• Nie Znaleziono Wyników

View of Between Cosmology and Philosophy

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Between Cosmology and Philosophy"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E

Tom XXXVU-XXXVIII, wizyt 3 - 1989-1990

KAZIMIERZ KUBAT SDS

M IĘ D ZY K O SM O LO GIĄ A FILO ZOFIĄ

K o s m o l o g i c z n a w a l e n t n o ś ć o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j j e s t r a c z e j s p r a n ą n i e k w e s t i o n o w a n ą i w s p o s ó b pow sz echny a k c e p t o ­ waną. Ma t o m i e j s c e z a ró w n o w ś ró d k o s m o lo gó w z a j m u j ą c y c h s i ę s t r u k t u r ą i e w o l u c j ą W s z e c h ś w i a t a , j a k i w ś r ó d f i z y k ó w p o d e j ­ muj ący ch p r ó b y b u d o w a n i a t e o r i i u n i f i k u j ą c e j zn an e f i z y c e w s p ó ł ­ c z e s n e j o d d z i a ł y w a n i a 1 . J e s t bowiem o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a z a ­ g a d n i e n i e m n i e t y l k o samym p r z e z s i ę i n t e r e s u j ą c y m , j a k o p r o ­ blem s t a l e a k t u a l n y , g d y i d z i e o o d p o w i e d ź na p y t a n i e o e w o l u ­ c j ę i s t r u k t u r ę W s z e c h ś w i a t a w j e g o n a j w c z e ś n i e j s z y c h e t a p a c h , a l e j e s t t a k ż e p roblemem g e n e r u j ą c y m , a n aw e t - można p o w i e ­ d z i e ć - s t y m u l u j ą c y m r o z w ó j nauk p r z y r o d n i c z y c h / i t o n i e t y l ­ ko k o s m o l o g i i , a l e r ó w n i e ż f i z y k i t e o r e t y c z n e j c z y f i z y k i c z ą ­ s t e k e l e m e n t a r n y c h / . G e n e r a t y w n a r o l a t e g o s z c z e g ó l n e g o p u n k t u - p o j a w i a j ą c e g o s i ę w m o d e l a c h k o s m o l o g i i w s p ó ł c z e s n e j - p o l e ­ ga na tym , ż e t o w ł a ś n i e j e j w y s t ę p o w a n i e w p r a w i e w s z y s t k i c h mo de la c h r e l a t y w i s t y c z n y c h b y ł o powodem d l a r ó ż n o r a k i c h p r a c t e o r e t y c z n y c h z a r ó w n o na t e r e n i e s am ej k o s m o l o g i i , j a k i na t e r e n i e f i z y k i . P r z y k ł a d e m t e g o r o d z a j u p r a c j e s t p o d j ę c i e p o s z u k i w a ń r o z w i ą z a ń n i e j e d n o r o d n y c h i n i e i z o t r o p o w y c h z a p r o -p

ponowane p r z e z A . E i n s t e i n a , a k o nty nuo w an e p r z e z G. L e m a i -O t r e ’ a cz y s z c z e g ó l n i e p r z e z g r u p ę ko smologó w r a d z i e c k i c h : 1 . D. L a n d a u a , E . M. L i f s z y c a , I . M. C h a ł a t n i k o w a i W. S u d a - ko wa^ . E f e k t y t y c h p r a c , mimo ż e n i e p r z y n i o s ł y s p o d z i e w a n e ­ go r e z u l t a t u - w p o s t a c i r o z w i ą z a n i a p r o b l e m u o s o b l i w o ś c i - t r u d n o j e s t d z i s i a j p r z e c e n i ć . N i e w ą t p l i w i e ona r ó w n i e ż b y ł a powodem p o w s t a n i a m o d e lu k o s m o l o g i c z n e g o z n a n e g o pod na zwą " M i x m a s t e r U n i v e r s e " , z a p r o p o n o w a n e g o p r z e z C h. W. I J i s n e r a , a t a k ż e m o d e lu "T h e S t e a d y S t a t e T h e o r y " cz y t o w w e r s j i H. B o d n i e g o i T . G ó l d a , c z y F. I l o y l e ' a ^ . J e j n i e u s u w a l n o ś c i z m o d e l i k o s m o l o g i c z n y c h o p a r t y c h na OTW / O g ó l n e j T e o r i i

(2)

K A Z IM IE R Z K U B A T SDS W z g l ę d n o ś c i / i u o g ó l n i e n i a c h , a u d o w o d n i o n e j w znanym t w i e r ­ d z e n i u S . W. Hawk in ga i R . P e n r o s e * a ^ , n a l e ż y z a w d z i ę c z a ć p o­ j a w i e n i e s i ę w k o s m o l o g i i t a k i c h z a g a d n i e ń j a k : k w a n t o w a n i e O p o l a g r a w i t a c y j n e g o /H aw king i P e n r o s e / , p r o p o z y c j a t z w . o s o ­ b l i w o ś c i d r g a j ą c e j / l . D. L a n d a u i E . M. L i f s z y c ^ » c z y s t w o

-10

r z o n a p r z e z G. l e m a i t r e * a H i p o t e z a Atomu P i e r w o t n e g o , r o z ­ w i j a n a n a s t ę p n i e w s t a n d a r d o w e j t e o r i i W i e l k i e g o Wybuchu /The B i g - B a n g T h e o r y / S . W e i n b e r g a ^ . N i e s p o s ó b z r e s z t ą w y m ie n ić w s z y s t k i c h z a g a d n i e ń , k t ó ­ r e p o j a w i ł y s i ę w k o s m o l o g i i w z w i ą z k u z o s o b l i w o ś c i ą p o c z ą t ­ k o w ą. Można naw e t p o k u s i ć s i ę o s t w i e r d z e n i e , że c a ł a kosmo­ l o g i a w s p ó ł c z e s n a n a w i ą z u j e do t e g o p r o b l e m u . Ma t o m i e j s c e za ró w no gdy i d z i e o e w o l u c j ę i s t r u k t u r ę W s z e c h ś w i a t a j a k o c a ł o ś c i , j a k i w wypadku z a g a d n i e n i a k o s m o gen ezy z a j m u j ą c e j s i ę pro ble mem p o w s t a w a n i a c z ą s t e k e l e m e n t a r n y c h i p i e r w i a s t

-✓

12

ków i s t n i e j ą c y c h w obserwowanym ś w i e c i e . J e j g e n e r a t y w n a r o l a u j a w n i a s i ę t a k ż e na t e r e n i e f i z y ­ k i t e o r e t y c z n e j i f i z y k i w y s o k i c h e n e r g i i / f i z y k i c z ą s t e k i od­ d z i a ł y w a ń e l e m e n t a r n y c h / . Z o s o b l i w o ś c i ą p o c z ą t k o w ą ł ą c z y s i ę t u t a j i d e e W i e l k i e j U n i f i k a c j i /The G r a n t U n i f i e d T h e o r y / 1^ l u b p r o p o z y c j e budowy t e o r i i S u p e r g r a w i t a c j i 1 O s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a b y ł a b y w t y c h t e o r i a c h " m i e j s c e m " c z y t e ż " a r e n ą " w y s t ę p o w a n i a t a k i e g o w ł a ś n i e z u n i f i k o w a n e g o o d d z i a ł y w a n i a . W m i a r ę u p ł y w u c z a s u i r o z s z e r z a n i a s i ę c z a s o p r z e s t r z e n i , a w i ę c w m i a r ę " s t y g n i ę c i a W s z e c h ś w i a t a " o d d z i a ł y w a n i e t o u l e g a ł o b y k o l e j n e m u " p ę k a n i u " na zn an e nam d z i s i a j c z t e r y od­ d z i a ł y w a n i a f i z y c z n e : g r a w i t a c j ę , o d d z i a ł y w a n i a e l e k t r o m a g n e -15 t y c z n e o r a z j ą d r o w e s i l n e i s ł a b e . W t a k i m u j ę c i u o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a b y ł a b y ź r ó d ł e m w s z e l k i e j e n e r g i i / m a t e r i i / Wszech­ ś w i a t a j a k o p o c z ą t k o w e s t a d i u m j e g o e w o l u c j i , a l e t a k im /o i l e W s z e c h ś w i a t ma z a m k n i ę t ą s t r u k t u r ę c z a s o p r z e s t r z e n n ą / o s o b l i w o ś ć końcowa b y ł a b y o d b i o r n i k i e m c a ł e j e n e r g i i / m a t e r i i / z a w a r t e j we W s z e c h ś w i e c i e ^ . N a l e ż y s o b i e p r z y tym o c z y w i ś c i e zd aw ać s p r a w ę z f a k t u , że czym innym j e s t o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a w y s t ę p u j ą c a we f r i e d - manowskich r o z w i ą z a n i a c h r ó w n a ń p o l a OTW, j a k o o s o b l i w y /w s e n ­ s i e matematycznym/ punkt t y c h r ó w n a ń , a czym innym p o s t u l o w a

-17 na w w i e l u m o d e la c h k o s m o l o g i c z n y c h o s o b l i w o ś ć " f i z y c z n a " Z a z n a c z o n e p o w y ż ej r o z r ó ż n i e n i e p o c h o d z ą c e od A . A . F r i e d m a

-18

19

na , a u s z c z e g ó ł o w i o n e p r z e z A . ' E i n s t e i n a i G. L e m a i t r e , a w p ro w ad za n a s w s e d n o z a g a d n i e ń , k t ó r e c h c e p o r u s z y ć n i n i e j s z y a r t y k u ł . K o r e l u j e t o z a ra z e m z o góln ym tematem V W i o s e n n e j

