MIROSàAWA KAWECKA
POSTA
û KASANDRY
W DRAMATYCZNEJ INTERPRETACJI
àESI UKRAINKI
I POETYCKIM ODCZYTANIU WIS
àAWY SZYMBORSKIEJ
Kultura europejska uksztaátowana na gruncie spuĞcizny judeochrzeĞcijaĔ-skiej oraz grecko-rzymjudeochrzeĞcijaĔ-skiej zawsze siĊgaáa po toposy wywodzące siĊ z tych wáaĞnie tradycji, są one obecne w literaturze i sztuce kaĪdego narodu euro-pejskiego. Nabyáy one cech archetypicznych, niosących uniwersalne przesáanie o wartoĞciach naszej kultury, jej wzorcach i jej dylematach. Szczególne miejsce zajmują w tym obszarze postaci mitologiczne, co nieodáącznie wiąĪe siĊ z mi-tem jako wzorcem narracyjnym, ustanawiającym sens ludzkiej egzystencji, bo-wiem mit opowiada o fundamentalnych doĞwiadczeniach czáowieka, dostar-czając jĊzyka do ich opisu1.
Szczególną rolĊ w analizie wzajemnych relacji mitu i literatury odgrywa krytyka mitograficzna, której jednym z czoáowych reprezentantów jest Northrop Frye. Uczony ten w swoich poszukiwaniach naukowych opará siĊ na teorii archetypów Junga (odrzucając jednoczeĞnie niektóre jej elementy, takie jak zbiorowa nieĞwiadomoĞü, a archetyp traktując wyáącznie jako wzorzec, model uĪywany w procesie tworzenia2, a takĪe na badaniach z zakresu symboliki Ernsta Cassirera. Dla Frye mit stanowi przede wszystkim okreĞlony typ opo-wieĞci rzadko osadzonej w historii, funkcjonujący ponad lub przed czasem, tworząc tym samym opowieĞü wzorzec.3 Badacz akcentuje przy tym gáównie kulturowe znaczenie mitu i wzorców przezeĔ reprezentowanych, podkreĞlając, Īe mitologia jako caáoĞü tworzy swoistą matrycĊ dla literatury, do której ta bez
DRMIROSàAWA KAWECKA – Katedra Literatury UkraiĔskiej Instytutu Filologii SáowiaĔskiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racáawickie 14, 02-950 Lublin; e-mail: kawek@kul.pl
1
R. M a y, Báaganie o mit, przeká. B. Moderska, T. Zysk, PoznaĔ 1991, s. 13. 2
N. F r y e, Mit, funkcja, przemieszczenie, „PamiĊtnik Literacki” 60(1969), z. 2, s. 287. 3
przerwy powraca, jest jednoczeĞnie Ĩródáem prastarych obrazów-wzorców, od-dziaáujących na artystĊ, a stąd wtórnie na jego dzieáo. Utwór literacki niejako aktualizuje i odtwarza wzorce i schematy mityczne, dokonując ich przeksztaáceĔ i przemieszczeĔ4
.
We wszystkich kulturach mitologia niepostrzeĪenie áaczy siĊ z literaturą, zo-staje niejako w nią wcielona, a mit, poczynając od Homera, zawsze stanowiá jej integralny element. Tracąc swe znaczenie religijne, staá siĊ opowieĞcią poety-cką, którą moĪna opowiedzieü na nowo na wiele sposobów5, moĪna ją prze-twarzaü lub wzbogacaü o nowe szczegóáy, moĪna odkrywaü w niej coraz now-sze wzorce6.
JeĞli spojrzeü z tej perspektywy na ukraiĔską tradycjĊ literacką, to stwierdziü moĪna, Īe przetwarza ona i transformuje przede wszystkim wáasne mity, ale odwoáuje siĊ równieĪ do klasycznej tradycji europejskiej. Specyfika rozwoju kulturowego Ukrainy powoduje, Īe motywy kultury antycznej, bardziej obecne w literaturach zachodnioeuropejskich, aktualizują swą obecnoĞü w tej kulturze przede wszystkim w okresach, gdy nasilają siĊ jej związki z kulturą Zachodu. Tak np. dzieje siĊ w czasie ukraiĔskiego baroku, szeroko czerpiącego z dorobku kulturowego antyku, czy w okresie modernizmu. W tej epoce wyjątkowe miej-sce zajmuje w aspekcie omawianego zagadnienia twórczoĞü àesi Ukrainki, która niejako swoim zadaniem twórczym uczyniáa adaptacjĊ wielkich tematów kultury na grunt literatury ukraiĔskiej. Jednym z takich tematów, który ukraiĔ-ska poetka wykorzystaáa w swej pracy, staáa siĊ postaü wieszczki trojaĔskiej Kasandry.
