat-nie pojawiaj a sie w z´ródach w stosunkowo niewielkich ilos´ciach, zanotowane przez skrybe sporz adzaj acego wykaz ordynowanych kleryków chyba troche przez przypadek. Zawsze jednak s a to wiadomos´ci ciekawe i wazne dla auto-rów, którzy chcieliby poddac´ wnikliwej analizie skad osobowy danej wspól-noty zakonnej, czy odtworzyc´ zasieg jej oddziaywania, mierzony odlegos´ci a miast i wsi, z których pozyskiwaa ona nowicjuszy. W zestawionych wczes´-niej wykazach profesów ordynowanych w pierwszej poowie XVI wieku przez biskupów kujawskich, bez w atpienia najwiecej informacji o pochodzeniu zakonników dotyczy cystersów sulejowskich oraz norbertanów z Witowa. Ci pierwsi pozyskiwali kandydatów do zycia w zakonie m.in. w Buminie, D  a-brówce, Mogielnicy, Radomsku, Radonii, Rozprzy, Sandomierzu i Tuszynie, prawdopodobnie takze w Piotrkowie Trybunalskim oraz Rudotowicach. Wi-towscy norbertanie zas´ mieli w swoich szeregach nowicjuszy z Bujnów koo Piotrkowa Trybunalskiego, samego Piotrkowa oraz Rawy.

*

Analiza ksi ag s´wiecen´ biskupów kujawskich z pierwszej poowy XVI wieku doprowadzia do ujawnienia postaci ponad 100 zakonników, w wiek-szos´ci (wyj atkiem s a tu bracia z Zakonu Kaznodziejskiego) nieznanych auto-rom, którzy zajmuj a sie dziejami s´redniowiecznego i wczesnonowozytnego monastycyzmu. Odtworzone wczes´niej listy profesów wyniesionych przez wocawskich ordynariuszy i sufraganów na poszczególne stopnie s´wiecen´, pogebiaj a dotychczasow a (skromn a) znajomos´c´ klasztornej prozopografii kujawskich i pomorskich domów zakonnych tego okresu i stanowi a przyczy-nek w studiach nad zasiegiem rekrutacji prowadzonej przez konwenty z ziem polskich. Wraz z opublikowanymi juz wynikami badan´ nad s´wieceniami kleru zakonnego z innych diecezji (Kraków, Gniezno, Pock) niniejsza praca moze stanowic´ punkt odniesienia w studiach nad przygotowaniem zakonników do pracy duszpasterskiej.

BIBLIOGRAFIA

1. Z´ róda

Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Andrzeja Zebrzydowskiego (1546-1551) i Jakuba Uchan´skiego (1557, 1561-1562), Archiwum Diecezjalne we Wocawku, sygn. ABKP 4 (22).

Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Jana Karnkowskiego (1531-1537), ukasza Górki (1538-1542), Mikoaja Dzierzgowskiego (1543-1546), Jana Drohojowskiego (1551-1557) i Stanisawa Karnkowskiego (1567-1581), Archiwum Diecezjalne we Wocaw-ku, sygn. ABKP 3 (20).

Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta Macieja Drzewickiego (1513-1531) i Jana Karnkowskiego (1531-1537), Archiwum Diecezjalne we Wocawku, sygn. ABKP 2 (19).

Akta dziaalnos´ci biskupów kujawskich i pomorskich. Akta biskupa Zbigniewa Oles´nickiego (1473-1480), Krzesawa Kurozweckiego (1494-1503) i Wincentego Przerebskiego (1503-1513), Archiwum Diecezjalne we Wocawku, sygn. ABKP 1 (107).

Akta Konsystorza Generalnego Wocawskiego 5 (1515-1517), Archiwum Diecezjalne we Wocawku, sygn. Kons. 5 (110).

Album Studiosorum Universitetis Cracoviensis, t. 2, z. 2 (Ab anno 1515 ad annum 1551), ed. A. Chmiel, Cracoviae 1892.

2. Literatura

A n d r z e j e w s k a A., K a j z e r L.: Klasztor dominikanów w Brzes´ciu Kujawskim, w: Klasztor w mies´cie s´redniowiecznym i nowozytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenar-towicz, Wrocaw–Opole: Lahrcor 2000, s. 533-546.