(3)

M IĘ D Z Y K O SM O LO G IĄ A FILO ZO F IĄ 171 S e s j i P r z y r o d n i k ó w , k t ó r a o d b y ł a s i e na KUL w d n i a c h 3 i 4 k w i e t n i a 1986 r . Temat t e n b r z m i a ł : " K o s m o l o g i a - M at em aty ka - F i l o z o f i a " . P o w s t a j e bowiem p y t a n i e : J a k i j e s t s t o s u n e k l u b j a k i e j e s t z n a c z e n i e k o s m o l o g i c z n e j o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j d l a f i ­ l o z o f i c z n e g o p r o b l e m u c z a s o w e g o p o c z ą t k u W s z e c h ś w i a t a ? J uż Frie d m an z a s t r z e g ł , ż e j e g o w y n i k i s ą r a c z e j m a t e m a ty c z n ą c i e ­ k a w o s t k ą , a on u ż y w a j ą c t e r m i n u " s t w o r z e n i e ś w i a t a " p o s ł u g u -20 j e s i g nim j e d y n i e a n a l o g i c z n i e . P o d o b n i e w y p o w i a d a l i s i ę A. E i n s t e i n i G. L e m a i t r e , k t ó r z y w i d z i e l i m o ż l i w o ś ć z b y t p o -21 chopnego p r z e n o s z e n i a r o z w i ą z a l i k o s m o l o g i c z n y c h do f i l o z o f i i . Na p o d s t a w i e i c h w y p o w i e d z i można by nawet w p r o w a d z i ć pewną g r a d a c j ę l u b s t o p n i o w a n i e "mocy p o c z ą t k ó w " . N a j m o c n i e j s z y m w t e j h i e r a r c h i i b y ł b y " p o c z ą t e k a b s o l u t n y " , j a k o p o j ę c i e f i ­ l o z o f i c z n e u t o ż s a m i a n e w t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j z aktem stw órc zym - c r e a t i o e x n i h i l i o . W wypa dku t a k r o z u m i a n e g o p o ­ c z ą tk u d o p u s z c z a s i ę z a r ó w n o c z a s o w ą s k o ń c z o n o ś ć , j a k i n i e ­ s k o ń c z o n o ś ć i s t n i e n i a ś w i a t a . M i e j s c e n a s t ę p n e z a jm o w a ł b y po­ c z ą t e k r o z u m i a n y j a k o o s o b l i w o ś ć w s e n s i e matematycznym, t z n . punkt o s o b l i w y w r o z w i ą z a n i a c h r ó ż n i c z k o w y c h ró w na ń / p o l a OTW/, 22 o tr zy m an y ch p r z e z A. A . F r ie d m a n a w 1922 r . C z a s j a k o j e d e n z p a r a m e t r ó w t y c h r ó w n a ń m i a ł b y t u t a j w a r t o ś ć s k o ń c z o n ą i l i ­ czony b y ł b y od c h w i l i t Q. I w r e s z c i e t r z e c i e r o z u m i e n i e t e r m i ­ nu " p o c z ą t e k " p o k r y w a ł o b y s i ę z l e m a i t r o w s lc i m " p o c z ą t k i e m n a ­ t u r a l n y m " l u b e i n s t e i n o w s k i m p o c z ą t k i e m e w o l u c j i w i e l k o s k a l o -23 wych s t r u k t u r W s z e c h ś w i a t a . D o p i e r o t o t r z e c i e r o z u m i e n i e może by ć k o j a r z o n e z k o s m o l o g i c z n ą o s o b l i w o ś c i ą p o c z ą t k o w ą wy­ s t ę p u j ą c ą w m o d e la c h r e l a t y w i s t y c z n y c h . W t y c h o s o b l i w y c h / d l a f i z y k i w s p ó ł c z e s n e j / s t a n a c h ma­ t e r i i z a ł a m u j ą s i ę w s z y s t k i e zn ane nam p r a w a f i z y c z n e , a s a ­ mo p o j ę c i e c z a s u i p r z e s t r z e n i p r z e s t a j e m ie ć s w ó j d o t y c h c z a - 24

sowy s e n s m e t r y c z n y . N i e można w ię c mówić o s k o ń c z o n o ś c i l u b n i e s k o ń c z o n o ś c i c z a s u , a t e r m i n " p o c z ą t e k " ma t u z n a c z e -

25 n i e t y l k o umowne .

Mamy w i ę c t r o j a k i e r o z u m i e n i e t e r m i n u " p o c z ą t e k ś w i a t a " , o d p o w i e d n i o na t e r e n i e f i l o z o f i i , m a t e m a ty k i i k o s m o l o g i i . Czy wobec t e g o p om ięd zy ty m i z n a c z e n i a m i i p o j ę c i a m i z a c h o d z i r e a l n y z w i ą z e k , cz y t e ż r a c z e j s ą one od s i e b i e n i e z a l e ż n e ? Czy r ó w n i e w a l e n t n a j a k w k o s m o l o g i i p r z y r o d n i c z e j j e s t o s o ­ b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a w f i l o z o f i i i czy można j e j uż ywać j a k o a r g u m e n t u d l a t e z f i l o z o f i c z n y c h d o t y c z ą c y c h za ró w no c z a s o w e ­

(4)

go p o c z ą t k u , j a k i o d w i e c z n o ś c i W s z e c h ś w i a t a ? W h i s t o r i i k o s ­ m o l o g i i i f i l o z o f i i p o j a w i a ł y s i ę t a k i e w ł a ś n i e i n t e r p r e t a c j e 0 t y l e s t a n o w c z e i o s t a t e c z n e , o i l e n i e u p r a w n i o n e i d a l e k i e od o b i e k t y w n o ś c i . I n t e r e s u j ą c y m j e s t r ó w n i e ż i t o , że i n ­ t e r p r e t a c j e f i l o z o f i c z n e w y k o r z y s t y w a ł y o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o -27 wą d l a a r g u m e n t a c j i s k r a j n i e p r z e c i w s t a w n y c h s t a n o w i s k . G. L e m a i t r e s t w i e r d z i ł w j e d n e j ze s w o i c h p r a c : " T a k d a l e k o , j a k t o w i d z ę , t e g o r o d z a j u t e o r i a / w y k o r z y s t u j ą c a w k o s m o l o g i i o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w ą , a w wypa dk u L e m a i t r e ’ a i d z i e o H i p o t e z ę Atomu P i e r w o t n e g o / p o z o s t a j e n e u t r a l n a wo bec w s z e l k i c h z a g a d -28 n i e ś m e t a f i z y c z n y c h cz y r e l i g i j n y c h " . Mimo t o za ró w n o p r z y ­ r o d n i c y , j a k i f i l o z o f o w i e n i e o p a r l i s i ę p o k u s i e i n t e r p r e t a ­ c y j n e j ł a m i ą c e j ową n e u t r a l n o ś ć , w p r o w a d z a j ą c r o z s t r z y g n i ę ­ c i a k o s m o l o g i c z n e do f i l o z o f i i l u b p r ó b u j ą c k o s m o l o g i ę u z u p e ł ­ n i ć t e z a m i f i l o z o f i c z n y m i , a n a w e t t e o l o g i c z n y m i 2^ . E. A* Milne 1 E. T. W h i t t a k e r i n t e r p r e t o w a l i o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w ą w duchu c h r z e ś c i j a ń s k i e g o k r e a c j o n i z m u . U z n a l i j ą z a ar gu men t p r z y r o d ­ n i c z y na r z e c z c z a s o w e g o p o c z ą t k u W s z e c h ś w i a t a , j a k o w y r a z k r e a ­ t y w n e j mocy B y tu A b s o l u t n e g o , k t ó r y w ł a ś n i e w o s o b l i w o ś c i stwo­ r z y ł ś w i a t - * 0 . Z d r u g i e j s t r o n y f i l o z o f o w i e o r i e n t a c j i m a t e r i a l i s t y c z -n e j - w p r o s t p r z e c i w -n i e - w i d z i e l i w o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j ar gu m en t na r z e c z i n f i n i s t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i d z i e j ó w Wszech-

x

31 ś w i a t a . W ed łu g t e g o s t a n o w i s k a o s o b l i w o ś ć k o s m o l o g i c z n a by­ ł a b y i n t e r p r e t o w a n a j a k o : " g w a ł t o w n y sk o k j a k o ś c i o w y n a s t ę p u ­ j ą c y w w y n i k u kumulowan ia s i ę zmian i l o ś c i o w y c h , a w i ę c j a k o 32 p r z e j a w d i a l e k t y c z n e g o p r a w a " . 3 t a n t e n - w t a k i e j i n t e r p r e ­ t a c j i - b y ł b y p o p r z e d z o n y n i e s k o ń c z o n y m c i ą g i e m in n y c h s t a n ó w . O b i e i n t e r p r e t a c j e w y d a j ą s i ę by ć n i e u p r a w n i o n e i p o z b a ­ w io n e u z a s a d n i e n i a i t o z a ró w n o z p u n k t u w i d z e n i a p r z y r o d n i ­ c z e g o , j a k i f i l o z o f i c z n e g o . Z g o d n i e bowiem z z a s a d ą i n f i n i - tyzmu m e t o d o l o g i c z n e g o " p r z y r o d n i k i n t e r p r e t u j e w s w e j p ł a s z ­ c z y ź n i e n o e m a t y c z n e j d o w o l n e z j a w i s k o p r z e z o d w o ł a n i e s i ę do j e g o z w i ą z k u p r z y c z y n o w e g o z in n y m i a n t e c e d e n s a m i z j a w i s k o w y ­ mi, k t ó r e s t a n o w i ą immanentne e l e m e n t y U n i v e r s u m c z a s o p r z e s t r z e ń 33

n e g o " . W wypadku z a ś o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j n i e może b y ć mo­ wy o z w i ą z k u przy cz yno wym z j a k i m i k o l w i e k a n t e c e d e n s a m i z j a w i s ­ kowymi n a l e ż ą c y m i im ma nentnie do U n iv e r s u m c z a s o p r z e s t r z e n n e g o , s k o r o sama o s o b l i w o ś ć n a l e ż y r a c z e j do b r z e g u c z a s o p r z e s t r z e n i i j e s t p oz n aw cz o n i e o s i ą g a l n a z j e j w n ę t r z a - * ^ . J e ż e l i w i ę c o samej o s o b l i w o ś c i t a k n i e w i e l e p o t r a f i m y p o w i e d z i e ć , a żadna

