ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer 4 – 2014
Alberto F. A m b r o s i o, Soufisme et Christianisme. Entre histoire et
mys-tique, Paris: Les Éditions du Cerf 2013, ss. 240. ISBN: 978-2-204-10148-6. Niedawno miaam okazj wysucha wykadu dominikanina, ojca Alberta Fabio Ambrosio, który studentom zgromadzonym w auli Uniwersytetu w Metz opowiada o swoich ksikach, podróach i kulturze muzycznej w Turcji…
Alberto Fabio Ambrosio jest znawc nurtów mistycznych w islamie, przede wszyst-kim sufizmu. W 2007 r. uko czy studia doktoranckie z historii wspóczesnej na paryskiej Sorbonie prac na temat doktryn i praktyk wirujcych derwiszów w Impe-rium Osma skim w XVII wieku. Jest autorem m.in. takich ksiek, jak: Vie d’un
derviche tourneur (2010), Soufisme et Christainisme. Entre histoire et mystique (2013), Petite mystique du dialogue (2013), La Confrérie de la danse sacrée. Les derviches tourneurs (2014).
Ksika Soufisme et Christianisme z jednej strony pokazuje rzeczywisto
nie-znan wspóczesnemu odbiorcy, któremu obca jest duchowo „wirujcych derwi-szy”. Sowo „derwisz” pochodzi od perskiego wyrazu [darvsh], który oznacza tancerza wykonujcego obrót wokó wasnej osi. Ta ce derwiszy byy znane w kul-turze islamskiej za spraw mnichów sufi, m.in. dziki tancerzowi i poecie Maulanowi Rûmîemu (XIII wiek). Rûmî stworzy komentarz teologiczny do ta ca, odsaniajc w ten sposób jego sakralny i duchowy wymiar. Taniec derwisza jest wic nie tylko dowiadczeniem estetycznym, lecz take przeyciem mistycznym. Alberto Fabio Ambrosio w ksice Soufisme et Christianisme stara si pokaza teologiczn warto tego ta ca. Jak sam twierdzi, jego ksika rodzi potrzeb przeniesienia sufizmu (nurtu zwizanego z ta cem) poza ramy czysto historyczne i doktrynalne. W interesujcy sposób analizuje struktur rytmiczn ta ca jako osobowej relacji na poziomie „ja – Ty” (por. s. 9, 129-136, 169-176).
Ambrosio uwaa, e sufizm daje podoe do zgbiania historii religii, w szcze-gólnoci mistyki porównawczej i antropologii religijnej. Ma on na myli „lepsze” zrozumienie islamu i chrzecija stwa (por. s. 12).
Poszczególne rozdziay ksiki Soufisme et Christianisme koncentruj si na his-torii religii (w tym hishis-torii sufizmu) i mistyce porównawczej. Ksika liczy siedem
waciwych rozdziaów oraz dwa artykuy, zamieszczone w ostatnim rozdziale, prze-tumaczone z jzyka tureckiego przez Autora. S to kolejno: Histoire mystique et
comparatisme (1), Identité et différence. Un paradigme en mystique (2), Lecture chré-tienne de la christologie soufie (3), Amour soufi et union mystique (4), Sultân Veled. Modèles théologiques et anthropologiques (5), Anthropologie soufie (6), Typologie des échanges (7) oraz Le symbolisme du fruit dans le soufisme (Necdet Tosun) i Les oiseaux du soufisme. Destin du rossignol et pèlerinage de la cigogne (Hümeyra
Uluda).
Na szczególn uwag zasuguje rozdzia powicony koncepcji osoby w myli chrzecija skiej i muzuma skiej. Ambrosio porusza w nim kwesti tosamoci osoby oraz jej relacji osobowej z Bogiem. Ciekawym spostrzeeniem jest stwierdzenie, e daremne jest szukanie w jzykach kultury muzuma skiej (arabskim, perskim i tu-reckim) terminu „osoba” (personne). Dopiero w witym jzyku islamu – arabskim mona odnale terminy pokrewne temu sowu jak: shakhs, huwwiyat, dhat, fard,
wahj (por. s. 38-39). Autor przywouje tu wypowied profesora islamistyki,
Marie-Thérèse Urvoy, która w artykule La notion de personne en Islam zwraca uwag, e w teologii muzuma skiej nie mona nawet postawi pytania o osobowego Boga. W islamie Stwórca „wrzucony” jest w absolutn transcendencj, która zakazuje po-dejmowania tej kwestii. Urvoy dostrzega pewn trudno zwizan z pojciem osoby i jej definicj oraz impas, w którym znalaza si z tej racji filozofia arabska.