W potocznym rozumieniu Kasandra funkcjonuje w kulturze jako synonim osoby wróĪącej nieszczĊĞcie, zaĞ okreĞlenie „wizja kasandryczna” niesie za sobą wizjĊ zniszczenia i zagáady. Historia tej postaci staáa siĊ Ĩródáem inspiracji dla wielu twórców wszystkich dziedzin sztuki, zarówno w staroĪytnoĞci, jak i w czasach nowoĪytnych. W literaturze staroĪytnej pojawia siĊ najpierw u Homera (Iliada), a póĨniej u Pindara w Odzie Pytyjskiej oraz w Agamemnonie Ajschy-losa7, w literaturze nowoĪytnej wystĊpuje jako bohaterka dzieá dramatycznych (np. u Schillera), w malarstwie (Rubens), rzeĨbie (Klinger), muzyce (Bach) itp., a obecnie coraz czĊĞciej takĪe w filmie.
4 TamĪe, s. 296-297. 5 TamĪe, s. 287 6 TamĪe, s. 296 7
PonadczasowoĞü obrazu Kasandry wynika, jak w przypadku innych toposów kultury, z uniwersalnoĞci przekazu jej doĞwiadczenia. Zupeánie bez znaczenia pozostaje fakt, Īe sama postaü Kasandry w istocie ma pochodzenie nie mitolo-giczne, lecz literackie. Homer, kreując postaü tej bohaterki w Iliadzie, uczyniá ją jednak czĊĞcią mitologii, juĪ w czasach wielkiego epika greckiego stawaáa siĊ ona inspiracją dla róĪnych opowieĞci. Jak zauwaĪa Zygmunt Kubiak, to wáaĞnie literatura antyczna, zwáaszcza poezja grecka spowodowaáa, Īe mity przeniknĊáy do naszej ĞwiadomoĞci, jednak „przedhomerowe dzieje poezji greckiej” nie są nam znane, nie wiemy, od kiedy ta poezja Īywiáa siĊ nimi8. Dlatego teĪ twier-dzenie, jakoby postaü Kasandry, to jedynie literacka konkretyzacja kapáanek greckich-Pytii, inspirowana Wyrocznią Delficką, której patronem zresztą byá Apollo, na pewno ma swoje uzasadnienie. Nie wpáywa to jednak na archety-powy przekaz tego obrazu.
W literaturze polskiej postaü Kasandry jest znacznie mocniej zakorzeniona niĪ w tradycji ukraiĔskiej, bowiem sama kultura polska mocniej tkwi w dyskur-sie zachodnioeuropejskim, a stąd równieĪ antycznym. Dlatego Kasandra poja-wia siĊ jako obraz literacki juĪ w epoce odrodzenia (Odprawa posáów greckich), znacznie czĊĞciej teĪ staje siĊ inspiracją dla wspóáczesnych nam tekstów literatury, np. w poezji Jacka Kaczmarskiego, Anny KamieĔskiej czy Wisáawy Szymborskiej. W literaturze ukraiĔskiej Kasandra jako centralny temat pojawia siĊ po raz pierwszy wáaĞnie w twórczoĞci àesi Ukrainki. Warto przyjrzeü siĊ bliĪej, w jaki sposób literatura polska i ukraiĔska transformuje ten sam antyczny praobraz.
Niniejsze rozwaĪania stanowią wiĊc próbĊ porównania kreacji literackiej Kasandry w literaturze polskiej i ukraiĔskiej na przykáadzie dramatu poetyckie-go Kasandra – àesi Ukrainki oraz wiersza Monolog dla Kasandry autorstwa Wisáawy Szymborskiej. Porównanie takie juĪ na początku napotkaü moĪe pew-ne bariery dotyczące róĪnic genologicznych. Utwór ukraiĔski jest dramatem, zaĞ polski – poezją. Jednak Kasandra ukraiĔska to dramat poetycki, charak-teryzujący siĊ szczególną poetyckoĞcią jĊzyka i tekstu, a takĪe metaforyzacją i symbolizacją znaczeĔ, co nadaje mu charakter, podobnie jak bywa to w poezji, filozoficznego uogólnienia. W znaczącym stopniu fakt ten uáatwia analizĊ po-równawczą obu utworów.