(5)

M IĘ D Z Y K O SM O LO G IĄ A FILO ZO F IĄ 173 z i s t n i e j ą c y c h o b e c n i e t e o r i i n i e w y d a j e s i ę a d e k w a t n a do j e j o p i s u , t o c ó ż d o p i e r o k i e d y chcemy mówić o s t a n a c h c z y f a z a c h j ą p o p r z e d z a j ą c y c h . O d w o ł a n i e s i ę z a ś w i n t e r p r e t a c j a c h p r z y ­ r o d n i c z y c h do i n t e r w e n c j i cz y n n ik ó w n a d p r z y r o d z o n y c h j e s t n a d ­ użyciem . J a k p i s z e j e d e n z ko smologó w w s p ó ł c z e s n y c h : "W n a u c e n i e ma m i e j s c a na t e g o r o d z a j u cudowne i n t e r p r e t a c j e , a d l a w i e r z ą c y c h w Boga u t o ż s a m i e n i e G o ' z o s o b l i w o ś c i ą w r ó w n a n i a c h r ó ż n ic z k o w y c h ł ą c z y ł o b y s i ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w e m , że Bóg m ó g ł ­ by z n i k n ą ć w r a z z p o s t ę p e m w m a t e m a t y c e " ^ . N i e j e s t w i ę c m o ż l i w e a r g u m e n t o w a n i e t e z f i l o z o f i c z n y c h za pomocą h i p o t e z p r z y r o d n i c z y c h a n i t e ż v i c e v e r s a w p r o w a d z a ­ n i e r o z w i ą z a ń f i l o z o f i c z n y c h w m i e j s c e n i e p e ł n y c h i n i e d o s t a ­ te czn y ch r o z s t r z y g n i ę ć nauk s z c z e g ó ł o w y c h , t a k j a k c z y n i ą t o f i l o z o f o w i e m a t e r i a l i ś t y c z n i ^ . Zaró wno f i l o z o f u j ą c e i n t e r p r e ­ t a c j e p r z y r o d n i k ó w / W h i t t a k e r a i M i l n e ' s / , j a k i f i l o z o f i c z n a i n t e r p r e t a c j a m a t e r i a l i z m u d i a l e k t y c z n e g o s ą p o z b a w i o n e mocy a r g u m e n t a c y j n e j i /o i l e n i e s ą w o g ó l e n a d u ż y c ie m / mogą być tr a k t o w a n e r a c z e j j a k o w y p o w i e d z i ś w i a t o p o g l ą d o w e , a n i e p r z y ­ r o d n i c z o l u b f i l o z o f i c z n i e w a r t o ś c i o w e . T a k i e p r z y k ł a d o w e p r z e d s t a w i e n i e z w i ą z k ó w f i l o z o f i i z k o s ­ m o lo g i ą n i e w y k l u c z a j e d n a k m o ż l i w o ś c i i c h r ó w n o p ra w n e g o w s p ó ł ­ i s t n i e n i a c z y na wet wza je m n yc h i m p l i k a c j i , j a k i e m ię dz y n i m i z a ­ ch odzą. J a k p i s z e wspomniany j u ż G. L e m a i t r e : " N i e z n a c z y t o 37 j e d n a k , ż e k o s m o l o g i a n i e ma z n a c z e n i a d l a f i l o z o f i i " 1. U z a ­ s a d n io n e w y d a j e s i ę by ć r ó w n i e ż p r z y p u s z c z e n i e , że i f i l o z o ­ f i a n i e j e s t b e z z n a c z e n i a d l a k o s m o l o g i i . Powtórzmy w i ę c j e ­ s z c z e r a z p y t a n i e o s t o s u n e k cz y t e ż r e l a c j ę o s o b l i w o ś c i p o ­ c z ą tk o w e j w k o s m o l o g i i do c z a s o w e g o p o c z ą t k u W s z e c h ś w i a t a , którym z a j m u j e s i ę f i l o z o f i a . P y t a n i e t o może by ć p o s t a w i o n e b a r d z i e j o g ó l n i e , ■c z y l i : j a k i e z n a c z e n i e ma d l a f i l o z o f i i , a f i l o z o f i i p r z y r o d y w s z c z e g ó l n o ś c i , k o s m o l o g i a p r z y r o d n i ­ cza i j e j o s i ą g n i ę c i a ? Czy r z e c z y w i ś c i e j e s t t a k , że w m i a r ę w y o d r ę b n i a n i a s i ę nauk s z c z e g ó ł o w y c h i s p e k t a k u l a r n y c h s u k c e ­ sów t y c h ż e nau k w b a d a n i u ś w i a t a n a s t ę p u j e c a ł k o w i t y r o z d z i a ł 38 i s e p a r a c j a p o m i ę d z y f i l o z o f i ą a naukami p r z y r o d n i c z y m i ? - ^ Czy ma r a c j ę W h i t t a k e r , k t ó r y s t w i e r d z a , ż e w m i a r ę p o s t ę p o ­ wan ia t e g o p r o c e s u p r z e j m o w a n i a w ł a d z y nad ś w i a t e m p r z e z n a u ­ k i m a t e m a t y c z n o - p r z y r o d n i c z e " f i l o z o f i a m u s i a ł a w y c o f a ć s i ę w m e t a f i z y k ę " ? ^ ^ - N i e w ą t p l i w i e u z n a ć n a l e ż y i s t n i e n i e r ó ż n i c mię dz y f i l o ­ z o f i ą a nau kam i p r z y r o d n i c z y m i . W y s t ę p u j ą one za ró w n o w w a r

(6)

-s t w i e m e t o d o l o g i c z n e j , e p i -s t e m o l o g i c z n e j i j ę z y k o w e j , j a k i w w a r s t w i e p r z e d m i o t o w e j . Czy j e d n a k r ó ż n i c e t e n i e p o z w a ­ l a j ą na p r z e p r o w a d z e n i e pewnych p o r ó w n a ń , u o g ó l n i e ń , a n a l o g i i , p o d j ę c i e tematów g r a n i c z n y c h c z y t e ż z n a l e z i e n i e i n n e j - w s p ó l n e j d l a o bu d z i e d z i n w i e d z y - p ł a s z c z y z n y r o z w a ż a ń ? Moż­ na bowiem w s k a z a ć wzajemne i m p l i k a c j e , a n aw e t z a l e ż n o ś c i z a ­ c h o d z ą c e pomię dzy f i l o z o f i ą a naukami p r z y r o d n i c z y m i . Z j e d ­ n e j s t r o n y i s t n i e j ą c e r ó ż n i c e n i e p o z w a l a j ą na z b y t ł a t w e po­ r ó w n y w a n ie wyników cz y w y p r o w a d z a n i e z b y t d a l e k o i d ą c y c h wn ios­ ków. Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y p r ó b y e l i m i n a c j i f i l o z o f i i z d z i e ­ d z i n y l u d z k i e g o p o z n a n i a , j a k o w i e d z y b e z s e n s o w n e j i n i e n a u ­ k o w e j , a t a k ż e p r ó b y s p r o w a d z a n i a w s z e l k i e j w i e d z y i n t e r s u b i e k - t y w n i e s e n s o w n e j do p o z io m u e m p i r y c z n i e s p r a w d z a l n y c h b a d a ń p r z y r o d n i c z y c h i p r ó b y u p r a w i a n i a c a ł e j n a u k i na s p o s ó b f i z y ­ k i /morę p h y s i c o / o k a z a ł y s i ę n i e t y l k o n i e u d a n e , a l e nawet do k o ń c a n i e p r z e p r o w a d z a l n e ^ " * . R e s t r y k t y w n a f a z a empiryzmu l o g i k a l n e g o o k a z a ł a s i ę s z y b k o za po m n ian ą p o m y łk ą m e t o d o l o g i ­ c z n y c h p u r y s t ó w i z w o l e n n i k ó w e p i s t e m o l o g i i e m p i r y c z n e j ^ 1 . N i e u z a s a d n i o n y m w y d a j e s i ę t a k ż e i z o l o w a n i e f i l o z o f i i od o s i ą g n i ę ć nauk p r z y r o d n i c z y c h i za myk an ie j e j w c i a s n y m k r ę g u r o z w a ż a ń t y l k o m e t a f i z y c z n y c h , " g ł u c h y c h " na w y n i k i nauk s z c z e g ó ł o w y c h , k t ó r e p r z e c i e ż n i e w ą t p l i w i e p r z e d s t a w i a ­ j ą i n t e r e s u j ą c y i b o g a t y o b r a z r z e c z y w i s t o ś c i . T a k i e r o z w i ą z a ­ n i e c h r o n i w p r a w d z i e k o n i e c z n ą i o s t a t e c z n ą w i e d z ę m e t a f i z y c z ­ ną p r z e d u s t a w i c z n ą w e r y f i k a c j ą t e z w m i a r ę p o s t ę p u i r o z w o j u nauk p r z y r o d n i c z y c h . C z y n i j e d n a k f i l o z o f i ę n a u k ą z e w n ę t r z n i e z a m k n i ę t ą , s t a t y c z n ą , a n a w e t n a r a ż a na m o ż l i w o ś ć p o s ą d z e n i a o i z o l a c j o n i z m cz y dogmatyzm. Czy wobec t e g o r z e c z y w i ś c i e n a u k i p r z y r o d n i e z e n i e s ą p o t r z e b n e f i l o z o f i i , a f i l o z o f i a naukom s z c z e g ó ł o w y m ? Czy abs o­ l u t n i e n i e j e s t m o ż l i w e u p r a w i a n i e f i l o z o f i i "w k o n t e k ś c i e nau­ k i » 1^ p o s z u k i w a n i e z a g a d n i e ń f i l o z o f i c z n y c h w n a u k a c h p r z y ­ r o d n i c z y c h , a może n aw e t pomostów m ię d z y naukami a f i l o z o f i ą ? Być m oże , j e ś l i n i e i n t e r p r e t a c j a f i l o z o f i c z n a , t o p r z y n a j m n i e j p o d e j ś c i e f i l o z o f i c z n e do z a g a d n i e ń i o s i ą g n i ę ć nauk p r z y r o d ­ n icz ych ?-? / i m i ę puryzmu m e t o d o l o g i c z n e g o m u s i a ł a b y s i ę f i l o z o ­ f i a o d c i ą ć c a ł k o w i c i e od w i e l u o b s z a r ó w ś w i a t a n i e d o s t ę p n y c h p r z e c i e ż p o z n a n i u przędn au kow em u / l u b p oto czne m u cz y na wet f i l o z o f i c z n e m u / ^ " 5.