Problem tosamoci osoby w mistyce muzuma skiej wykracza poza jej klasyczne rozumienie jako substancji samoistnej, niepowtarzalnej, indywidualnej. Warto doda, e osobowo (personnalité) zostaje w zwizku z tym unicestwiona. W sufizmie pojcie osobowoci najlepiej oddaje termin arabski [nafs], który oznacza dusz (âme). Mistyk (sufi) to kto kto nie istnieje, kto umar wewntrznie, by powróci do ycia w Bogu: „Sufi, jest kim kto nie istnieje”. Podsumowujc, by sufi oznacza zadanie mierci samemu sobie i odrodzenie w Bogu. (s. 45). Idea mierci jako po-wrotu do ycia ma dug tradycj tak religijn, jak i filozoficzn.
W ksice Soufisme et Christianisme interesujcy jest opis ta ca – # $ [sam].
Wyzwala on w duchu ludzkim gbokie uniesienie, ekstaz. Wystarczy prosty rytm, dwik, aby spowodowa, e co zaczyna dzia si w czowieku mimo jego woli. Arabskie sowo # $ [sam] oznacza ‘duchowe suchanie’ (écoute spirituelle). Ujaw-nia si ono na poziomie serca. Sama nie jest zwykym ta cem. To duchowe ora-torium, przepenione rónymi formami muzycznymi. Symbolizuje ycie i rado, stajc si antidotum na mier fizyczn. Ambrosio podaje cztery interpretacje obrzdu
sama. Pierwsza jest drog, która zblia do Boga (voie initiatique). Wyznawca w
sen-sie mistycznym „ogoaca” wasne ego po to, eby umrze (mort mystique, mourir
avant de mourir). Kolejna droga to taniec kosmiczny (danse cosmique), który
przy-pomina, e cay wszechwiat kry i nic nie pozostaje bez ruchu. Byty stworzone d do poczenia si z ruchem zalenym od ruchu mioci Boga i jego energii. W ko cowej interpretacji sama to dowiadczenie jednoci z bytem, który jest
nie-widzialny. To powrót do pocztku, do Boga, który nas stworzy („retour à l’Origine, à l’Un, à Dieu qui nous a créés”) (por. s. 143). Analogi do mistycznej koncepcji
sam jest Boecjuszowy trójpodzia muzyki na musica mundana, musica humana oraz instrumentalis. Dwik oddziauje na czowieka, dostarczajc mu emocji. Muzyka,
bdc czynnoci manualn, jest ródem dozna duchowych oraz estetycznych. Staje si ona terapi dla duszy. Rޘmî muzyk odbiera jako „dwik drzwi Raju”, sama za jako poywienie dla duszy. Muzyka wie si wic z ta cem za spraw rytmu. Od strony muzycznej to periodyczne umiejscowienie w czasie wartoci krótszych i du-szych. Autor nie rozwija jednak tego zagadnienia. Pominicie kwestii rytmu (etymo-logicznie od greckiego
3*
[rhe] – ‘pyn’) nasuwa myl, by powiza go zru-chem. Wirujcy i dynamiczny taniec sama w istocie jest ruchem obrotowym wokó wasnej osi.
Wedug tradycji gnostyckiej obrót symbolizuje wiar w jednego Boga. Ta czcy w trakcie ceremonii sama wznosi praw rk do góry, aby przyj Bo ask. Od-grywa ona wan rol w sakralnym ta cu. Derwisz, zataczajc koo sama, przekazuje j z mioci wszystkim innym istotom.
