Nowożytne pielgrzymki w życiu społecznym Warmii

Janusz Hochleitner

Nowożytne pielgrzymki w życiu

społecznym Warmii

Echa Przeszłości 7, 25-39

Ja n u sz H ochleitner

In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie

NOWOŻYTNE PIELGRZYMKI

W ŻYCIU SPOŁECZNYM WARMII

P ie lg rz y m k i, ja k o c h a ra k te ry s ty c z n a fo rm a dewocji, s ą z n a n e w h isto rii re lig ii od czasów n a js ta rs z y c h . Z n a n e by ły ta k ż e n a te ry to riu m W a rm ii w cza­ sa c h p rz e d c h rz e śc ija ń sk ic h . P ie lg rzy m o w a n o w ów czas do św ię ty c h drzew , zaw ie ­ sz a ją c n a ich g a łę z ia c h d a r y w o ty w n e d la u p ro s z e n ia z d ro w ia 1. Z jaw isko w ę d ro ­ w a n ia z p o b o ż n ą in te n c ją było ju ż w ie lo k ro tn ie p o d d a w a n e a n a liz ie , n ie tylko p rzez h isto ry k ó w , in te re so w a li się n im ta k ż e etn o g rafo w ie, an tropologow ie, so­ cjologowie i h isto ry c y s z tu k i. P ie lg rz y m k i s ta ły się ró w n ie ż w a ż n y m o gniw em d y s p u ty teologicznej, zap o czątk o w an ej p rz e z re fo rm a c ję w I połow ie XVI w ieku.

W n a u k a c h so cjo lo g iczn y ch b a d a n e z a c h o w a n ia d ew o cy jn e o k r e ś la się m ia n e m „ p r a k ty k n a d o b o w ią z k o w y c h ”. W t e n sp o só b w s k a z u je się n a ic h d o b ro w o ln y i s p o n ta n ic z n y c h a r a k te r . D la G a b r ie la L e B r a s a p r a k ty k i te s ą z n a k ie m in te n s y w n e j re lig ijn o ś c i. W sw o ich c e n n y c h o p r a c o w a n ia c h i s t u ­ d ia c h n a z y w a j e „ć w ic z en ia m i p o b o ż n y m i”2. P o n a d to n a le ż y z a z n a cz y ć , iż a n a liz o w a n a fo rm a re lig ijn o ś c i c h a r a k te r y z u je się m a so w o śc ią , s ta ją c się i n ­ te r e s u ją c y m p o le m o b s e rw a c ji d la socjologów re lig ii. D o s trz e c m o ż n a w p o ­ s ta w a c h p ą tn ik ó w , iż fa k ty c z n ie s ą o n i r e p r e z e n ta c ją w ię k sz e j g ru p y . J a k z a u w a ż y ł S te f a n C z a rn o w s k i, „ P ie lg rz y m , n a w e t s a m o tn y , j e s t z a w sz e c zy im ś p o s łe m ”3. S p o s trz e ż e n ie to o d p o w ia d a tr e ś c io m s ta r o p o ls k ic h p o ra d n ik ó w d la p ie lg rzy m ó w , w k tó ry c h p ie lg rz y m k i p o ró w n y w a n o do d z ia ła ń d o b rz e u z b r o ­

1 W. Szafrański, Religia Bałtów, [w:] Zarys dziejów religii, praca zbiorowa, Warszawa 1986, s. 436.

2 W. Piwowarski, Z badań nad praktykami religijnymi w diecezji warmińskiej, „Studia Warmińskie” (dalej: SW), t. 6, 1969, s. 286.

3 S. Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] Dzieła, opr. N. Assorodo- braj i S. Ossowski, t. 1, Warszawa 1956, s. 93.

jo n e j a rm ii. W 1601 r o k u w B ra n ie w ie u k a z a ł się p ie r w o d r u k H ie r o s o ly m ita -

n a P e re g rin a tio ... M ik o ła ja R a d z iw iłła z w a n e g o S ie ro tk ą . O p is te j pobożnej

w y p ra w y p rz e ło ż y ł z ję z y k a p o lsk ie g o n a ła c in ę w a r m iń s k i k a n o n ik T om asz T re te r. P u b lik a c ja t a s t a ł a się j e d n ą z n a jp o p u la r n ie js z y c h k s ią ż e k w l i t e r a t u ­ rz e s ta ro p o ls k ie j, p rz y c z y n ia ją c się ta k ż e do u p o w s z e c h n ie n ia te j fo rm y d e ­ w ocji. A u to re m p o c z y tn e g o w X V III s tu le c iu p o d rę c z n ik a d la p ą tn ik ó w by! m ie jsc o w y j e z u i t a J a n D re w s (s ta rs z y ), k tó r y w B ra n ie w ie w y d a w a ł sw oje d z ie ła , z w ła sz c z a z a ś D y s tr a k c je p o d r ó ż n y c h p o b o żn e , u czo n e i u c ie szn e . N a p i­ s a n a po ła c in ie p r a c a z o s ta ła w y d a n a w 1701 r o k u 4. I n n e , p o d o b n ej tre ś c i, je g o d zieło to M e th o d u s p e r e g r in a tio n is ... (W ilno 1682). S a m t e r m i n p ie lg rz y ­ m o w a n ie w s e n s ie d u c h o w y m s t a ł się w św ie c ie c h rz e ś c ija ń s k im to ż s a m y ze sło w e m p a r a f ia n in . G re c k ie p a ro ik e o (być g d z ie ś p rz y b y sz e m ), czy p a r o ik ia (p o b y t w ob cy m k r a ju , w d ro d z e ) w y w o d zi się z p o d o b n eg o ź ró d ło sło w u co p ie lg rz y m : p a ro ik o s , czyli obcy lu b c u d z o z ie m iec . T a k w ięc w s e n s ie d u c h o ­ w y m p ra w d z iw y m p a r a f ia n in e m s ta je się p ie lg rz y m .