W tym w ł a ś n i e m i e j s c u można by u m i e ś c i ć f i l o z o f i ę p r z y ­ r o d y , j a k o na ukę k o r z y s t a j ą c ą z j e d n e j s t r o n y z wyników nauk

(7)

M IĘ D Z Y KO S M O LO G IĄ A F ILO ZO F IĄ 175 p r z y r o d n i c z y c h , a z d r u g i e j s t r o n y m e t o d o l o g i c z n i e i e p i s t e - m o l o g i c z n i e n a l e ż ą c ą do f i l o z o f i i . Od c z a s ó w bowiem A r y s t o ­ t e l e s a f i l o z o f i a r o ś c i ł a s o b i e p r a w o do u jm o w a n ia swym z a s i ę ­ giem poznawczym c a ł o ś c i w i d z i a l n e g o ś w i a t a . F i l o z o f i a p r z y r o ­ dy z a ś w w e r s j i a r y s t o t e l e s o w s k o - t o m i s t y c z n e j s z u k a ł a w ł a ś c i ­ wego d l a s i e b i e p u n k t u w y j ś c i a w d a n y c h p r z y r o d n i c z y c h o ś w i ę ­ c i e m a t e r i a l n y m . N i e w d a j ą c s i ę t u w s z c z e g ó ł y o m i e j s c u i p r z e d m i o c i e f i l o z o f i i p r z y r o d y , w a r t o by ć może j e s z c z e r a z p o s t a w i ć p r o b l e m m o ż l i w o ś c i i z a s a d n o ś c i k o r z y s t a n i a p r z e z n i ą z wyników nau k p r z y r o d n i c z y c h , j a k i p r o b l e m w z a je m n y c h r e l a ­ c j i . W r a c a j ą c z a ś do t e m a tu n i n i e j s z y c h r o z w a ż a ń można z a p y t a ć o r o l ę i z n a c z e n i e p r a c nad z a g a d n i e n i e m o s o b l i w o ś c i p o c z ą t ­ kowej w k o s m o l o g i i d l a r o z w a ż a ń f i l o z o f i c z n y c h d o t y c z ą c y c h c z a s o p r z e s t r z e n n e j s k o ń c z o n o ś c i l u b n i e s k o ń c z o n o ś c i W sz ech ­ ś w i a t a . S t a w i a n i e t a k i c h p y t a ń - naw e t j e ś l i t r u d n o j e s t z n a ­ l e ź ć na n i e j e d n o z n a c z n e i z a d o w a l a j ą c e o d p o w i e d z i - n i e może być c a ł k o w i c i e b e z p r o d u k t y w n e i p o z b a w i o n e s e n s u . F o m a g a ją one bowiem p r z y n a j m n i e j u ś w i a d o m i ć s o b i e , że p r o b l e m i s t n i e ­ j e , że o c z e k u j e r o z w i ą z a n i a , ż e n i e można go p o m in ąć l u b z l e k ­ c ew a ży ć. P y t a n i a t a k i e p o z w a l a j ą t a k ż e p od ej mować p r ó b y j a w n e ­ go w p r o w a d z e n i a f i l o z o f i i w k o n t e k s t nau k p r z y r o d n i c z y c h . N a j ­ g o r s z a bowiem i n a j b a r d z i e j n i e b e z p i e c z n a j e s t f i l o z o f i a n i e ­ u ś w i a d o m i o n a , k t ó r a p o j a w i a s i ę w t y c h n a u k a c h z a s t ę p u j ą c i c h r o z w i ą z a n i a . Aby j e d n a k p o z o s t a ć p r z y t e m a c i e zo bac zm y , j a k i e w n i o s ­ k i w y n i k a j ą d l a f i l o z o f i i p r z y r o d y z - p od ej m owan ych w kosmo­ l o g i i - p r a c nad z a g a d n i e n i e m o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j . Głównym, j a k s i ę w y d a j e , e f e k t e m t y c h p r a c j e s t t o , że t a k f i z y k a t e o ­ r e t y c z n a , j a k i k o s m o l o g i a "w o s o b l i w o ś c i w ł a ś n i e " u ś w i a d a m i a ­ j ą s o b i e g r a n i c e s w o i c h m o ż l i w o ś c i p o z n a w c z y c h , a co n a j m n i e j n i e a d e k w a t n o ś ć o b e c n i e i s t n i e j ą c y c h t e o r i i ^ * * . Ż ad n a z p r o p o ­ nowanych t e o r i i n i e d a j e j e d n o z n a c z n e j i z a d o w a l a j ą c e j o d p o ­ w i e d z i na p y t a n i e o n a t u r ę o s o b o l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j ^ . T w i e r ­ d z e n i e H a w k i n g a - P e n r o s e * a p o d a j e t y l k o w a r u n k i p r z y j a k i c h w k a ż d e j f i z y c z n i e r o z s ą d n e j c z a s o p r z e s t r z e n i r e l a t y w i s t y c z ­ n e j na pewno w y s t ą p i o s o b l i w o ś ć . I n n e t e o r i e mówią o o s o b l i w o ­ ś c i p o c z ą t k o w e j j a k o o k a u z a l n e j g r a n i c y z d a r z e ń a l b o o b r z e ­ gu c z a s o p r z e s t r z e n i , do k t ó r e g o p o z n a w c z o n i e d o c i e r a m y ^ . To w s k a z a n i e g r a n i c e k s t r a p o l a c j i z n a n y c h nam z a s a d i t e o r i i f i z y ­ c z n y c h p r o w a d z i do u z a s a d n i o n e g o w n i o s k u , ż e i s t n i e j ą c e r o z ­

(8)

s t r z y g n i ę c i a k o s m o l o g i c z n e p o z o s t a w i a j ą o t w a r ty m p r o b l e m d a l ­ s z y c h a n a l i z z a g a d n i e n i a o s o b l i w o ś c i k o s m o l o g i c z n e j w in n y c h p e r s p e k t y w a c h p o z n a w c z y c h ^ ® . Do t a k i c h o t w a r t y c h p ro ble m ów n a l e ż y - obo k o s o b l i w o ś c i - z a g a d n i e n i e : e w e n t u a l n e g o p o c z ą t ­ ku c z a s o w e g o W s z e c h ś w i a t a l u b w y s t ę p o w a n i a s t a n u w s k a z u j ą c e g o na t a k i p o c z ą t e k , a l e t a k ż e z w i ą z a n e z tym / c h o c i a ż j u ż b a r ­ d z i e j k u f i l o z o f i i z b l i ż o n e / p y t a n i e o s k o ń c z o n o ś ć l u b n ies k o ń ­ c z o n o ś ć c z a s o w ą i p r z e s t r z e n n ą ś w i a t a , n a t u r ę c z a s u i p r z e ­ s t r z e n i l u b s p o s ó b z a i s t n i e n i a m a t e r i i . B y ł a b y w t e d y f i l o z o f i a p r z y r o d y n i e t y l e u z u p e ł n i e n i e m b r a k ó w i l u k w y s t ę p u j ą c y c h w p o z n a n i u p r z y r o d n i c z y m ś w i a t a , a l e r a c z e j r o d z a j e m w ie d z y p r ó b u j ą c e j d a ć r o z w i ą z a n i e ta m , g d z i e muszą z a t r z y m a ć s i ę nau­ k i p r z y r o d n i c z e . Pr o b le m y i z a g a d n i e n i a zn an e tym naukom po­ d e jm o w a ł a b y ona z i n n e g o , w ł a ś c i w e g o d l a n i e j p u n k t u w i d z e n i a , we w ł a ś c iw y m d l a n i e j , a w i ę c f i l o z o f i c z n y m j ę z y k u . N i e może by ć t u mowy o c z y w i ś c i e o a r g u m e n t o w a n i u f i l o z o f i c z n y c h t e z wy­ n i k a m i / b ę d ą c y m i s t a l e i n s t a t u n a s c e n d i / nauk p r z y r o d n i c z y c h , a l e t a k ż e n i e ma m o ż l i w o ś c i z a s t ę p o w a n i a t e z a m i f i l o z o f i c z n y ­ mi r o z s t r z y g n i ę ć p r z y r o d n i c z y c h . R o z w a ż a n i a f i l o z o f i c z n e n i e b y ł y b y w i ę c t y l k o p r o s t y m p r z e d ł u ż e n i e m p r o b le m ó w nauk p r z y ­ r o d n i c z y c h , a l e p o s t a w i e n i e m t y c h pro ble m ów na now o, w i n n e j p ł a s z c z y ź n i e p o z n a w c z e j .