W naszych dociekaniach warto równieĪ zwróciü uwagĊ na róĪnice czasowe powstania obydwu dzieá, co przekáada siĊ na odmienny kontekst kulturowy kaĪdego z nich, wynikający z uwarunkowaĔ aktualnej dla niego epoki
lite-8
rackiej. Dramat Ukrainki powstaá w 1907 roku, zaĞ utwór Szymborskiej dokáad-nie 60 lat póĨniej, w roku 1967, w tym teĪ roku wáączony zostaá do zbiorku poetyckiego Sto pociech. ZwaĪywszy jednak, Īe omawiane utwory są dzieáami wybitnych poetek i osobowoĞci twórczych, wydaje siĊ, iĪ rozróĪnienie czasowe nie rzutuje w naszym konkretnym przypadku na kwestie ich porównania, bowiem to wáaĞnie aspekt indywidualnoĞci twórczej obu autorek jest dla na-szych dociekaĔ fundamentalny, nie zaĞ okres, w którym powstaáy utwory. Poza tym, jak zauwaĪają autorki monografii ȼɿɞ ɦɨɞɟɪɧɭ ɞɨ ɚɜɚɧɝɚɪɞɭ, utwór ukraiĔskiej poetki jest w swej wymowie zbliĪony do europejskiego dramatu egzystencjalnego XX wieku, szczególnie jeĪeli chodzi o sposób traktowania podstawowych prawd ontologicznych: Īycia i Ğmierci, utraty sensu, wiary, niemoĪnoĞci racjonalnego ogarniĊcia przyczyn i skutków.
ɇɟɞɚɪɟɦɧɨ ɨɛɪɚɡ Ʉɚɫɫɚɧɞɪɢ, ɧɟ ɞɭɠɟ ɩɨɩɭɥɹɪɧɢɣ ɧɚ ɩɨɱɚɬɤɭ ɏɏ ɫɬɨɥɿɬɬɹ, ɧɚɩɪɢɤɿɧɰɿ ɰɶɨɝɨ ɫɬɨɥɿɬɬɹ ɧɚɛɭɜɚɽ ɩɨɩɭɥɹɪɧɨɫɬɿ ɭ ɫɜɿɬɨɜɿɣ ɤɭɥɶɬɭɪɿ. [...] ɭɤɪɚʀɧ-ɫɶɤɚ ɦɨɞɟɥɶ Ʉɚɫɫɚɧɞɪɢ, ɛɟɡɩɟɪɟɱɧɨ, ɩɪɢɜɚɛɥɸɽ ɫɭɱɚɫɧɨɝɨ ɱɢɬɚɱɚ ɫɜɨɽɸ ɚɛɫɨɥɸɬ-ɧɨɸ ɜɿɞɜɚɠɧɿɫɬɸ. Ⱥɞɠɟ ɜɨɧɚ ɫɩɪɨɦɨɠɧɚ ɩɨɞɨɥɚɬɢ ɧɟ ɬɿɥɶɤɢ ɠɚɯ ɫɦɟɪɬɿ – ɞɚɦɨɤɥɿɜ ɦɟɱ ɦɨɞɟɪɧɨʀɯ ɥɸɞɢɧɢ – ɚ ɣ ɧɟɩɟɜɧɿɫɬɶ ɮɿɡɢɱɧɨɝɨ ɿɫɧɭɜɚɧɧɹ – ɠɢɬɬɹ, ɿ ɫɬɪɚɯ ɩɟ-ɪɟɞ ɿɧɬɭʀɬɢɜɧɢɦ ɡɧɚɧɧɹɦ, ɩɨɪɨɡɪɿɧɧɹɦ ɩɪɨɪɨɰɬɜɨɦ. ɐɟ ɪɢɫɚ ɽɜɪɨɩɟɣɫɶɤɨɝɨ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ ɿ ɜɨɞɧɨɱɚɫ ɨɡɧɚɤɚ ɟɤɡɢɫɬɟɧɰɿɣɧɨɝɨ ɫɜɿɬɨɛɿɱɟɧɧɹ ɏɏ ɫɬɨɥɿɬɬɹ. ȼɢɯɨɞɨɦ ɡ ɠɚɯɭ ɛɭɬɬɹ ɭ ɬɜɨɪɱɿɫɬɶ, ɮɚɧɬɚɡɿɸ, ɜɿɡɿɸ, ɹɤ ɩɨɞɨɥɚɧɧɹ ɰɶɨɝɨ ɠɚɯɭ, ɩɨɡɧɚɱɟɧɿ ɩɨɲɭɤɢ ɟɤɡɢɫɬɟɧɰɿɣɧɨʀ ɟɫɬɟɬɢɤɢ9 .