N a p o d s ta w ie p rz e k a z ó w p is a n y c h , a ta k ż e w sp ó łc z e sn y c h ś w ia d e c tw i p r a k t y k re lig ijn y c h , is tn ie je m o żliw o ść n a u k o w e g o p o s z u k iw a n ia c h a r a k t e ­ ry s ty c z n y c h e le m e n tó w p ie lg rz y m o w a n ia w o k re s ie re fo rm y K o śc io ła k a to lic ­ k ie g o . B a d a n ia te m o g ą w s k a z a ć s ta łe i u n iw e r s a ln e z a c h o w a n ia p ą tn ik ó w o ra z ty p o w e zw y czaje i o b rz ę d y im to w a r z y s z ą c e 5. D z ię k i e tn o g r a f ii h is to ­ ry c z n e j m o ż e m y o d tw o rz y ć , w m ia r ę pełny, o b ra z b a d a n e g o z ja w is k a . P r z e d ­ m io te m n a s z y c h r o z w a ż a ń s ą w a r m iń s k ie p ie lg rz y m k i w o k re s ie n o w o ż y t­ n y m . S ta n o w ią o n e w a ż n y e le m e n t k u l t u r y m a so w e j K o śc io ła k a to lic k ie g o , z w ła sz c z a po so b o rz e tr y d e n c k im (1 5 4 5 -1 5 6 3 ). Z a c e z u rę z a m y k a ją c ą te ro z ­ w a ż a n ia p rz y jm u ję I ro z b ió r P o ls k i w 1772 ro k u , k ie d y to W a rm ia z o s ta ła w łą c z o n a do K ró le s tw a P ru s k ie g o .

O d d z ia ły w a n ie i s k u te c z n o ś ć te j fo rm y d ew ocji z a zw y czaj s ą d u żo s iln ie j­ sze od in d y w id u a ln y c h fo rm re lig ijn o ś c i. R e n e s a n s p ie lg rz y m e k n a s t ą p i ł p o d w p ły w e m so b o ru try d e n c k ie g o , k tó r y n a sw o im p o s ie d z e n iu w d n iu 3 g r u d n ia 1563 r. z a le c a ł w ie r n y m c z ę s ts z e u c ie k a n ie się do w s ta w ie n n ic tw a ś w ię ty c h . D e k re ty soborow e n a k a z y w a ły o d d a w a n ie o b ra zo m Zbawcy, M a tk i Bożej i ś w ię ­ ty c h „ n a le ż n e j im czci i s z a c u n k u ”6. K a r d y n a ł R o b e rt B e lla r m in n a u c z a ł, że p ie lg rz y m k i m a j ą p ro w a d z ić do tr z e c h celów : czci B o g a i je g o św ię ty c h , p o k u ­ ty o ra z z w ię k s z e n ia in d y w id u a ln e j p o b o żn o śc i p o p rz e z n a ś la d o w a n ie p r z y k ła ­ dów św ię ty c h , do k tó ry c h się w ę d r u je 7.

4 Kolejne wydania wyszły drukiem w 1708, 1720 i 1741 roku w Braniewie, ponadto w Lublinie w 1735 roku. Tłumaczenia na język polski dokonał J. Brzozowski. Zostało ono wydane w Częstochowie w 1744 roku.

5 J. Hochleitner, Pielgrzymowanie jako przejaw tzw. religijności potrydenckiej w świado­

mości Warmiaków XVII i XVIII wieku, [w:] Między barokiem a oświeceniem. Obyczaje czasów saskich, pod red. K. Stasiewicz, S. Achremczyka, Olsztyn 2000, s. 166-176.

6 J. Chelini, H. Branthomme, Drogi Boże. Historia pielgrzymek chrześcijańskich, przeł. E. Sieradzińska, M. Stafiej-Wróblewska, Warszawa 1996, s. 176.

7 Zob. G. Reiter, Heiligenverehrung und Wallfahrtswesen in Schrifftum von Reformation

P o n iż e j z a jm ie m y się c h a r a k te r e m w a r m iń s k ic h p ie lg rz y m e k . M o ż n a z a ­ u w a ż y ć , iż k a to lic y c z ę sto d e m o n s tro w a li sw o ją p rz y n a le ż n o ś ć do k a to lic y ­ z m u , k tó r y w ż y ciu w s p ó ln o ty p a r a f ia ln e j o b ja w ia ł się m .in . u c z e s tn ic tw e m w c e re m o n ia c h i in n y c h tzw . p r a k ty k a c h z e w n ę trz n y c h . D u c h o w ie ń stw o c z a ­ sów o d n o w y p o try d e n c k ie j p o d k re ś la ło z n a c z e n ie u d z ia łu w litu r g ii, p ro c e ­ sja c h , z w ła s z c z a w z a le c a n y c h p rz e z so b ó r tr y d e n c k i p ro c e s ja c h B ożego C ia ­ ł a 8, a ta k ż e w n a b o ż e ń s tw a c h D ro g i K rzy żo w ej. B is k u p M a rc in K ro m e r w y ­ d a ł d la p a r a f ii w B ra n ie w ie d o k u m e n t r e g u lu ją c y s ta w k i w y n a g ro d z e n ia z a u d z ia ł w p ro c e sji w c z a sie W ielk ieg o P o s tu i a d w e n tu d la k a n to r a , o r g a n is ty i d z w o n n ik a . W „A g en d zie C e re m o n ia ln e j” b is k u p a S z y m o n a R u d n ic k ie g o z n a jd u je m y w y lic z e n ie aż 10 fo rm o d b y w a n ia p ro c e sji: n ie d z ie ln e i p r z y p a d a ­ ją c e w ś w ię to O c z y sz c z e n ia N a jś w ię ts z e j M a ry i P a n n y , Ś ro d ę P o p ielco w ą, N ie d z ie lę P a lm o w ą i Z m a rtw y c h w s ta n ia P a ń sk ie g o , św ięto św. M a r k a i k o lejn e D n i K rzy żo w e, W n ie b o w s tą p ie n ia P a ń s k ie g o , B ożego C ia ła , W n ie b o w z ię c ia N a jś w ię ts z e j M a ry i P a n n y o ra z p ro c e sje o k o liczn o ścio w e, n p . w c z a sie p o ­ g rz e b u 9. „ R y tu a ł W a r m iń s k i” b is k u p a R a d z ie jo w sk ie g o z 1682 r o k u św ia d c z y j u ż o p o g łę b ie n iu z n a c z e n ia p ro c e s ji w ż y c iu p a r a f ii. D o u c z e s tn ic z e n ia w p ro c e sji p rz y w ią z y w a n o d u ż ą w a g ę , g d y ż w w ie r z e n ia c h p o p u la r n y c h p r z y ­ p is y w a n o im i s t o t n ą m oc w p ły w a n ia n a w y p ro s z e n ie w y so k ieg o u r o d z a ju , a ta k ż e - w c z a s ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a w ojny, z a r a z y czy g ło d u - z a c h o w a n ia ży c ia sw ojego i n a jb liż s z y c h 10.