Mamy w i ę c m o ż l i w o ś ć u p r a w i a n i a f i l o z o f i i "w k o n t e k ś c i e n a u k i " , j a k o f i l o z o f i i p r z y r o d y w ł a ś n i e , j a k o a u t o n o m i c z n e j e p i s t e m o l o g i e z n i e i m e t o d o l o g i c z n i e d z i e d z i n y w i e d z y . Tak r o ­ zum ian a f i l o z o f i a p r z y r o d y n i e m u s i a ł a b y s i ę " w y c o f y w a ć w me-49 t a f i a y k ę " a n i t e ż by ć m e t a f i z y k ą s t o s o w a n ą l u b s z c z e g ó ł o w ą . R ó wnież j e j z a l e ż n o ś ć od nauk s z c z e g ó ł o w y c h / p r z y r o d n i c z y c h / n i e b y ł a b y na t y l e d u ż a , a by i s t n i a ł y ob awy co do o s t a t e c z n o ­ ś c i i k o n i e c z n o ś c i j e j r o z w i ą z a ń . s t a w i a n e p r z e z k o s m o l o g i ę czy f i z y k ę p r o b le m y b y ł y b y p r z e z f i l o z o f i ę p r z y i o d y pod ej m o ­ wane w ł a ś n i e j a k o p r o b le m y f i l o z o f i c z n e , f i l o z o f i c z n i e r o z ­ w ią z y w a n e , s t y k a j ą c e s i ę j e d y n i e z n i e k t ó r y m i p r o b le m a m i nauk

SO

p r z y r o d n i c z y c h ^ . P r z y t a k i m u s t a w i e n i u wza jem n yc h r e l a c j i i s t n i e j e m o ż l i w o ś ć a u t o n o m i i i w za je m n e j n i e s p r o w a d z a l n o ś c i do s i e b i e ob u r o d z a j ó w p o z n a n i a , a t a k ż e r ó w n o p r a w n e j e g z y s ­ t e n c j i f i l o z o f i i p r z y r o d y i nauk p r z y r o d n i c z y c h . B a d a j ą one t e same / c h o c i a ż n i e t a k i e same/ problemy i t e same f a k t y , n a l e ż ą c e do t e g o samego ś w i a t a f i z y c z n e g o , k t ó r y na r ó ż n e s p o s o b y może by ć poznawany i z r o z u m i a n y .

(9)

-M IĘ D Z Y KO S -M O LO G IĄ A FILO ZO FIĄ 177 j a k o od w e w n ą t r z , w s k a z u j ą c d l a w s z y s t k i c h z j a w i s k j e d y n i e p rz y c z y n y b l i ż s z e , a d l a t e o r i i i h i p o t e z u z a s a d n i e n i a j e d y ­ n i e n i e o s t a t e c z n e i z a w s z e f a l s y f i k o w a l n e , o t y l e f i l o z o f i a t r a n s c e n d u j e t e n ż e ś w i a t , s z u k a p r z y c z y n o s t a t e c z n y c h i o d ­ p o w i e d z i k o n i e c z n y c h . Owo " p o z n a ć i z r o z u m i e ć ś w i a t " i n a c z e j w y gląd a z p u n k t u w i d z e n i a p r z y r o d n i k a , a i n a c z e j w p ł a s z c z y ź ­ n i e r o z w a ż a ń f i l o z o f a . F i z y k p r ó b u j e p o z n a ć i z r o z u m i e ć ś w i a t p rz e z w s k a z a n i e p ra w i z a s a d r z ą d z ą c y c h tym ś w i a t e m . F i i o z o f i d z i e d a l e j i p y t a d l a c z e g o w o g ó l e ś w i a t " p o d d a j e s i ę tyra prawom i z a s a d o m " , d l a c z e g o j e s t w o g ó l e p o z n a w a l n y , a j e s z ­ cze g ł ę b i e j - d l a c z e g o w o g ó l e i s t n i e j e ? F i l o z o f i o s t a w i a p y ­ t a n i a tam, g d z i e n a u k i p r z y r o d n i c z e p o s t a w i ć i c h n i e mogą, j e ś l i c h c ą p o z o s t a ć e m p ii 'y c z n y m i. I n a c z e j mówiąc f i l o z o f i a s t a w i a p y t a n i a t a k , j a k ża d n a z nauk s z c z e g ó ł o w y c h p o s t a w i ć n i e j e s t w s t a n i e . D l a t e g o t e ż o d p o w i e d z i p o c h o d z ą c e z p ł a s z ­ czyzny b a d a ń nauk p r z y r o d n i c z y c h , j a k i f i l o z o f i i n i e w y k l u ­ c z a j ą s i ę w z a j e m n i e , bo w y k l u c z a ć s i ę n i e mogą. Powodów t e g o j e s t k i l k a . Po p i e r w s z e ; i n n y j e s t r o d z a j p y t a ń f i l o z o f i c z ­ nych, s ą one fo r m u ł o w a n e na i n n e j p ł a s z c z y ź n i e m e t o d o l o g i c z ­ n e j , d o t y c z ą i n n y c h p o k ł a d ó w r z e c z y w i s t o ś c i . Po d r u g i e ; i n a ­ cz e j o d p o w i a d a ś w i a t na j e d e n i d r u g i r o d z a j p y t a ń , w innym ję z y k u f o r m u ł o w a n e s ą o d p o w i e d z i i r o z w i ą z a n i a , in n y - c h o ­ c i a ż w c a l e n i e s p r z e c z n y - o b r a z r z e c z y w i s t o ś c i u k a z u j ą . I p o t r z e c i e ; p y t a n i a t e s t a w i a n e s ą w k o ń c u je dn em u i temu samemu ś w i a t u , a j e d y n i e a s p e k t o w n o ś ć l u d z k i e g o p o z n a n i a s p r a w i a , że ró ż n e s ą o b r a z y r z e c z y w i s t o ś c i . R o d z i s i ę j e d n a k p y t a n i e , skąd zate m p o c h o d z ą r ó ż n i c e i s p r z e c z n o ś c i w o d p o w i e d z i a c h d awan ych p r z e z f i l o z o f i ę i n a u ­ k i p r z y r o d n i c z e ? W y d a j e s i ę , ż e owe / p o z o r n e w k o ń c u / s p r z e c z ­ n o ś c i można w y j a ś n i ć k i l k o m a p r z y c z y n a m i . J e d n ą z n i c h j e s t na pewno f a k t , że wynik ów p r a c i o d p o w i e d z i nauk s z c z e g ó ł o w y c h n i e można w p r o s t i b e z p o ś r e d n i o k o n f r o n t o w a ć z t e z a m i f i l o z o ­ f i c z n y m i . Czasem z d a r z a s i ę t a k , ż e z a r ó w n o w f i l o z o f i i j a k i w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h ź l e s t a w i a n e s ą p y t a n i a , a na t a k p o s t a w i o n e p y t a n i a r z e c z y w i s t o ś ć n i e u d z i e l a d o b r y c h o d p o w i e ­ d z i . P o n a d t o s t a l e n i e o s t a t e c z n a i w e r y f i k o w a l n a w e r s j a o d ­ p o w i e d z i nauk e m p i r y c z n y c h p o w o d u j e , że w c i ą ż na nowo i n i e do końc a " o d k r y w a n y ś w i a t " p r z e d s t a w i a c o r a z t o b o g a t s z y sw ój o b r a z p o d l e g a j ą c y u s t a w i c z n y m m o d y f i k a c j o m . W m i a r ę u d o s k o n a ­ l a n i a n a r z ę d z i p o z n a w c z y c h / a p a r a t u r y i mat em atycz ne go a p a r a ­ tu o p i s u / f i z y k i z m i e n i a s i ę i u d o s k o n a l a o b r a z s am ej r z e c z y ­