Ambrosio w rozdziale Antropologie soufie « le corps dans l’âme » rozwija prob-lem uwicenia czowieka w kontekcie Boej aski. Wskazuje na relacj cielesno- -duchow, w której pierwsze stwo przysuguje duchowi: „Il y a une primauté du spi-rituel sur le corps” (s. 149). Zwraca on uwag na uwicenie i uduchowienie ciaa. Zarówno dusza, jak i ciao pozostaj w porównywalnej interakcji. Skania to do re-fleksji nad ich wzajemnym stosunkiem. Autor przytacza myl w. Tomasza z Akwinu, dostrzegajc w jego koncepcji analogi z tym, co wyraaj Rûmî i derwisze: „Ten Doktor Kocioa katolickiego broni w trzynastym wieku, e ciao jest i nie jest w duszy, i jak na próno ludzie myl, e dusza jest w ciele” (s. 149). Ambrosio stara si dotrze do rónych religijnych postaw, ukazujc je czytelnikowi. Szuka ich wspól-nego dialogu, okrelajc go mianem „dialogue interreligieux”. Interesuje go czowiek jako istota religijna, dlatego przywouje uczonych poetów i mistyków, takich jak: Rûmî, Sultân Veled, Râbi\a al-Adawiyya, Teresa z Ávila, zestawiajc ich duchowo. Przedstawia on wyobraenia ludzi yjcych w odlegych miejscach i czasie, a jednak podobnie mylcych.
Tematem, któremu Autor powica wiele uwagi, jest mio oparta na altruizmie i duchowej wizi, czego przykad mona odnale u muzuma skiej mistyczki Râbi\a al-Adawiyya. Reprezentowaa ona doktryn czystej mioci: „Kocha si Boga, nie z lku przed piekem ani z pragnienia raju, lecz ze wzgldu na Niego samego, ponie-wa Bóg jest godzien bycia kochanym” (s. 96). Mio do Stwórcy oznacza wedug niej jednoczesne umiowanie czowieka. Uczucie to obejmuje ludzki ksztat wraz ze wszystkimi jego ograniczeniami.
W historiografii Râbi jest przedstawiana jako kobieta niosca ogie i wod. Joinville w swoich Mémoires (Paris: Gallimard 1938) przytaczarelacj dominikanina Yvesa le Breton. W Damaszku ów brat dostrzeg kobiet niosc ywioy wody
i ognia. Kobieta chciaa zapali w raju pomie , a pieko zala wod. Celem owej czynnoci byo usunicie przeszkód, uniemoliwiajcych czowiekowi czyste kontem-plowanie Boga. Jean-Pierre Camus wyjania t scen w swojej ksice La Caritée ou
le pourtraict de la vraye charité: historie dévote tirée de la Vie de S. Louys (Paris
1641), dajc przykad Râbi jako modelu chrzecija skiej mioci. Doktryna mistyczki oparta jest na skrajnej pokorze wobec Boga i pragnieniu ujrzenia Go. Ambrosio zestawia t ide pragnienia z koncepcj Teresy z Ávila. „Widzenie Boga” to – jak si okazuje – gówny temat kobiecej mistyki. Autor Soufisme et Christianisme chtnie wplata do swego tekstu fragmenty pism redniowiecznych mistyków i mistyczek.
Mona by Autorowi postawi zarzut, e nie stawia jednoznacznej tezy co do for-malnych rónic midzy islamem a chrzecija stwem. Dostrzega on jednak lec u ich podstaw odmienn antropologi. Ambrosio diagnozuje stan, w jakim znalaza si niegdy mistyka, zagubiona w mitach, uprzedzeniach, niewaciwych interpreta-cjach. Zwraca uwag na religijn postaw, której odbiera si cech bezinteresowno-ci. Relacja midzy Stwórc a czowiekiem nie jest stosunkiem „ekonomicznym” (por. s. 183). Ambicje Autora nie ograniczaj si do teoretycznego opisu historii religii, lecz pozwalaj czytelnikowi dotrze do wewntrznego wiata autorów – mistyków – i ich przesania (ordzia).