N a jw a ż n ie js z ą , w e w s p o m n ia n y m d o k u m e n c ie z 1682 r o k u , b y ła p ro c e s ja n ie d z ie ln a p r z e d s u m ą , ja k o p a m i ą t k a N ie d z ie li Z m a r tw y c h w s ta n ia P a ń s k ie ­ go. N a p ią ty m m ie js c u b y ła w y m ie n io n a p ro c e s ja B ożego C ia ła . R y tu a ł R a ­ d z ie jo w sk ie g o p rz e w id y w a ł ta k ż e u p a m ię tn ia n ie s u k c e só w m ilita r n y c h (zw y ­ c ię s tw a p o d G r u n w a ld e m o ra z p o d P a r k a n a m i) . P o p u la r n e b y ły w ty m cz a sie ta k ż e p ro c e sje z a z m a rły c h o ra z d z ię k c z y n n e 11. W sp o só b sz c z e g ó ln ie o d ­ ś w ię tn y p rz e ż y w a n o p ro c e s jo n a ln e n a b o ż e ń s tw a p o g rzeb o w e. P ro b o sz c z u d a ­ w a ł się n a n ie p r z y g ło sie dzw onów , u b r a n y w k o m ż ę i k a p ę , p o p rz e d z o n y p rz e z k le r y k a n io są c e g o w odę ś w ię c o n ą o ra z d r u g ą osobę tr z y m a ją c ą k rz y ż .

8

warmińskiej w okresie potrydenckim), „Studia Elbląskie” (dalej: SE), t. 5, 2003, s. 77-92.

9

Zagadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich, „Acta Universitatis Wratisla-

viensis”, Historia, t. XCV, 1991. W ostatnim czasie szeroko objął swoimi badaniami zagadnienie śmierci prof. E. Kizik (np.: Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście

hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańsk 2001, s. 181-258) przede wszystkim idem, Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI-XVIII wieku, Gdańsk 1998.

10

- obrzędy - wspólnoty (z przydatkiem literackich wypisów), Warszawa 1999, s. 443-444.

11

a Paulo V. Pont. Maximo praescriptum pro usu ecclesiarum diaec. Varmien. Auctoritate Ill. Et Rev. Domini D. Michaelis Radziejowski, Episcopi Varmiensis et Sambiensis recens editum,

Te litu r g ic z n e zw y c zaje i a t r y b u t y b y ły p rz e n o s z o n e do p r a k ty k i w a r m iń s k ie ­ go p ie lg rz y m o w a n ia (n p . u ż y w a n ie s p rz ę tó w litu rg ic z n y c h , stró j k a p ła n a , sz y k w ę d ru ją c y c h p a ra fia n ).

P ro c e sje d z ię k c z y n n e c z ę sto p r z y b ie r a ły c h a r a k t e r je d n o d n io w y c h p ie l­ g rz y m e k . W ó w cze sn e j ś w ia d o m o śc i n ie o d ró ż n ia n o je s z c z e d o k ła d n ie p ro c e sji od p ie lg rz y m e k , o cz y m św ia d c z y d zieło T o m a s z a C la g iu s a o Ś w ię te j L ipce, w k tó r y m w s z y s tk ie z o rg a n iz o w a n e p ie lg rz y m k i a u t o r n a z y w a p ro c e s ja m i. W po ło w ie X V II w ie k u m ie s z k a ń c y L id z b a r k a W a rm iń s k ie g o z a n ie ś li w p r o ­

cesji d w ie ta b lic e w o ty w n e , j e d n ą do Ś w ię te j L ip k i, d r u g ą do S to c z k a . D ro g ą

z B is z ty n k a do Ś w ię te j L ip k i w 1631 r o k u p rz e n ie s io n o r e lik w ie św ię ty c h S y m p h o r iu s z a i L ib e r a ta . Do te j u ro c zy ste j p ro c e sji p r z y łą c z a li się w ie rn i z o k o lic z n y c h m ie jsc o w o śc i. P o d c z a s c e re m o n ii in s ta lo w a n ia re lik w ii w św ię- to lip s k im s a n k t u a r i u m z e b ra ło się b lisk o 5 ty s ię c y o só b 12.