(10)

w i s t o ś c i . P o j a w i a j ą c e s i ę u s t a w i c z n i e p r ó b y d a w a n i a f i l o z o f i ­ cz n y c h o d p o w i e d z i p r z e z n a u k i p r z y r o d n i c z e , a t a k ż e z b y t p o­ chopne i b e z k r y t y c z n e k o r z y s t a n i e z wyników n a u k s z c z e g ó ł o ­ wych w f i l o z o f i i r ó w n i e ż n i e p r z y c z y n i a s i ę do r o z j a ś n i e n i a s y t u a c j i . N a d u ż y w a j ą c z a ś s w o i c h u p r a w n i e ń t a k j e d n a , j a k i d r u g a d z i e d z i n a w ie d z y d a j e r o z w i ą z a n i a b a r d z o c z ę s t o b ł ę d ­ n e . P r z y k ł a d e m mogą t u byó w y p o w i e d z i f i z y k ó w i kosmologów d o t y c z ą c e p o c z ą t k u ś w i a t a czy naw e t Boga ar gum en to w an e w y n i­ kami k o s m o l o g i i o r a z w y p o w i e d z i f i z y k ó w d o t y c z ą c e t e z o c z a ­ s o w e j s k o ń c z o n o ś c i l u b n i e s k o ń c z o n o ś c i W s z e c h ś w i a t a o p a r t e na w y n ik a c h nauk p r z y r o d n i c z y c h i z a naukowe s i g p o d a j ą c e - 51. P o s t u l o w a n ą w c z e ś n i e j n i e s p r z e c z n o ś ć o bu typów o d p o w ie ­ d z i można r ó w n i e ż z i l u s t r o w a ć p r z y k ł a d e m wzajemnyc h r e l a c j i , j a k i e z a c h o d z ą pom iędzy o s o b l i w o ś c i ą p o c z ą t k o w ą a f i l o z o f i c z ­ nym z a g a d n i e n i e m c z a s o w e g o p o c z ą t k u W s z e c h ś w i a t a . I s t n i e n i e o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j j a k o - w n a j s ł a b s z e j w e r s j i - p o c z ą t ­ ku e w o l u c j i o b e c n i e o b s e r w o w a n y c h s t r u k t u r w i e l k o s k a l o w y c h w c a l e n i e z a p r z e c z a , a w p r o s t p r z e c i w n i e w s k a z u j e / c h o c i a ż n i e a r g u m e n t u j e z a / na p o c z ą t e k w s e n s i e f i l o z o f i c z n y m . Na­ wet g d y by f i z y c z n a o s o b l i w o ś ć w k o s m o l o g i i o k a z a ł a s i ę t y l k o jednym z etap ów e w o l u c j i m a t e r i i , t o i t a k n a d a l p o z o s t a n i e ważnym p y t a n i e o p o c z ą t e k w s e n s i e f i l o z o f i c z n y m . W p y t a n i u tym i d z i e bowiem r a c z e j o p o c z ą t e k l u b n a w e t s p o s ó b z a i s t n i e ­ n i a ś w i a t a . I s t n i e n i e m z a ś j a k o t a k i m n i e z a j m u j e s i ę a n i

zajmować n i e może żadna nauka s z c z e g ó ł o w a . D l a t e g o t e ż p y t a ­ n i e t o p o z o s t a n i e z a w s z e p ro ble m em f i l o z o f i c z n y m i t y l k o w f i ­ l o z o f i i może by ć z a s a d n i e s t a w i a n e i r o z w i ą z y w a n e .

N i e z a c h o d z i w i ę c s p r z e c z n o ś ć p om ię dzy w ynik am i nauk p r z y r o d n i c z y c h a t e z a m i f i l o z o f i c z n y m i . U p r a w i a n i e z a ś f i l o ­ z o f i i w k o n t e k ś c i e n a u k i w c a l e n i e mus i o z n a c z a ć " p o m i e s z a ­ n i a j ę z y k ó w " czy b e z k r y t y c z n e g o p r z e n o s z e n i a r o z w i ą z a ń . Może być bowiem t a k , że n a u k i p r z y r o d n i c z e s t a w i a j ą w nowym ś w i e t ­ l e s t a r e p ro b le m y f i l o z o f i c z n e , p o z w a l a j ą s p o j r z e ć na n i e w in ­ n e j p e r s p e k t y w i e i d o t r z e ć do f a k t ó w i z j a w i s k i n a c z e j d l a f i ­ l o z o f i i n i e d o s t ę p n y c h . J e s t p r z e c i e ż i t a k , ż e f i z y k a i kosmo­ l o g i a d o c i e r a w sw y ch g r a n i c a c h do p r o b l e m ó w , z k t ó r y m i f i l o ­ z o f i a j u ż dawno s i ę s t y k a ł a , c h o c i a ż w innym k o n t e k ś c i e i w i n ­ nym w y m i a r z e . To z a ś p o t w i e r d z a , z a s a d n o ś ć samej f i l o z o f i i p r z y ­ r o d y i p o t r z e b ę j e j u p r a w i a n i a , a t a k ż e m o ż l i w o ś ć wza jemnyc h i m p l i k a c j i p om ię dzy f i l o z o f i ą a naukami p r z y r o d n i c z y m i .

(11)

-M IĘ D Z Y KO S -M O LO G IĄ A FILO ZO FIĄ 179

b l e m a t y k i - p r ó b o w a łe m p r z e d s t a w i ć wza jemne r e l a c j e " K osm o - l o g i a - F i l o z o f i a " na p r z y k ł a d z i e s t o s u n k u o s o b l i w o ś c i p o c z ą t ­ kowej do z a g a d n i e n i a c z a s o w e g o p o c z ą t k u W s z e c h ś w i a t a , k t ó r y to p r z y k ł a d j e s t jedn ym z w i e l u i s t n i e j ą c y c h we w s p ó ł c z e s n e j wiedzy te m ató w g r a n i c z n y c h .

BETWEEN COSMOLOGY AND PHILOSOPHY

S u m m a r y

The two q u e s t i o n s : t h a t o f t h e i n i t i a l s i n g u l a r i t y and o f th e t e m p o r a l o r i g i n o f t h e U n i v e r s e b e l o n g t o tw o d i f f e r e n t s p h e rs o f c o g n i t i o n - c o s m o lo g y and p h i l o s o p h y . They a r e a l s o examples o f t h e p r o b l e m s w h i c h m ig h t b e c a l l e d " t e r m i n a l " . The mutual i m p l i c a t i o n s o c c u r i n g b e t w e e n them may s e r v e a s a s t a r ­ t i n g - p o i n t f o r t h e d i s c u s s i o n o f m u t u a l r e l a t i o n s t h a t seem t o o ccu r b e t w e e n c o s m o lo g y a s a n a t u r a l s c i e n c e and p h i l o s o p h y . But can o n e p r a c t i s e " p h i l o s o p h y i n t h e c o n t e x t o f s c i e n c e " a s p h i l o s o p h y o f n a t u r a l s c i e n c e o r p h i l o s o p h y o f s c i e n c e ?

The c o n d i t i o n o f modern r e s e a r c h i n g e n e r a l and t h a t o f i n t e r d i s c i p l i n a r y d i s c u s s i o n i n p a r t i c u l a r shows t h a t t h e an sw er t o t h e a b o v e q u e s t i o n s c a n n o t b e b u t p o s i t i v e . As f a r as d i s c r e p a n c i e s b e t w e e n t h e tw o k i n d s o f k n o w l e d g e a r e c o n ­ cerned t h e y a r e due t o e i t h e r m o n o p o l i s t i c a s p i r a t i o n s o f n a ­ t u r a l s c i e n c e s and p h i l o s o p h y o r t o i n d i s c r i m i n a t e t r a n s f e r o f a r g u m e n t s and s t a t e m e n t s , o r t o n e g l e c t o f e p i s t e m o l o g i c a l and m e t o d o l o g i c a l d i f f e r e n c e s . The e x i s t i n g d i f f e r e n c e s , h o w e v e r , d o not r e s u l t i n a c u te i s o l a t i o n , s e t t i n g r i g o r o u s l i m i t s o r m u t u a l d i s r e s p e c t . The d i a l o g u e i s p o s s i b l e an d d e s i r a b l e a s w e l l a s c o e x i s t e n c e and s e a r c h f o r t h e c o r r e l a t i o n i n t h e f i e l d s o f " t e r m i n a l p r o ­ b l e m s " . P h i l o s o p h y , u n l e s s i t i s t o " s e a l i t s e l f up i n m e t a ­ p h y s i c s " o r c u t i t s e l f o f f f r o m numerous d i r e c t l y i n a c c e s s i b l e s p h e r s o f r e a l i t y must t a k e a d v e n t a g e o f n a t u r a l s c i e n c e s . L i k e w i s e , i f n a t u r a l s c i e n c e s a r e n o t t o f a l l i n t o e x t r e m e e m p i r i c i s m and r e f e r t o u n c o n s c i o u s p s e u d o - p h i l o s o p h i e * s t h e y must n o t o n l y r e c o g n i z e t h e e x i s t e n c e o f p h i l o s o p h y n o t o s a p u r e l y d i f f e r e n t and n o t a l t o g e t h e r n o n s e n s i c a l k i n d o f c o g ­ n i t i o n b u t a l s o r e a l i z e t h e e x i s t e n c e o f p h i l o s o p h i c a l e l e m e n t s i n t h e m s e l v e s . PRZYPISY 1 D. N . S c h r a m m . The e a r l y U n i v e r s e and h i g h ­ - e n e r g y p h y s i c s . " P h y s i c s T o d a y " 4 :1 9 8 3 s . 2 7 - 3 3 » O Wspomina o tym G. L e m a i t r e / L ' U n i v e r s en e x p a n s i o n . " A n n a l e s d e l a S o c i é t é S c i e n t i f i q u e de B r u x e l l e s " 53 :1 9 3 3 s . 5 7 /. ^ L e m a i t r e j a k o p i e r w s z y p o d j ą ł t a k ą p r ó b © / j w s . 8 0 / . ^ L . D. L a n d a u , E . M. L i f s z y c . T e o r i j a p o l a . Moskwa 1962 s . 4 1 2 . P o r . t a k ż e a r t y k u ł y ws po m niany ch k o s ­ mologów r a d z i e o k i c h z a w a r t e w " Ż u r n a ł E k s p e r i m i e n t a l n o - T i e o r i - t i c z i e s k o j F i z i k i " 3 9 :1 9 6 0 s . 149 n n . ; 4 9 :1 9 6 5 s . 1000 n n . o r a z " U s p i e c h i F i z i c z i e s k i c h N a u k " 10 2:1 9 7 0 s . 46 3. ^ M i x m a s t e r U n i v e r s e . " P h y s i c a l R e v i e w L e t t e r s " 22 :1 9 6 9 s . 1 0 7 1 - 1 0 7 4 . ^ H . B o n d i , T. G o l d . The s t e a d y - s t a t e t h e o r y