B i l s k a - C i e c´ w i e r z M.: Instytucje zycia religijnego, w: Dzieje diecezji wocaw-skiej, t. I: S´redniowiecze, red. A. Radzimin´ski, Wocawek: Oficyna Wydawnicza „Lega” Wocawskiego Towarzystwa Naukowego 2008, s. 35-69.

B i s k u p M.: S´redniowieczna siec´ klasztorów w pan´stwie zakonu krzyzackiego w Prusach, „Zapiski Historyczne” 64(1999), z. 1, s. 35-61.

B r u s k i K.: Opactwa cystersów w Oliwie, Pelplinie i Byszewie – ich miejsce w dziejach Pomorza, „Studia Pelplin´skie” 18(1987), s. 17-32.

B r u z´ d z i n´ s k i A.: Rola i znaczenie zakonów na terenie diecezji wocawskiej do roku 1818, w: Stromata historica in honorem Romani Mariae Zawadzki. Studia historyczne ofiarowane Romanowi Marii Zawadzkiemu w 70. rocznice urodzin, red. J. Urban, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej 2006, s. 763-843.

C z a c h a r o w s k i A.: Uposazenie i organizacja klasztoru norbertanek w Z ukowie od XIII do poowy XV w., Torun´: Towarzystwo Naukowe w Toruniu 1963.

D a b r o w s k i K.: Rozwój wielkiej wasnos´ci ziemskiej klasztoru cysterek w Z arnowcu, Gdan´sk: Zakad Narodowy im. Ossolin´skich 1970.

D w o r z a c z e k W.: Górka ukasz, h. odzia (1482-1542), w: PSB, t. VIII, Wro-caw–Kraków–Warszawa: Zakad Narodowy im. Ossolin´skich, PAU 1959-1960, s. 409-412. G a s i o r o w s k i A.: S´wiecenia w diecezji kujawskiej na przeomie XV i XVI wieku,

„Roczniki Historyczne” 67(2001), s. 79-105.

K a c z m a r e k K.: S´wiecenia duchowien´stwa we Wocawku w 1516 r., „Zapiski Histo-ryczne” 78(2013), z. 4, s. 103-117.

K a r c z e w s k i D.: Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do pocz atku XVI wieku, Inowrocaw: PTH 2001.

K a r c z e w s k i D.: Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w s´redniowieczu, Kraków: Avalon 2012.

K a r c z e w s k i D.: Konwent franciszkanów inowrocawskich w s´redniowieczu, „Ziemia Kujawska” 10(1994), s. 13-29.

K  o c z o w s k i J.: Dominikanie polscy nad Batykiem w XIII wieku, „Nasza Przeszos´c´” 6(1957), s. 83-126.

K u b i a k W.: Dzieje Lubran´ca w dokumentach z´ródowych, Torun´: Wydawnictwo Adam Marszaek 2005, s. 183.

K u b i c k i R.: S´rodowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do poowy XVI wieku, Gdan´sk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdan´skiego 2007.

K u j a w s k i W., Archiwum Diecezjalne we Wocawku. Przewodnik po zasobach, „Studia Wocawskie” 6(2003), s. 501-526.

K u j a w s k i W.: Wykazy s´wieconych z najstarszej ksiegi akt dziaalnos´ci biskupów wo-cawskich (Kurozweckiego i Przerebskiego – lata 1496-1511), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 72(1999), s. 23-111.

M a c i e j e w s k i J., Z y g l e w s k i Z.: W sprawie pocz atków klasztoru karmelitów w Bydgoszczy, „Nasza Przeszos´c´” 87(1997), s. 375-380.

Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznan´ 1999.

M o z g a J.: Dzieje konwentu paulinów w Brdowie, „Studia Claromontana” 5 (1984), s. 394-470.

M o z e j k o B., K a c z o r D., S´ l i w i n´ s k i B.: Zarys dziejów klasztoru dominikan´-skiego w Gdan´sku od s´redniowiecza do czasów nowozytnych (1226/1227-1835), w: Archeo-logia Gdan´ska, t. I, Gdan´sk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdan´skiego 2006, s. 137-214. M u z n e r o w s k i S.: Lubraniec (monografia), Wocawek: Wocawskie Wydawnictwo

Diecezjalne 1910, s. 40-43.

P a b i n A.: Bydgoszcz, w: Klasztory bernardyn´skie w Polsce w jej granicach historycznych, red. E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska: Calvarianum 1985, s. 35-40.

P o c i e c h a W.: Drzewicki Maciej h. Cioek (1467-1535), PSB, t. V, Kraków: PAU 1939-1946, s. 409-412.