N a te r y to r iu m W a rm ii do k o ń c a X V III s tu le c ia żyło do 100 ty s ię c y m ie sz- k a ń c ó w 13. B y w a ły czasy, k ie d y s t a n t e n d r a s ty c z n ie z a ła m y w a ł się w tr a k c ie d z ia ła ń w o je n n y c h i k lę s k e le m e n ta r n y c h . N a te j z ie m i, k t ó r ą ju ż w X V III w ie k u z a c z ęto o k r e ś la ć m ia n e m „ ś w ię te j”14, od s tu le c i z n a n e b y ły m ie jsc a , do k tó r y c h śc ią g a ły rz e s z e p ie lg rz y m ó w . W sw o ic h r e la c ja c h m ie jsc o w i b is k u p i in fo rm o w a li o ty c h p o b o ż n y c h p r a k ty k a c h S to lic ę A p o s to ls k ą . P ie rw s z y z w ró ­ cił n a n ie u w a g ę k u r ii rz y m s k ie j b is k u p S z y m o n R u d n ic k i. W je g o re la c ji z 1610 r o k u d o w ia d u je m y się o tr z e c h m ie js c a c h p ie lg rz y m k o w y c h : G łotow ie, B is z ty n k u i Ś w ię te j L ip c e 15. M ik o łaj S z y sz k o w sk i w sw ojej r e la c ji z 1640 r o k u p is a ł z a ś , że po w o jn ie c a łe w sie i m i a s t a p o d e jm u ją w o ty w n e p ie l­ g rz y m k i do Ś w ię te j L ip k i i S to c z k a . Z d z ie ła T. C la g iu s a d o w ia d u je m y się , iż do Ś w ię tej L ip k i p ieszo w ę d ro w a li w a rm iń s c y b is k u p i: S z . R u d n ic k i, M . S zysz- k o w s k i i W . L e s z c z y ń s k i. P o n a d to n a le ż y d o d ać, iż p o k u ta z a n a jc ię ż s z e g rz e c h y w d o m in iu m w a r m iń s k im (n p . k o r z y s ta n ie z p o r a d „ c zaro w n ic”) z a ­ w ie r a ła n ie r a z n a k a z o d b y c ia p ie lg rz y m k i. O w z m o ż o n y m r u c h u p ą tn ic z y m w sw o ich r e la c ja c h o s ta n ie d ie c e z ji p is a li ró w n ie ż p ó ź n ie js i b is k u p i w a r m iń ­ scy - T eodor A n d rz e j P o to c k i (1 7 1 7 r.) i je g o n a s tę p c a K rz y s z to f A n d rz e j J a n S z e m b e k (1 7 2 7 , 1735 i 1 7 3 7 )16. W b o g a c tw ie m ie js c p ie lg rz y m k o w y c h n a W a rm ii m o ż n a d o p a try w a ć się te n d e n c ji re g io n a liz a c ji k u l t u re lig ijn e g o . J u ż n a p o c z ą tk u XVI w ie k u w n ie k tó r y c h r e g io n a c h E u r o p y n ie by ło a n i je d n e j

12 A. Kolberg, Geschichte der Heilige Linde, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertum­ skunde Ermlands” (dalej: ZGAE), Bd. 3, 1866, s. 92.

13 A. Poschmann, Die Bevölkerung des Ermlandes von 1772 bis 1922, ZGAE, Bd. 21, 1923, s. 357.

14 Por. J. Jasiński, Dlaczego „Święta Warmia", [w:] tegoż, Między Prusami a Polską. Roz­

prawy i szkice z dziejów Warmii i Mazur w XVIII - XIX wieku, Olsztyn 2003, s. 27-35.

15 Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (dalej: AAWO), Archiwum Kapitulne, Ab 7, fol.168.

16 A. Szorc, Relacje biskupów warmińskich XVII i XVIII wieku do Rzymu o stanie diecezji, SW, t. 5, 1968, s. 222.

m ie jsco w o ści, k tó re j m ie s z k a ń c y m u s ie lib y iść d łu ż e j n iż je d e n d z ie ń , b y dojść do ja k ie g o ś m a ry jn e g o s a n k tu a r iu m .