Podejmując analizĊ kreacji Kasandry w utworach obu poetek, warto przede wszystkim wyodrĊbniü to, co w nich wspólne i naleĪy do pewnej konwencji, zgodnie z krytyką mitotwórczą Northtropa Frye, w podejĞciu do tematu. Zacz-nijmy wiĊc od tego, Īe tekst àesi Ukrainki zakwalifikowaü naleĪy jako tragediĊ, ze wzglĊdu na konflikt jednostki z siáami losu, fatum, koniecznoĞü dokonania wyboru, nieuchronnoĞü katastrofy. RównieĪ wiersz Szymborskiej niesie w sobie elementy tragedii, szczególnie gdy chodzi o konflikt wewnĊtrzny, z którym zmaga siĊ Kasandra. Jednak, o ile akcja dramatu ukraiĔskiej poetki rozgrywa siĊ w trakcie oblĊĪenia Troi, a wiĊc jej przepowiednie mają siĊ dopiero ziĞciü, o ty-le sytuacja liryczna naszkicowana w utworze Szymborskiej jest refty-leksją ex
post, nad ruinami juĪ pokonanego miasta. Nie ma to jednak zasadniczo
zna-czenia dla odczytania obu dzieá, bowiem ich gáównym tematem nie jest upadek Troi, lecz namysá nad sytuacją egzystencjalną czáowieka, nad ludzkimi
dyle-9Ɍ. ɋ ɜ ɟ ɪ ɛ ɿ ɥ ɨ ɜ ɚ, ɇ. Ɇ ɚ ɥ ɸ ɬ ɿ ɧ ɚ, Ʌ. ɋ ɤ ɨ ɪ ɢ ɧ ɚ, ȼɿɞ ɦɨɞɟɪɧɭ ɞɨ ɚɜɚɧɝɚɪɞɭ:
ɠɚɧɪɨ-ɜɨ-ɫɬɢɥɶɨɜɚ ɩɚɪɚɞɢɝɦɚ ɭɤɪ. ɞɪɚɦɚɬɭɪɝɿʀ ɩɟɪɲɨʀ ɬɪɟɬɢɧɢ ɏɏ ɫɬɨɥɿɬɬɹ, ɑɟɪɤɚɫɢ 2009,
matami moralnymi, w szczególnoĞci zaĞ nad dyskursem prawdy i nadziei. I to stanowi najwaĪniejszy element, áączący oba dzieáa.
Obydwie Kasandry wykreowane zostaáy zgodnie z funkcjonującym w kultu-rze wyobraĪeniem tej postaci, a wiĊc pkultu-rzede wszystkim i podmiot liryczny w wierszu Szymborskiej i bohaterka dramatu àesi Ukrainki stanowią bezpo-Ğrednie nawiązanie do znanego archetypu i jego najbardziej reprezentatywnych cech (Troja, wieszczka, przepowiadanie nieszczĊĞcia, brak wiary w te przepo-wiednie itp.). W obu tych kreacjach widzimy KasandrĊ jako czáowieka, który zmaga siĊ ze swoim darem, stanowiącym przekleĔstwo jej Īycia.
Bohaterka àesi Ukrainki definiuje siĊ w tekĞcie dramatu poprzez rozmowy z róĪnymi postaciami: Heleną, Polikseną, Deifobosem, Helenosem, Androma-chą, Parysem. Rozmowy te dotyczą w swej warstwie zewnĊtrznej przyszáoĞci TrojaĔczyków, lecz ich prawdziwym, nie zawsze wyraĪonym explicite sensem, staje siĊ temat przeznaczenia, odpowiedzialnoĞci za sáowo, pytania o to, czym jest prawda, czy jest ona warunkiem szczĊĞcia itp. W swoich wizjach Kasandra, niejako z definicji, musi byü i jest samotna, ale staje siĊ równieĪ osamotniona i odrzucona w swoich przekonaniach i wyborach moralnych. I ten rodzaj odrzu-cenia staje siĊ rodzajem najbardziej bolesnego doĞwiadczenia. W utworze ukraiĔskiej dramatopisarki istotnym aspektem toĪsamoĞci bohaterki jest takĪe jej kobiecoĞü i związane z nią pragnienie miáoĞci, ciepáa i zrozumienia. Jednak rola wieszczki, a jednoczeĞnie córki króla Troi wymusza na niej wybory wbrew jej woli, związane przede wszystkim z dobrem ogóáu, a nie wáasnymi pragnie-niami. Stają siĊ one tym boleĞniejsze, Īe Kasandra rozumie ich bezcelowoĞü, bowiem wie, Īe wola fatum jest nieubáagana i nic nie powstrzyma upadku Troi. Spójrzmy teraz na sytuacjĊ liryczną mówiącego „ja” w utworze Wisáawy Szymborskiej. Podmiot liryczny dokonuje autoprezentacji juĪ w pierwszym wersie wiersza, wypowiadając sáowa:
To ja Kasandra.