P o c i e c h a W.: Dziaalnos´c´ synodalna biskupa Macieja Drzewickiego w diecezji wocaw-skiej (1514-1531), „Studia Theologica Varsaviensia” 7(1969), nr 1, s. 133-171.

P o c i e c h a W.: Dzierzgowski Mikoaj h. Jastrzebiec (ok. 1490-1559), PSB, t. VI, Kraków: PAU 1948, s. 145-150.

P o c i e c h a W.: Maciej Drzewicki, kanclerz, arcybiskup gniez´nien´ski, Kraków 1946. R y b u s H.: Prymas Maciej Drzewicki. Zarys biografii (1467-1535), „Studia Theologica

Varsaviensia” 2(1964), nr 1/2, s. 229-262.

S p i e z J. A.: Pocz atki klasztoru w Gdan´sku na tle najstarszych fundacji dominikan´skich, w: Dominikanie. Gdan´sk  Polska  Europa, red. D. A. Dekan´ski, A. Goembnik, M. Grub-ka, Gdan´skPelplin: Bernardinum 2003, s. 167-184.

T r a j d o s T. M.: U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa: PAN 1993.

U r b a n W.: Karnkowski Jan, PSB, t. XII, Wrocaw–Warszawa–Kraków: Zakad Narodowy im. Ossolin´skich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1966-1967, s. 74-76.

W i t k o w s k i R.: Praedicare manibus. Zakon kartuzów w Europie S´rodkowej od pocz atku XIV do poowy XVI wieku, Salzburg 2011 (Analecta Cartusiana 285, cz. 1-2).

W y r w a A. M.: Rozwój sieci klasztornej zakonów mniszych, kanoniczych i zebrz acych na Kujawach i w Ziemi Dobrzyn´skiej w s´redniowieczu, „Ziemia Kujawska” 12(1997), s. 53-80.

W y r w a A. M.: S´redniowiczna siec´ klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach. Stan, po-trzeby badan´ i wstepna analiza problemu, w: Zakony i klasztory w Europie Wschodniej X-XX wiek, red. H. Gapski, J. Koczowski, Lublin: Instytut Europy S´rodkowo-Wschodniej 1999, s. 76-146.

Z y g l e w s k i Z.: Stan badan´ nad dziejami klasztorów kujawskich do ich kasat, w: Histo-riograficzna prognoza 2000. Stan i potrzeby badan´ nad dziejami regionów kujawsko-pomor-skiego i s asiednich, pod red. M. Grzegorza, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane 2000, s. 109-152.

S´WIE CENIA ZAKONNIKÓW W DIECEZJI KUJAWSKIEJ

W PIERWSZEJ POOWIE XVI WIEKU

S t r e s z c z e n i e

Niniejsza praca nawi azuje do ogoszonych wczes´niej wyników badan´ nad zjawiskiem s´wiecen´ duchowien´stwa zakonnego przez biskupów w diecezjach gniez´nien´skiej oraz pockiej w XV i XVI wieku. Analiza zawartos´ci ksi ag czynnos´ci pontyfikalnych biskupów kujawskich z pierwszej poo-wy XVI wieku, a takze kwerenda przeprowadzona w poo-wybranych ksiegach wocawskiego konsysto-rza pozwolia zidentyfikowac´ ponad 100 nieznanych wczes´niej przedstawicieli kleru zakonnego, pochodz acych gównie z klasztorów poozonych na terenie diecezji kujawskiej, którzy odebrali z r ak tamtejszych ordynariuszy i sufraganów nizsze oraz wyzsze s´wiecenia.

Sowa kluczowe: XVI wiek, diecezja kujawska, s´wiecenia, zakonnicy.

ORDAINING MONKS IN THE KUJAWY DIOCESE IN THE FIRST HALF OF THE 16thCENTURY

S u m m a r y

The present paper follows the already published results of research on ordaining monastic clergy by bishops in the Gniezno and Pock Dioceses in the 15thand 16thcenturies. Analysis of the contents of the Books of Pontifical Acts of the Kujawy Bishops of the first half of the 16thcentury as well as a survey of selected books of the Wocawek Consistory has allowed identification of over 100 earlier unknown representatives of monastery clergy coming mainly from monasteries situated in the area of the Kujawy Diocese, who took minor and major holy orders from their Ordinaries and Suffragans.

Translated by Tadeusz Karowicz