N a W a rm ii d u ż e p rz e d s ię w z ię c ia a r ty s ty c z n e b y ły p o d e jm o w a n e p rz e z b is k u p ó w i k a p itu ły . T a k by ło z fu n d a c ją k o ścio łó w o d p u s to w y c h , k tó ry c h w w ie k u X V II i X V III w z n ie sio n o o sie m , w ty m tr z y n a jw ię k s z e s a n k tu a r ia : w Ś w ię te j L ip ce, S to c z k u W a rm iń s k im i K ro ś n ie koło O r n e ty 17. N a js ła w n ie j­ sz y m s a n k t u a r i u m b y ła Ś w ię ta L ip k a . P o c z ą tk i k u l t u w te j o sa d z ie s ię g a ją k o ń c a XV w ie k u 18. N a jw c z e ś n ie js z e ź ró d ło w e św ia d e c tw o o d ą ż ą c ej ta m p ie l­ g rz y m c e p o s ia d a m y z r o k u 1473. W ó w czas m ie jsc e to n ie by ło o b d a rz o n e ż a d n y m i o d p u s ta m i19. D z ię k i k s ią ż k o m s p is a n y m z m y ś lą o p ie lg rz y m a c h p rz e z M . F. C ia r i t i u s a i T. C la g iu s a z n a m y d o b rz e p ie rw s z e e ta p y ro zw o ju k u l t u i s a m e g o s a n k t u a r i u m 20. O d 1639 r o k u m ie jsc e to by ło w ła s n o ś c ią k a p itu ły fro m b o rs k ie j p o d a d m in is tr a c ją je z u itó w . N a p o c z ą tk u X V II w ie k u b is k u p S z y m o n R u d n ic k i w „ v is ita tio a d lim in a A p o s to lo ru m ” z 1610 ro k u d o n o sił p a p ie ż o w i: „R ów nież w tzw . L ip ce, p o łożonej w s ą s ie d n im k s ię s tw ie , g d zie b y ła o n g iś k a p lic a M a tk i B ożej, a o b e c n ie w id n ie ją ty lk o je j ru in y , b a rd z o lic z n ie g ro m a d z ą się lu d z ie . U c z ę s z c z a ją ta m i m o i p o d d a n i d la w y p e ł­ n ie n ia zło żo n y ch ś lu b o w a ń i c z ę sto d o z n a ją t a m szczeg ó ln ej ła s k i b o żej”21. B is k u p J a n S te f a n W y d ż g a w 1675 r o k u p is a ł do p a p ie ż a , że n ie m a n a św iecie ta k ie j choroby, k t ó r a b y t u n ie z o s ta ła u le c z o n a . P ie rw s z y m w ię k sz y m im p u ls e m do p o d e jm o w a n ia b ła g a ln y c h w ę d ró w e k b y ła w o jn a ze S z w e c ją w l a ta c h 1 6 2 6 -1 6 2 9 . N a s t a ł a w ó w c zas d ro ż y z n a , a m y sz y i ro b a c tw o p o ż e ra ły p ło d y ziem i. W r o k u 1629 i 1630 w s a m y m ty lk o L id z b a r k u W a rm iń s k im z m a rło p rz e s z ło 900 osób. W n a s tę p n y m r o k u n a s t a ł y le p s z e czasy. P o s ta n o ­ w iono w ięc w m ie śc ie , że w o k re s ie m ię d z y s ia n o k o s a m i a ż n iw a m i, w so b o tę o k ta w y N a w ie d z e n ia N M P p ó jd zie p ie lg r z y m k a do Ś w ię te j L ip k i22. W p o d o b ­ n y sp o só b p o s tą p iło w ty m c z a sie w ie le w s p ó ln o t p a ra f ia ln y c h .

P o 1650 r o k u n a s tą p iło n ie z w y k łe o ż y w ie n ie ż y c ia re lig ijn e g o w o d r a d z a ­ ją c y m się s a n k tu a r iu m . Z o rg a n iz o w a n e g r u p y p ie lg rz y m ó w p rz y b y w a ły co raz częściej i lic z n ie j, c z ę sto z m u z y k ą i c h o rą g w ia m i. R e je s tro w a n o p ie lg rz y m ó w n ie ty lk o z W a rm ii, a ró w n ie ż z d a ls z y c h d z ie ln ic R z e c z y p o sp o lite j, L itw y, Ż m u d zi, a ta k ż e z W łoch i A u s trii. O p o p u la rn o ś c i teg o s a n k tu a r iu m w p o ls k o ­

17 H. Madej, Sanktuaria maryjne na Warmii w aspekcie historii Sztuki, SW, t. 14, 1977, s. 379.

18 T. Clagius, Linda Mariana, sive de B. V. Lindensi Libri. V, Coloniae 1702, s. 118. 19 J. Poklewski, Święta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus Książęcych, Warszawa - Poznań 1974, s. 40-41.

20 M. F. Ciaritius, BVM Lindensis Vestutissimus et religiossimum in Prussia Sacellum

eatissime Virginia Mariae Sacrum prodigiis divinis clarissimum, Bransbergae 1626; T. Clagius,

dz. cyt.

21 Powtarzam za A. Szorcem, Stefan Sadorski (1581-1640) fundator Świętej Lipki, Olsztyn 1996, s. 77-78.

22 J. Jasiński, Pielgrzymki do Świętej Lipki od schyłku XVIII do początku XX wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 56, 1991, z. 4, s. 72-73.

ję z y c z n e j sp o łe cz n o śc i św ia d c z y d w u k r o tn e w y d a n ie sk ró c o n e j w e rs ji d z ie ła T o m a sz a C la g iu s a 23.

W X V II i X V III w ie k u w m ie js c u ty m d ochodziło do s y s te m a ty c z n y c h s p o tk a ń k a to lik ó w z lu d n o ś c ią p r o te s ta n c k ą 24. M a z u rz y p o w ta r z a li m ię d z y s o b ą le g e n d ę o c u d o w n y m u r a to w a n iu m y śliw e g o to n ą c e g o w tu te js z y m b a ­ g n ie . M ie jsce to sp rz y ja ło k o n w e rsjo m . W 1684 r o k u z a r e je s tr o w a n o 32 ta k ie p rz y p a d k i, w 16 8 6 r o k u ju ż 45, a 1703 r o k u aż 66 k o n w e rs ji n a k a to lic y z m 25. D la p ą tn ik ó w z w ła s z c z a p o m o cn e n a c z a s n o c le g u b y ły k r u ż g a n k i, k tó re c h a r a k te r y z u ją p ie lg rz y m k o w e w a r m iń s k ie s a n k t u a r i a . W Ś w ię te j L ip ce b u ­ dow ę ic h w ra z z n a r o ż n y m i k a p lic a m i z a k o ń c z o n o w 1708 ro k u . W ś w ią ty n i te j z n a jd o w a ł się, obok s ły n n e j k o p ii o b r a z u M a tk i B o sk iej Ś n ie ż n e j, c u d o w n y k ru c y fik s . N a jc z ę śc ie j e w a n g e lic y p rz y b y w a li do św ię to lip s k ie g o s a n k t u a r i u m n a ś w ię to A p o sto łó w P io tr a i P a w ła o ra z w d n iu N a w ie d z e n ia N a jś w ię ts z e j M a ry i P a n n y . Z a m a w ia li w ó w cza s m s z ę św., tzw . m a z u r s k ą , p o d c z a s k tó re j o b c h o d z ili z z a p a lo n y m i ś w ie c a m i g łó w n y o łta r z 26. D a ro w iz n y s z la c h ty p r u ­ sk ie j ś w ia d c z ą o s z a c u n k u , ja k i m cie sz y ło się to s a n k t u a r i u m w ś r ó d lu d n o ­ ści p r o te s ta n c k ie j. W ła d z e p r u s k ie z a b r a n i a ł y p r z y jm o w a n ia p ie lg rz y m e k z g łę b i R z e c z y p o s p o lite j. I n f o r m u ją o n ic h z a r z ą d z e n ia z 16 c z e rw c a 17 2 4 r o k u , 14 s i e r p n i a i 4 g r u d n i a 1728 r o k u o ra z 21 m a ja 1751 ro k u . S k u te c z ­ n o ść ic h je d n a k n ie z a d o w a la ła w ła d z p ru s k ic h .