A to jest moje miasto pod popioáem. A to jest moja laska i wstąĪki prorockie. A to jest moja gáowa peána wątpliwoĞci10
.
Ta monologiczna tyrada skierowana jest do postronnego, niezaangaĪowa-nego odbiorcy, który, choü nie jest jasno okreĞlony, zna jednak sytuacjĊ Ka-sandry. Ona sama usiáuje mu tylko wyjaĞniü swoje motywacje, które przywiodáy
10
Tu i dalej cytaty za : W. S z y m b o r s k a, www.poema.pl/publikacja/1271–monolog–dla– Kasandry [dostĊp: 15.05.2013].
ją do tego, nakreĞlonego powyĪej momentu Īycia. Odbiorcą tym byü moĪe jest ona sama, a prowadząc swoje intymne wyznanie, próbuje pojąü, co siĊ wyda-rzyáo. Tym samym utwór noblistki stanowi swego rodzaju analizĊ stanu ducha antycznej wieszczki. WspominaliĞmy juĪ wczeĞniej, Īe Kasandra Szymborskiej przemawia post factum, gdy jej wizje juĪ siĊ speániáy.
Z jej osobistego wyznania wyziera tragizm wyobcowania czáowieka, innego od zwykáych ludzi, wybraĔca o nadprzyrodzonych mocach, które jednak skazują go na wieczne niezrozumienie i samotnoĞü odczuwania. Kiedy mówi o miesz-kaĔcach Troi, wyraĨnie zaznacza siĊ jej odrĊbnoĞü wobec nich, ale takĪe drzemiące z racji daru, uczucie wybraĔstwa.
Kochaáam ich
Ale kochaáam z wysoka. [...]
Spójrzcie na siebie z gwiazd – woáaáam – Sáyszeli i spuszczali oczy.
Kasandra Īyáa ponad Īyciem, w przyszáoĞci: „Gdzie zawsze jest pusto i skąd cóĪ áatwiejszego jak zobaczyü Ğmierü”.
Oni, zwykli ludzie: ĩyli w Īyciu
Podszyci wielkim wiatrem. Przesądzeni.
Od urodzenia w poĪegnalnych ciaáach.
W przytoczonych wersach wyraĨnie zaznacza siĊ odmienny status ontolo-giczny prorokini i masy. A jednak to nie prorokini, lecz owej masie dane byáo doznaü ulotnych chwil szczĊĞcia, bowiem mieszkaĔcy Troi, na których z wy-soka spoglądaáa wieszczka, „umieli siĊ Ğmiaü, splataü rĊce, Ğpiewaü piosenkĊ o zielonym listku, odczuwaü trwanie chwili”. Ludzie ci doĞwiadczali Īycia, „Īyli, choü od urodzenia tkwili w poĪegnalnych ciaáach”. Kasandra patrząc sponadĪycia, z przyszáoĞci, widziaáa tylko Ğmierü. Siedząc teraz na ruinach Troi moĪe wypowiedzieü sáowa: „To prawda tryumfujĊ. Moja racja aĪ áuną uderzyáa w niebo”. Ale sáowa te przesycone są nie prawdziwym triumfem, lecz tragiczną ironią, bo zaraz dodaje: „Tylko prorocy, którym siĊ nie wierzy, mają takie widoki”.
JeĞli porównaü sytuacjĊ obu Kasandr, bez wątpienia przede wszystkim dostrzega siĊ wspomniane jej wyobcowanie, odrzucenie przez swoich, samot-noĞü i brak zrozumienia. A wiĊc, obydwie autorki koncentrują uwagĊ na tych
samych aspektach charakteru wieszczki. MoĪna zastanawiaü siĊ, czy korzenie takiej wáaĞnie kreacji bohaterki zarówno w dramacie Ukrainki, jak i w wierszu Szymborskiej, w istocie swej nie tkwią w romantycznej koncepcji poety, z jego wyobcowaniem, niezrozumieniem, odrzuceniem, a takĪe, przecieĪ, darem profe-tyzmu? Nie moĪna zapominaü o tym, Īe romantyzm tworzy paradygmat kultury polskiej, zaĞ àesia Ukrainka byáa autorką neoromantyczną.