(12)

o f t h e e x p a n d i n g u n i v e r s e . " M o n t h l y N o t i c e s o f t h e R o y a l A s t r o ­ n o m i c a l S o c i e t y " 10 8:1948 s . 2 5 2 - 2 7 0 ; F . H o y l e . A new model f o r t h e e x p a n d i n g u n i v e r s e . Tamże s . 3 7 2 - 3 8 2 .

The s i n g u l a r i t i e s o f g r a v i t a t i o n a l c o l l a p s e and cosmo­ l o g y . " P r o c e e d i n g s o f t h e R o y a l S o c i e t y " 3 1 4 : 1 9 6 9 s . 529-548. Q P o r . n p . co o tym p i s z e M. H e l l e r / E w o l u c j a kosmosu i k o s m o l o g i i . W ar sza wa 1985 s . 1 9 0 - 1 9 1 / . P r ó b y t a k i e p o d j ę l i w c z e ś n i e j R. A r n o w i t t , S . D e s e r , Ch. W. M i s n e r / G r a v i t a t i o n . An I n t r o d u c t i o n t o C u r r e n t R e s e a r c h . New Y o r k 1962 /. T e o r i a p o l a . Tłum. S . B a ż a ń s k i . W a rsz a w a 1979 s . 440­ - 4 4 3 . G. L e m a i t r e . X’ h y p o t e s e d e 1 ' a t o m e p r i m i t i f . "Rev u e d e s Q u e s t i o n s S c i e n t i f i q u e s " 1 1 9 : 1 9 4 8 s . 3 2 1 - 3 3 9 « 11

The F i r s t T hree M i n u t e s . A Mod er n V i e w o f t h e o r i g i n o f t h e U n i v e r s e . New York 1977 .

1 O

“" S c h r a m m , j w. s . 31 ; M. S. T u r n e r , D. N. S c h r a m m . Cosmo log y and e l e m e n t a r y p a r t i c l e p h y s i c s . " P h y s i c s T o d a y" 9:1 9 7 9

a. 4 2 - 4 8 .

13 P o r . j w . 14 M ó w i ł o tym mgr T . S t a w i c k i w r e f e r a c i e w y g ło s z o n y m w c z a s i e sympozjum na KUX z a t y t u ł o w a n y m " S u p e r s y m e t r i a - S u p e r - g r a w i t a c j a - S u p e r s t r u n y " . 15 P o r . n p . S o h r a m m , j w . Tak w i d z i to n p . R . P e n r o s e . S i n g u l a r i t i e s in C o s m o l o g y . W: C o n f r o n t a t i o n o f C o s m o l o g i c a l T h e o r i e s w i t h Obser v a t i o n a l D a t a . R ed . M. L o n g a i r . D o r d r e c h t 1974 s . 2 6 3 - 2 7 2 .

17

f P i e r w s z y m ó w ił o tym G. L e m a i t r e / l ' U n i v e r s en s . 53/.

1 8 11

U b e r d i e KrUmmung d e s Raumes. " Z e i t s c h r i f t f t l r P h y s i k " 1 0 :1 9 2 2 s . 38 4. 19

*

n

A . E i n s t e i n . I s t o t a t e o r i i w z g l ę d n o ś c i . /V/yd. p o l s k i e / . W ar sza wa 1958 s . 1 5 0 ; G. l e m a i t r e . Xa S t r u c ­ t u r e e t l ’ e v o l u t i o n de l ' u n i v e r s . B r u x e l l e s 1958 s . 5 - 7 . po P o r . F r i e d m a n , j . w . s . 38 4. 2 P o r . r i e d m a n , J . w . ; G. X e m a i t r e . La S t r u c t u e . pp , I d z i e o p i e r w s z ą c y t o w a n ą j u ż p r a c ę F r i e d m a n a . W d r u ­ g i e j U b e r d i e M ö g l i c h k e i t e i n e r W e l t m it k o n s t a t e r n e g a t i v e r KrUmmung d e s Raumes / " Z e i t s c h r i f t f U r P h s i k " 21 :1 92 4 s . 3 2 6 - - 3 3 2 / r o z s z e r z y ł on t y l k o s w o j e n i e s t a t y c z n e r o z w i ą z a n i a na p r z e s t r z e ń o s t a ł e j uje m nej k r z y w i ź n i e . 2^ Można t a k i e w n i o s k i w y p r o w a d z i ć na p o d s t a w i e p r a c G. X e m a i t r e ' a , / l a S t r u c t u r e / o r a z A. E i n s t e i n a / I s t o t a t e o r i i / 2^ P o r . n p . W. W. K a z i u t y

ń s k i .

W s i e l e n n a j a , a s t r o n o m i j a , f i ł o s o f i j n . Moskwa 1 9 7 2 , 3 . 5 7 . P o r . t a k ż e : uw a gi na t e n te m a t : M. H e l l e r , J . Ż y c i ń s k i . Wszech­ ś w i a t i f i l o z o f i a . S z k i c e z f i l o z o f i i i h i s t o r i i n a u k i . W ars za­ wa 1980 s . 200, 205, 2 3 2 - 2 3 4 . 2^ P o r . n p . co o tym p i s z e J . J . l e d n i k o w /K w o p r o s u o ł o - g i c z i e s k i c h o s no w ach a n a l i z a p o n j a t i j a b i e s k o n i e c z n o s t i w kosmo ł o g i i . W: M e t o d o ł o g i c z i e s k i e j a n a l i z t i e o r i e t i c z i e s k i c h i e k s - p i e r i m i e n t a l n y c h o s n o w a n i j f i z i k i g r a w i t a c j i . K i j e w 1973 s . 201 n . / .

(13)

M IĘ D Z Y K O SM O LO G IĄ A FILO ZO F IĄ 181 26

J a k o p r z y k ł a d można t u w y m ie n ić f i l o z o f u j ą c e i n t e r p r e ­ t a c j e E . W h i t t a k e r a / S p a c e and S p i r i t : T h e o r i e s o f t h e U n i v e r s e and A rg u m e n t s f o r t h e E x i s t e n c e o f God. London 1 9 4 6 / . K o r z y s t a m z p o l s k i e g o p r z e k ł a d u W. S t a s z e w s k i e g o z n a j d u j ą c e g o s i ę w ma­ s z y n o p i s i e w b i b l i o t e c e Z a k ł a d u F i l o z o f i i P r z y r o d y KUL. Innym p r z y k ła d e m n a d u ż y c i a o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j d l a a r g u m e n t a c j i t e z f i l o z o f i c z n y c h s ą r o z w a ż a n i a S . Bu t r y n a z a w a r t e w k s i ą ż c e : M a t e r i a l i z m d i a l e k t y c z n y , a naukowy o b r a z w s z e c h ś w i a t a / W a r s z a ­ wa 1980 /. 27 W h i t t a k e r w y k o r z y s t u j e o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w ą j a k o a r g u ­ ment z a czasowym p o c z ą t k i e m W s z e c h ś w i a t a , a naw e t za j e g o s t w o ­ rz e n i e m . P o d o b n i e c z y n i E . A . M i l n e /Modern Cos m o log y and th e C h r i s t i a n I d e a o f God. O x f o r d 1952 s . 1 5 7 / . F i l o z o f o w i e m a t e r i a - l i s t y c z n i , j a k n p . wspomniany j u ż S . B u t r y n cz y K a z i u t y ń s k i , w i ­ dzą w o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j a r g u m e n t z a o d w i e c z n o ś c i ą ś w i a t a . pQ L e m a i t r e . L a S t r u c t u r e s . 7 . 29 Wsp om nia ni j u ż W h i t t a k e r i M i l n e , a l e t a k ż e W. M c C r e a , k t ó r y s t w i e r d z a : " k o s m o l o g i a wymaga