O tłu m a c h g ro m a d z ą c y c h się w Ś w ię te j L ip ce ś w ia d c z ą ta k ż e d a n e d o ty ­ czące osób p r z y s tę p u ją c y c h do k o m u n ii św. D la p r z y k ła d u w 1696 r o k u o d n o ­ to w a n o 2 4 5 7 0 ta k ic h osób. W 1702 r o k u w Ś w ię te j L ip ce lic z b a k o m u n ik u ją ­ c y ch w y n o s iła 33 0 0 0 , a w 1769 r o k u 35 000 osó b 27 . D a n e te s ą z b liż o n e do lic zb y osób n a w ie d z a ją c y c h tę o sa d ę . P rz y k ła d o w o w 1720 r o k u z a r e je s tr o w a ­

23 Pierwsze wydanie tego skrótu ukazało się w 1770 roku (Krótka wiadomość o początkach

i pomnożeniu nabożeństwa i cudów na słynącym wszelkimi łaskami Maryi Panny mieyscu Świę­ tej Lipki z różnych historyków wyjęte za dozwoleniem zwierzchności kościelnej dawniej w nie­ mieckim języku wydana teraz na polski z tymże dozwoleniem przełożona Roku Pańskiego 1770

w Brunsbergu drukarni Societas Jesu). Bezpośrednio korzystałem z drugiej rozszerzonej wersji tego skrótu: T. Clagiusz, Opisanie miejsca Święta Lipa, czyli Lipka nazwanego. Tłumaczenie

z niemieckiego, Warszawa 1805.

24 Ten aspekt w ostatnim czasie najczęściej i najpełniej przebadał ks. Władysław Nowak - tegoż, Kult Matki Boskiej na ewangelickich Mazurach w XVII i XVIII w., SW, t. 21, 1981; tegoż,

Sanktuarium NMP w Świętej Lipce a kult maryjny wśród protestantów na Mazurach, „Przegląd

Powszechny”, 1983, nr 5-6; tegoż, Matka Pana w religijności ewangelików Prus Wschodnich

(1525-1945), Olsztyn 1996; Por. także J. Hochleitner, Szukając genezy pruskiego ekumenizmu. Z życia religijnego na pruskim pograniczu katolicko-ewangelickim, SE, t. 2, 2000, s. 97-124;

tegoż, „Katolickość” pruskich ewangelików na przykładzie ich udziału w pielgrzymkach do Świę­

tej Lipki, „Rocznik Mazurski”, t. 4, 1999, s. 45-52; tegoż, Ewangeliccy pielgrzymi w Świętej Lipce. Z dziejów pogranicza warmińsko-mazurskiego, „Mrągowskie Studia Humanistyczne”, t. 2,

2000, s. 31-38.

25 A. Poschmann, Das Jesuitkoleg in Rössel, Braunsberg 1932, s. 62. 26 K. Górski, Od religijności do mistyki, cz. I: 966-1795, Lublin 1962, s. 170.

27 Dane czerpię za A. Poschmann, dz. cyt., s. 68 i J. Obłąk, Historia diecezji warmińskiej, Olsztyn 1959, s. 132; J. Paszenda, Święta Lipka, Olsztyn 1996, s. 66.

no 30 000 p ie lg rz y m ó w 28. Te w y so k ie s ta ty s ty k i n ie o d s ta ją od liczb y p ie l­ g rz y m ó w n a w ie d z a ją c y c h s a n k t u a r i a w in n y c h e u r o p e js k ic h p a ń s t w a c h w ty m c z a sie . P rz y k ła d o w o w M a r ia T a fe rl, w D o ln ej A u s tr ii, doliczono się w 1702 r o k u 71 ty s . p ie lg rz y m ó w , z a ś w s z w a jc a rs k im E in s ie d e ln ro c z n ie p rz y b y w a ło po 100 ty s . p ą tn ik ó w .