Ukazując podobieĔstwo tych kreacji nie moĪemy jednak pominąü pewnych róĪnic tkwiących gáównie w odmiennym rozáoĪeniu akcentów w wymowie obu utworów. Zarówno bohaterka dramatu àesi Ukrainki, jak i wiersza Wisáawy Szymborskiej koncentruje swoją uwagĊ na dylematach moralnych, áączących siĊ z jej darem, w obydwu wcieleniach doznaje z tego powodu rozpaczy i zw ąt-pienia. Jednak ukraiĔska Kasandra roztrząsa przede wszystkim dylematy zwią-zane z dyskursem prawdy, zaĞ polska z dyskursem nadziei. W dramacie gáówny konflikt dotyczy sporu miĊdzy wieszczką a jej bratem bliĨniakiem Helenosem (takĪe wieszczem) o moralną wartoĞü prawdy. Jedną z najwaĪniejszych scen staje siĊ nie moment zdobycia Troi, lecz rozmowa tej dwójki postaci na temat tego, czym jest prawda. PostĊpowaniem Kasandry kieruje imperatyw wiernoĞci wobec prawdy, nawet gdy musi wypowiadaü gorzkie sáowa i raniü siebie oraz bliskich. Helenos, doskonale rozumie, Īe ludzie nie pragną prawdy, lecz po-cieszenia, stąd zadowolą siĊ byle blagą.
Ɍɚɤ ɳɨ ɬɚɦ! Ɇɢ ɨɛɨɽ ɜɿɳɭɧɢ ɿ ɞɨɛɪɟ ɡɧɚɽɦ, ɳɨ ɩɬɚɲɤɢ, ɣ ɭɬɪɿɛɤɢ, ɿ ɤɪɨɜ, ɿ ɞɢɦ ɜɿɞ ɠɟɪɬɜɢ — ɜɫɟ ɬɨ ɬɿɥɶɤɢ ɩɨɤɪɚɫɢ ɣ ɩɨɤɪɢɜɚɥɨ ɝɨɥɿɣ ɩɪɚɜɞɿ, ɩɪɨ ɥɸɞɫɶɤɟ ɨɤɨ. Ⱥɞɠɟ ɬɚɹ ɩɪɚɜɞɚ — ɰɧɨɬɥɢɜɚ ɞɭɠɟ ɿ ɩɨɜɚɠɧɚ ɠɿɧɤɚ, ɿ ɫɨɪɨɦ ʀɣ ɯɨɞɢɬɢ ɛɟɡ ɨɞɟɠɿ. [...] ɋɟɫɬɪɨ, ɫɤɚɠɢ ɦɟɧɿ, ɯɬɨ ɛɚɱɢɜ ɝɨɥɭ ɩɪɚɜɞɭ?11
Troja przegrywa, poniewaĪ jej mieszkaĔcy nie chcą tej prawdy usáyszeü, jak powiada jedna z postaci, chcą poĪyü trochĊ káamstwem rodzącym jednak nadziejĊ, wolą Īywiü siĊ iluzją, Īe wszystko skoĔczy siĊ szczĊĞliwie. OpowieĞü àesi Ukrainki jest wiĊc w jakimĞ sensie opowieĞcią o odwiecznym zmaganiu siĊ prawdy i uáudy. Helenos reprezentujący tĊ uáudĊ mówi, Īe posiada diadem i
pa-11
Tu i dalej cyt. za: Ʌ. ɍ ɤ ɪ ɚ ʀ ɧ ɤ ɚ, Ɂɿɛɪɚɧɧɹ ɬɜɨɪɿɜ ɭ 12 ɝɝ., ɬ. 4, Ʉɢʀɜ: ɇɚɭɤɨɜɚ Ⱦɭɦɤɚ, s. 9-98.
storaá, i Īe nie ma mu równego poĞród wáadców i herosów, tylko Kasandra, reprezentantka prawdy, jest mu równa, a moĪe nawet go przewyĪsza, wiĊc
Ɍɢ ɬɿɥɶɤɢ ɪɿɜɧɚ, ɦɨɠɟ, ɧɚɜɿɬɶ ɜɢɳɚ, ɿ ɦɢ ɛɨɪɨɬɢɫɶ ɛɭɞɟɦ ɞɨ ɡɚɝɢɧɭ.