Na zako czenie warto przywoa umieszczony na ko cu ksiki artyku Les oiseaux
du soufisme. Destin du rossignol et pèlerinage de la cigogne (Ptaki sufizmu. Los so-wika i pielgrzymka bociana), którego autorem jest Hümeyra Uluda z Istanbul
Uni-versity. Podaje on nastpujc definicj symbolu: „Symbolem nazywamy znak, przed-miot dowiadczenia zdolny wyrazi w prostej formie moliwie najpewniej pojcie do zakomunikowania” (s. 207). Natomiast Alicja Sakaguchi w swojej publikacji Jzyk –
mistyka – proroctwo uwaa, e „poprzez symbol zostaje wyraone co, co ley poza
sfer ekspresji i komunikacji werbalnej (sownej). Symbol mistyczny wskazuje na rze-czywisto nadsubstancjaln i ponadzmysow, ale nie potrafi jej w peni wyrazi. Tote symbole mog pozosta w ograniczonej analogii do wyraanej rzeczywistoci”1. Kultura turecka obfituje w symbole. Dusza ludzka porównywana jest do ptaka uwizionego w klatce. Klatka to wiat, ptak za z nostalgi oczekuje dnia, w którym wróci do swojego kraju. Znaczenie ptaka zawiera w sobie równie koncepcj o zanu-rzeniu si w Bogu „porzuceniu w Nim”: „Jeli bdziecie prawdziwie porzuceni, bdzie-cie karmieni jak ptaki. Rano opuszczaj gniazdo z pustym odkiem, a wieczorem wra-caj syte” (s. 213). Wspomniana w artykule alegoria o róy i sowiku opisuje histori ptaka umierajcego z mioci do kwiatu. Stworzenie lamentuje z powodu dugiego ocze-kiwania na spotkanie z ukochan. Jest ono symbolem ludzkiego ducha, który pragnie wiecznego pikna i boskiej mioci. Róa w twórczoci perskiej personifikuje: pikno, mio, jedno, bosko, poezj, muzyk, zdolno do bycia kochanym.
1
A. S a k a g u c h i, Jzyk – mistyka – proroctwo. Od dowiadczenia do wysowienia, Pozna : Wydawnictwo Naukowe UAM 2011, s. 286.
Motyw sowika i róy jest czsto wykorzystywany w poezji i literaturze. Za przykad moe posuy bajka Oscara Wilde’a. Pisarz rozwaa w niej problem war-toci ycia. Ptak ofiarowuje swoje ycie w imi mioci. Staje si symbolem gbo-kiego powicenia: „ ycie za jedn czerwon ró, cena to ogromnie wysoka – zawoa sowik – bo wszyscy bardzo kochaj ycie. Przyjemnie jest siedzie wród zieleni i spoglda na so ce w rydwanie ze zota i ksiyc w rydwanie z pere. Sodka jest wo gogu i sodki zapach dzwonków, ukrytych w dolinie, i wrzosu, co kwitnie na wzgórzu. Ale mio lepsza jest od ycia, a czyme jest serce ptaka w porównaniu z sercem czowieka?”2
Uwaam, e ksika Soufisme et Christianisme jest dobrym wprowadzeniem do bada nad sufizmem, gdy inspiruje do dalszych poszukiwa i do stawiania pyta .
Ewa Agnieszka Pdracka doktorantka w Katedrze Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej na Wydziale Filozofii KUL
2
O. W i l d e, Bajki, prze. M. Feldmanowa, Warszawa: Polski Instytut Wydawniczy 2005, s. 32. Nicholas M a x w e l l, How Universities Can Help Create a Wiser World:
The Urgent Need for an Academic Revolution, Exeter: Imprint Academic
2014, ss. 158, indeks. ISBN: 978-1-845-0573-1.
Najnowsza ksika Nicholasa Maxwella, emerytowanego profesora University College London, jest kolejnym krokiem jego ideowej kampanii, której sedno dobrze oddaje tytu ksiki programowej: From Knowledge to Wisdom: A Revolution in the
Aims and Methods of Science, Oxford: Blackwell 1984 („Od wiedzy do mdroci:
rewolucja w celach i metodach nauki”). Take i najnowsza ksika jest wezwaniem do rewolucji – tym razem w wiecie akademickim. Skada si z piciu rozdziaów, szkicujcych kolejne kroki postulowanej rewolucji. Rozdzia pierwszy zgodnie z za-powiedzi w tytule (Basic idea) zapoznaje czytelnika z tezami, które uzasadniaj we-zwanie do rewolucji. Po pierwsze, przyszo – a nawet istnienie – rodzaju ludzkiego jest zagroone przez wielkie globalne problemy, np. globalne ocieplenie, przelud-nienie, ubóstwo, zanik pewnych gatunków biologicznych, wojny. Nie jestemy w sta-nie tych problemów opanowa, a nawet wicej – nasze wysiki zmierzajce do ich