K o le jn e w a ż n e w a r m iń s k ie s a n k t u a r i u m z n a jd u je się w S to c z k u W a r­ m iń s k im . J e g o p o c z ą tk i s ię g a ją 1560 ro k u . Z b u d o w a n o t a m w ó w czas k a p lic ę m o g ą c ą p o m ie śc ić k ilk a osób. W e d łu g le g e n d y d z ie w c z y n k i m ia ły ta m z n a le ź ć fig u rk ę M a tk i B ożej. P o n ie w a ż p rz e n o s z e n ie fig u rk i do k a p lic y w e w si, ja k ró w n ie ż do k o śc io ła w K iw ita c h , k o ń czy ło się p o w ra c a n ie m je j n a m ie jsc e z n a le z ie n ia , d la te g o w y b u d o w a n o w ty m m ie js c u w ię k s z ą k a p lic ę . D o 1620 r o k u w o b iek cie ty m n ie g ro m a d z ili się p ie lg rz y m i. W n a s tę p n y c h l a ta c h z a c z ęli się t a m j e d n a k o n i p o ja w ia ć . G a s p e r P e n q u it, lid z b a r s k i k r o n ik a r z , z a n o to w a ł, iż w a k c ie w d z ię c z n o śc i z a w y b a w ie n ie od z a r a z y u d a li się do S to c z k a p a r a f ia n ie „ p u b lic a e p ro c e s s io n e s ”29. W p ro to k o le w iz y ta c y jn y m p a ­ ra f ii K iw ity z 1622 r o k u z a p is a n o , że p r z y d ro d z e ze S to c z k a do K le jd y t sto i k a p lic a , do k tó re j od d w ó ch l a t p o d ą ż a ją z p r o c e s ją p a r a f ia n ie z K iw it w u ro c z y s to ś ć N a w ie d z e n ia N a jś w ię ts z e j M a ry i P a n n y . D o p iero je d n a k in ic ja ­ ty w a b is k u p a M ik o ła ja S z y sz k o w sk ie g o , k tó r y w o b lic z u p rz e d łu ż a ją c e j się w o jn y ze S z w e d a m i (1 6 2 6 -1 6 3 5 ) złożył ślu b , że w y b u d u je w ła s n y m s u m p te m ś w ią ty n ię p o ś w ię c o n ą M a tc e P o k o ju p rz y c z y n iła się do p o w s ta n ia s ły n n e g o s a n k tu a r iu m . J e g o b u d o w a ro z p o c z ę ła się w 1639 ro k u , a d w a l a t a p ó źn iej z o s ta ła z a k o ń c z o n a w n ie p o w ta r z a ln y m w re g io n ie k s z ta łc ie ro tu n d y . W 1645 r o k u o sie d lili się t u t a j , d z ię k i ży czliw ości b is k u p a S z y sz k o w sk ie g o i L e s z ­ cz y ń sk ie g o , b e r n a r d y n i30.

W y jątk o w ej czci d o z n a w a ła w ś w ią ty n i d r e w n ia n a f ig u r k a M a tk i Bożej B o le sn e j, k t ó r ą n a z y w a n o „ M a łą M a tk ą B o ż ą ”. B y ła o n a p rz e c h o w y w a n a w n ie w ie lk im c y b o riu m w o łta r z u św. A n n y , z a s z k la n y m i d rz w ic z k a m i. W tzw . K się d z e dom ow ej sto c z k o w sk ie g o k o n w e n tu z n a jd u je się w y k a z 62 n a d z w y c z a jn y c h ła s k , o tr z y m a n y c h ta m do r o k u 1741. N a p i ę t n a s t u s tr o n a c h s p o ty k a m y in fo rm a c je o u z d ro w ie n ia c h z c h o ró b ś m ie rte ln y c h , w y le c z e n iu e p ile p s ji, d o k u c z liw y c h b ólów gło w y i zębów , p rz y w ró c e n iu u tra c o n e g o w z ro ­ k u i s łu c h u , o d z y s k a n iu w ła d z y w n o g a c h alb o o c a le n iu p rz e d ś m ie rc ią . W 1732 r o k u ojciec B e r n a r d A n h u t ro z c h o ro w a ł się. B ól n o g i t a k b a rd z o m u d o k u c z a ł, że p rz e z s ie d e m m ie s ię c y n ie m ó g ł chodzić. Z w ró cił się w re sz c ie o pom o c do M a tk i B ożej i św. A nny, k t ó r a ró w n ie ż c ie s z y ła się s z c z e g ó ln ą cz c ią w S to c z k u . S to ją c n a je d n e j n o d z e o d p ra w ił M szę św. i szy b k o w y z d ro ­ w ia ł. W S to c z k u W a r m iń s k im , p o d o b n ie j a k w Ś w ię te j L ip ce, m ia ły m iejsce

28 Ch. Schreiber, Wallfahrten durch deutsche Land, Berlin [b.r.w], s. 106-107.

29 G. A. Heide, Archivum vetus et novum Ecclesiae Archipresbyteralis Heilsbergensis, wyd. C. P. Woelky, [w:] Monumenta Historiae Warmiensis, Bd. 8, Braunberg 1889, s. 615.

30 Na ten temat dokładnie pisze K. Sarwa, Kult Najświętszej Maryi Panny Matki Pokoju

k o n w e rs je . W l a t a c h 1 6 8 8 -1 7 4 0 z a re je s tro w a n o 8 6 p rz e jś ć n a k a to lic y z m , a n a s tę p n y c h 19 osób p o z y sk a n o w l a ta c h 1 7 5 3 -1 7 7 0 .

K u lt M a tk i Bożej w G ietrz w a łd z ie n a ro d z ił się n a p o c z ą tk u XVI stu lecia. W ów czas o b ra z M a tk i B oskiej z D z ie c ią tk iem b y ł p rz e d m io te m szczególnej czci. W ed łu g p ro to k o łu w izytacyjnego z 1680 ro k u w iz e ru n e k N M P b y ł o d sła n ia n y w tra k c ie u ro czy sto ści p a tro n a ln y c h kościoła. W te d y te ż pojaw iać się zaczęły p ie rw sz e d z ię k c z y n n e w o ta z a ła s k ę p o w ro tu do zd ro w ia. W X V III s tu le c iu część ty c h d a ró w tr z e b a było p rz e n ie ść do z a k ry stii. W ie lk ą a d o ra c ją cieszył się w kościele o b raz O fia ro w a n ia M a tk i B oskiej z X V II w ieku. P rz e d s ta w ia ł on M ary ję ja k o d ziew czynkę w o to czen iu rodziców, św. A n n y i św. J o a c h im a 31.