W jakimĞ sensie walka Kasandry i Helenosa, walka prawdy i uáudy toczy siĊ nadal, takĪe w naszym Ğwiecie i na tym wáaĞnie zasadza siĊ archetypicznoĞü wzorców mitycznych i umiejĊtnoĞü ich aktualizacji przez wielkich twórców. Kasandra w dramacie Ukrainki doznaje wszelkich moĪliwych klĊsk. W finaáo-wej scenie spotykamy ją pogrąĪoną w rozpaczy, z poczuciem winy za los Troi. Jednak postaü ta, pomimo poraĪki w sensie fizycznym, w sensie moralnym pozostaje niezwyciĊĪona, takĪe w chwili, gdy przybywa do Myken wraz z Aga-memnonem, gdzie wie, Īe czeka ją Ğmierü z rąk Īony króla. Zrzuca z gáowy diadem, przeáamuje swój pastoraá, ale gest ten staje siĊ symbolem wyzwolenia i w koĔcu wolnoĞci wyboru.
U Szymborskiej, inaczej niĪ u Ukrainki, spotykamy KasandrĊ pokonaną, bowiem tak zatraciáa siĊ w swym darze, Īe zapomniaáa o drugim czáowieku, przestaáa go rozpoznawaü („nawet nie znaáam ich imion o nietrwaáych imio-nach”), mówiáa do niego zawsze twardym tonem, a kochając go, kochaáa jak powiada z wysoka, sponad Īycia. Teraz, gdy siedzi wĞród popioáów, Īaáuje, Īe nie potrafiáa byü bardziej ludzka, Īe nie wiedziaáa, co to takiego jest chwila, („och bodaj jedna jakakolwiek”). W wierszu Szymborskiej w sensie moralnym zwyciĊĪają zwykli ludzie, którzy potrafią kochaü, Ğmiaü siĊ i doĞwiadczaü sycą-cego siĊ wáasną migotliwoĞcią páomyka nadziei, pomimo Īe utracą TrojĊ i po-mimo Īe urodzili siĊ „w poĪegnalnych ciaáach”. CaáoĞü utworu spina swoista klamra kompozycyjna. W otwarciu wiersza widzimy KasandrĊ, która co prawda siedzi wĞród popioáów, lecz nadal dzierĪy laskĊ i wstąĪki prorockie, choü gáowĊ ma juĪ peáną wątpliwoĞci. W zamkniĊciu wiersza nastĊpuje zdegradowanie atrybutów wáadzy wieszczki jako nic nieznaczących, wstrĊtnych jej przedmio-tów: „A to jest moja szmatka ogniem osmalona. A to są moje prorockie rupie-cie. A to jest moja wykrzywiona twarz”. Tym samym przychodzi uĞwiado-mienie, Īe prawdziwym darem nie jest dar widzenia przyszáego losu, lecz dar przeĪywania Īycia, odczuwania radoĞci i nadziei. Gdyby o tym wieszczka wiedziaáa wczeĞniej, jej twarz mogáaby byü piĊkna.
Konkludując, wydaje siĊ, Īe utwór àesi Ukrainki jest znacznie bardziej klasycznym odczytaniem mitologicznego wzorca Kasandry niĪ kreacja poetycka Szymborskiej. MoĪna domniemywaü, Īe te dwa podejĞcia stanowią wyraz transformacji kulturowych i przewartoĞciowaĔ, które miaáy miejsce w
tragicz-nym XX wieku. BliĪsze nam czasowo odczytania klasycznych wzorców wiodą niekiedy wrĊcz do odwrócenia ich pierwotnych znaczeĔ, co oczywiĞcie áączy siĊ z kondycją i stanem ogólnym kultury europejskiej.