C " j

w p r o w a d z e n i a p o j ę c i a Stwó rcy i o s o b y : r a z e m o z n a c z a j a one B o g a " . P o r . j e g o a r t y k u ł M o d e l s , L a w s , and t h e U n i v e r s e /W: C o s m o l o g y , H i s t o r y , and T h e o l o g y . R e d . W. Y o u r g r a u i A . D. B r e c k . New Y o rk 1977 s . 7 2 / . Można t u r ó w n i e ż w s k a z a ć p r z y k ł a d y z k r ę g ó w o o r i e n t a c j i m a t e r i e - l i s t y c z n e j : A . T u r s u n o w . F i ł o s o w s k a j a i s o w r i e m i e n n a j a k o s m o l o g i a . Moskwa 1977 s . 1 8 3 - 1 8 7 ; W. K a z i u t y ń s k i . P r z e s t r z e ń - C z a s - W s z e c h ś w i a t . Tł um . M. K o r z e n i o w s k a . W: P r z e s - t r z e ń - C z a s - R u c h . W ars za w a 1976 s . 2 2 0 - 2 4 9 » P o r . n p . M i l n e , j . w . o r a z W h i t t a k e r , j .w. 31

J

P o r . w s po mni an e j u ż r o z w a ż a n i a S . B u t r y n a . S . B u t r y n . K o s m o l o g i c z n a o s o b l i w o ś ć p o c z ą t k o w a a m a t e r i a l i a t y c z n o - d i a l e k t y c z n a k o n c e p c j a r o z w o j u w s z e c h ś w i a ­ t a . W: S t u d i a z f i l o z o f i i m a r k s i s t o w s k i e j . T . 1 . W r o c ł a w - W a r - szawa 1985 s . 6 3 . J . Ż y c i ń s k i . Dwie p r ó b y i n f i n i t y s t y c z n e j i n ­ t e r p r e t a c j i o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j m o d e l i k o s m o l o g i c z n y c h . W: Z z a g a d n i e ń f i l o z o f i i p r z y r o d z o n a w s t w a i f i l o z o f i i p r z y r o d y . T. 2 . Pod r e d . K. K ł ó s a k a . W arsza w a 1979 s . 7 9 . G. F . R. E 1 1 i g . S i n g u l a r i t i e s i n G e n e r a l R e l a t i ­ v i t y T h e o r y . "Comments on A s t r o p h y s i c s " 8 : 1 9 7 8 s . 1 - 7 . W. B . B o n n a r . R i v a l T h e o r i e s o f C o s m o l o g y . O x f o r d 1960 s . 6 . ^ P o r . n p . wspomniany j u ż S . B u t r y n w k s i ą ż c e M a t e r i a l i z m d i a l e k t y c z n y / s . 2 4 6 - 2 4 9 / . •57 L e m a i t r e . La S t r u c t u r e s . 7 . Ł ą c z y s i ę t o z r o z w o j e m e k s p e r y m e n t a l n y c h metod w n a u ­ kach p r z y r o d n i c z y c h i d l a f i z y k i d o k o n u j e s i ę od c z a s ó w G a l i ­ l e u s z a . W h i t t a k e r , j w . s . 18, 1 0 2 - 1 0 4 . ^ I d z i e t u o zn a n e s k ą d i n ą d mocne t w i e r d z e n i e p o z y t y w iz m u . ^ N i k t j u ż d z i s i a j n i e p r ó b u j e t w i e r d z i ć , że c a ł a w i e d z a j e ś l i ma by ć w a r t o ś c i o w a , t o p o w i n n a by ć u p r a w i a n a na s p o s ó b f i z y k i , j a k p r o p o n o w a l i t o p o z y t y w i ś c i K o ł a W i e d e ń s k i e g o . 42 J u ż w t r a k c i e p r z y g o t o w y w a n i a n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u u k a

(14)

-z a ł a a i g p r a c a -z b i o r o w a pod r e d . K . H e l l e r a , A . M i c h a l i k i J . Ż y c i ń s k i e g o z a t y t u ł o w a n a ; F i l o z o f o w a ć w k o n t e k ś c i e n a u k i /KTaków 1 9 87 /. Z b i e ż n o ś ć t e g o t y t u ł u ze s f o r m u ł o w a n i e m użytym w t e k ś c i e j e s t c a ł k o w i c i e p r z y p a d k o w a , c h o c i a ż j a k s i ę w y d a je k s i ą ż k a p o w y ż s z a ma s ł u ż y ć r ó w n i e ż u k a z y w a n i u z w i ą z k ó w f i l o z o ­ f i i z naukami p r z y r o d n i c z y m i . 4^ Na t e n te mat p o r . n p . S . M a z i e r s k i . Elemen­ t y k o s m o l o g i i f i l o z o f i c z n e j i p r z y r o d n i c z e j . P o z n a ń - W a r s z a w a - - L u b l i n 1972; K. K ł ó s a k . Z t e o r i i i m e t o d o l o g i i f i l o z o ­ f i i p r z y r o d y . Poz nań 1980 s . 1 2 4 - 1 4 7 . 44 P r z y k ł a d e m t e g o t y p u " n i e u ś w i a d o m i o n e j f i l o z o f i i " j e s t k r y t y k o w a n a p r z e z K. P o p p e r a p o s t a w a a b s o l u t n e g o r a c j o n a l i z m u K o ł a W i e d e ń s k i e g o . Na t e n temat p o r . n p . H e l l e r , Ż y ­ c i ń s k i . W s z e c h ś w i a t i f i l o z o f i a s . 7 3 - 8 7 . 45 W art o t u p r z y p o m n ie ć d y s k u s j ę w o k ó ł i n t e r p r e t a c j i me­ c h a n i k i k w a n to w ej i r o l ę j a k ą o d g r y w a ł a w n i c h f i l o z o f i a . Tu r ó w n i e ż , j a k w wypa dku o s o b l i w o ś c i p o c z ą t k o w e j , z a w od zą p r z y j ­ mowane d o t y c h c z a s w f i z y c e i n t u i c j e i w y o b r a ż e n i a . 4^ P r a w i e w s z y s c y k o s m o l o g o w i e z g a d z a j ą s i ę z p o g lą d em , że o b e c n e t e o r i e mogą by ć s e n s o w n i e s t o s o w a n e t y l k o do pewne­ go momentu w m i a r ę z b l i ż a n i a s i ę do o s o b l i w o ś c i , a d l a j e j o p i­ s u n a l e ż y p o s z u k i w a ć t e o r i i b a r d z i e j f u n d a m e n t a l n e j . 4^ E 1 1 i s , j w . ; R. P . G e r o c h . What i s s i n g u ­ l a r i t y i n G e n e r a l R e l a t i v i t y . " A n n a l e s o f P h y s i c s " 40 :1 9 6 8 s . 5 2 6 - 5 4 0 . 48 P o g l ą d y 3 . W. H aw k in ga i in n y c h w tym w z g l ę d z i e r e f e ­ r u j e M. H e l l e r w c y t o w a n e j j u ż p o z y c j i " W s z e c h ś w i a t i f i l o z o ­ f i a " / s . 22 4 /. 45 p o r . d y s k u s j e na t e n temat u K. K ł ó s k a / j w . s . 53—104/ 50 O d d z i e l n ą k w e s t i ą w y m a g a j ą c ą z n a c z n i e s z e r s z e g o o p r a ­ c o w a n i a j e s t p y t a n i e ; j a k f i l o z o f i a p r z y r o d y m i a ł a b y k o r z y s t a ć z o s i ą g n i ę ć nauk p r z y r o d n i c z y c h ? Z a g a d n i e n i e to n i e j e d n o k r o t ­ n i e j u ż d y s k u to w a n e n a d a l p o z o s t a j e pro blemem n i e do k o ń c a r o z ­ wią za ny m s z c z e g ó l n i e ze w z g l ę d u na s t a l e r o z s z e r z a j ą c e s i ę t e ­ re n y b a d a ń p r z y r o d n i c z y c h i i c h e f e k t y . Wspomniane j u ż p o g l ą d y M i l n e ’ a , W h i t t a k e r a i McCrea o r a z omawiane p o w y ż e j p r z y k ł a d y f i l o z o f ó w m a t e r i a l i s t y c z n y c h .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Widzimy wiêc, ¿e celem ludzkiego poznania nie jest stworzenie wiedzy rozumianej jako adekwatna relacja z tego, jak siê rzeczy maj¹, jakby tego chcieli zwolennicy klasycznie

Praca sk³ada siê z czterech funkcjonalnych czêœci. W pierwszym rozdziale, bêd¹cym krótkim wstêpem, Autor w zarysie przedstawia zagadnienia, które opi- sane zosta³y w

XX wieku datowany jest kolejny kryzys życia zakonnego, któremu to wątkowi autor przygląda się bliżej w rozdziale drugim.. W kolejnych dwóch podrozdziałach Jewdokimow

Kompleksowa analiza głosu, obejmująca zarówno badania obiektywne, jak i subiektywne dotyczące oceny charakteru tworzonego głosu za pomocą skali GRBAS, oraz różne modyfikacje

Po raz pierwszy leksem notowany jest w Słowniku polszczyzny XVI wieku, w którym każde hasło wzbogacone jest o synonimy, dzięki czemu można wskazać relacje między

Ważnym dopełnieniem są także załączniki zawierające: formularz listy kontrolnej z normy ISO 9241-151:2008, kwestionariusz oceny serwisów WWW bibliotek akademickich autorstwa

Cechą charakterystyczną gwar polskich, przede wszystkim Mazowsza, Śląska, a zwłaszcza Małopolski, oraz znajdujących się pod ich wpływem gwar Polski centralnej, jest

Być może mając na myśli podobne wątpliwości, autorzy edycji krytycznej wybierają za podstawę drugie wydanie Życia książki i nie zmieniają w jego tekście nic