ɉɈɋɌȺɌɖ ɄȺɋȺɇȾɊɂ ȼ ȾɊȺɆȺɌɂɑɇȱɃ ȱɇɌȿɊɉɊȿɌȺɐȱȲ Ʌȿɋȱ ɍɄɊȺȲɇɄɂ ȱ ɅȱɊɂɑɇɈɆɍ ɉɊɈɑɂɌȺɇɇȱ ȼȱɋɅȺȼɂ ɒɂɆȻɈɊɋɖɄɈȲ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ ɍ ɫɬɚɬɬɿ ɡɪɨɛɥɟɧɨ ɫɩɪɨɛɭ ɩɨɪɿɜɧɹɬɢ ɩɨɫɬɚɬɶ Ʉɚɫɚɧɞɪɢ ɜ ɩɨɥɶɫɶɤɿɣ ɿ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿɣ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɚɯ ɧɚ ɩɪɢɤɥɚɞɿ ɩɨɟɬɢɱɧɨʀ ɞɪɚɦɢ Ʌɟɫɿ ɍɤɪɚʀɧɤɢ Ʉɚɫɚɧɞɪɚ ɬɚ ɜɿɪɲɚ ȼɿɫɥɚɜɢ ɒɢɦɛɨɪɫɶɤɨʀ Ɇɨɧɨɥɨɝ ɞɥɹ Ʉɚɫɚɧɞɪɢ. ɍɤɪɚʀɧɫɶɤɢɣ ɬɜɿɪ ɽ ɛɿɥɶɲ ɤɥɚɫɢɱɧɢɦ ɩɪɨɱɢɬɚɧɧɹɦ ɦɿɮɨɥɨɝɿɱɧɨɝɨ ɜɡɿɪɰɹ ɧɿɠ ɜɿɪɲ ɩɨɥɶɫɶɤɨʀ ɩɨɟɬɟɫɢ. ɐɟ ɦɨɠɧɚ ɬɥɭ-ɦɚɱɢɬɢ ɜɩɥɢɜɨɦ ɤɭɥɶɬɭɪɧɢɯ ɩɟɪɟɬɜɨɪɟɧɶ ɿ ɩɟɪɟɨɫɦɢɫɥɟɧɧɹ ɰɿɧɧɨɫɬɟɣ, ɳɨ ɜɿɞɛɭ-ɥɨɫɹ ɩɪɨɬɹɝɨɦ ɏɏ ɫɬɨɥɿɬɬɹ, ɨɫɤɿɥɶɤɢ ɨɛɢɞɜɚ ɬɟɤɫɬɢ ɡ ɦɨɦɟɧɬɭ ʀɯ ɫɬɜɨɪɟɧɧɹ ɪɨɡɞɿɥɹɽ ɛɿɥɶɲɟ ɲɿɫɬɞɟɫɹɬɢ ɪɨɤɿɜ. Ȼɥɢɠɱɿ ɞɨ ɧɚɫ ɡɚ ɱɚɫɨɦ ɩɪɨɱɢɬɚɧɧɹ ɤɥɚɫɢɱɧɢɯ ɡɪɚɡɤɿɜ ɿɧɤɨɥɢ ɩɨɜɧɿɫɬɸ ɡɦɿɧɸɸɬɶ ʀɯɧɿ ɩɟɪɜɢɧɧɿ ɡɧɚɱɟɧɧɹ, ɳɨ ɨɛɭɦɨɜɥɟɧɨ ɡɦɿ-ɧɚɦɢ ɤɭɥɶɬɭɪɧɢɯ ɩɚɪɚɞɢɝɦ ɽɜɪɨɩɟɣɫɶɤɨʀ ɤɭɥɶɬɭɪɢ, ɚ ɬɚɤɨɠ ɡɦɿɧɨɸ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɢ ɞɨɫɜɿɞɭ ɥɸɞɢɧɢ.
THE FIGURE OF CASSANDRA IN THE DRAMATIC INTERPRETATION BY LESYA UKRAINKA
AND IN THE POETIC READING BY WISàAWA SZYMBORSKA S u m m a r y
This paper marks an attempt to compare the literary figure of Cassandra in Polish and Ukrainian literature, as exemplified by the poetic drama Kasandra [Cassandra] by Lesya Ukrainka and by the poem Monolog dla Kasandry [A Monologue for Cassandra] by Wisáawa Szymborska. In terms of literary interpretation, the Ukrainian example falls far closer to classical mythology than the Polish counterpart. This fact can be inter-preted as a manifestation of cultural transformations and revaluations that recurred in the tragic 20th century. The interpretation of the classical models that came later in time and that is more attractive for a contemporary reader often leads to the reversal of the
primary senses planned by the authors. This problem is of more general nature and has to do with the general status quo of present-day European culture.
Sáowa kluczowe: Kasandra, mitologia, wzorce archetypowe, mit, sytuacja egzysten-cjalna, dyskurs prawdy i nadziei.
Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: Ʉɚɫɚɧɞɪɚ, ɦɿɮɨɥɨɝɿɹ, ɚɪɯɟɬɢɩɧɢɣ ɜɡɿɪɟɰɶ, ɦɿɮ, ɟɤɡɢɫɬɟɧɰɿɣɧɚ ɫɢɬɭɚɰɿɹ, ɞɢɫɤɭɪɫ ɩɪɚɜɞɢ ɿ ɧɚɞɿʀ.
Key words: Cassandra, mythology, archetypal patterns, myth, existential situation, discourse of truth and hope.