W p ie rw s z e j p o ło w ie X V II s tu le c ia zac zęło ro d z ić się n a p ó łn o cy W a rm ii k o le jn e s a n k tu a r iu m . P r z y d ro d z e z B r a n ie w a do N ow ej P a s łę k i n a d rz e w ie w is ia ł o b ra z p rz e d s ta w ia ją c y Ś w ię tą T rójcę. T rz e m a k u la m i u g o d ziło o b ra z k ilk u sz w e d z k ic h żołnierzy. W te d y z p rz e b ity c h m ie js c p o p ły n ę ła k rew . P o m i­ m o z n ik n ię c ia o b ra z u c ią g le p rz y c h o d z ili do te g o m ie js c a c ie k a w i p ie lg rz y m i. N a p o s ia d ło ś c ia c h n a le ż ą c y c h do je z u itó w p o sta n o w io n o w z n ie ść k a p lic ę , n a co u d z ie lił zgody b is k u p W a c ła w L e sz c z y ń sk i. T a m za c z ęły sto p n io w o p o d ą ż a ć p ro c e sje p ą tn ik ó w od 1651 ro k u . D w a d z ie ś c ia l a t p ó źn iej w y s ta w io n o n o w ą k a p lic ę 32. I t a k w 1693 r o k u p r z y b y li b r a n ie w ia n ie p ro s z ą c o o d w ró c e n ie p a n u ją c e j suszy. W p a ź d z ie r n ik u 1703 r o k u w ie rn i z B r a n ie w a d z ię k o w a li z a o c a le n ie m i a s t a od p o ż a ru . W 1711 r o k u p rz y b y li w ie r n i z te g o m ia s ta , a b y p o d zięk o w ać B o g u z a u s ta n ie k lę s k i dżum y. Do k a p lic y tej od 1673 r o k u p ie l­ g rz y m o w a li m ie s z k a ń c y N ow ej P a s łę k i, a od 1677 w ie rn i z F ro m b o rk a . N a jw ię ­ cej p o b o żn y c h p ą tn ik ó w g ro m a d z iło się tu t a j n a św ię to Z n a le z ie n ia K rz y ż a św. W 1709 r o k u ro z d a n o w ty m d n iu 1000 k o m u n ii św. W X V III w ie k u p o s ta n o ­ w iono w y b u d o w ać kościół. W zn iesio n o go w la ta c h 1 7 2 3 -1 7 4 2 . K o n se k ra c ji d o k o n a ł w 1731 ro k u b is k u p s u f r a g a n M ic h a ł R e m ig iu sz Ł a sz e w sk i.

K o le jn y k o śció ł p ie lg rz y m k o w y w e w si K ro sn o koło O r n e ty p o w s ta ł d z ię ­ k i m a łe j k a m ie n n e j fig u rc e , k t ó r ą z n a la z ły d zieci n a d D rw ę c ą . P rz e n o s z o n a k ilk a k r o tn ie do k o ścio ła w O rn e c ie f ig u r k a t a za w sz e p o w ra c a ła n a sw oje m iejsce. Z b u d o w an o w ięc n a jp ie rw k a p lic ę , do k tó re j z aczęli sch o d zić się p ie l­ g rzy m i. W 1592 r o k u d o b ra te z a k u p ił J a k u b B a rts c h , k tó ry ro zp o czął ro zw ijać lo k a ln y k u lt. G d y k a r d y n a ł M ic h a ł R a d z ie jo w sk i p rz y d z ie lił do o b słu g i p ie l­ g rz y m ó w w k a p lic y sta łe g o k a p ła n a , d o p ro w a d ziło to do w ięk szeg o n a p ły w u p ątn ik ó w . W 1720 r o k u k o n s e k ra c ji ś w ią ty n i d o k o n a ł b is k u p T eodor P o to c k i33.

31 Na temat dziejów kultu gietrzwałdzkiego w okresie staropolskim patrz J. Piskorska,

Rozwój sanktuarium w Gietrzwałdzie, SW, t. 14, 1977; S. Ryłko, Dzieje parafii Gietrzwałd na Warmii po rok 1877, Kraków 1992.

32 J. Hochleitner, Religijność potrydencka na Warmii (1551-1655), Olsztyn 2000, s. 186-187. 33 Do ważniejszych opracowań na temat tego sanktuarium należą: A. Kolberg, Das Stift

Krossen bis 1714, ZGAE, Bd. 9, 1891, s. 585-858; M. Babicka, Barokowy kościół pielgrzymkowy w Krośnie na Warmii, „Roczniki Humanistyczne”, t. 15, 1967, z. 4, s. 39-62; J. Wojtkowski, Sanktuarium Nawiedzenia NMP w Krośnie na Warmii, „Warmińskie Wiadomości Diecezjalne”,

W k o śc ie le z n a jd o w a ła się r z a d k a n a ty c h z ie m ia c h k o p ia C z a rn e j M a d o n n y z C z ę sto c h o w y p o d a r o w a n a p rz e z b is k u p a S z e m b e k a 34.

T ru d n o j e s t w s k a z a ć w s z y s tk ie m ie jsc a , do k tó ry c h p ie lg rz y m o w a li W a r­ m ia c y w X V III w ie k u . S p o ty k a m y ic h ta k ż e p o z a d ie c e z ją w a r m iń s k ą np. w Ł ą k a c h B r a tia ń s k ic h koło L u b aw y . W ięcej w o ls z ty ń s k ic h ź ró d ła c h a r c h i­ w a ln y c h n a p o ty k a m y in fo rm a c ji d o ty c z ą c y ch m iejsco w y ch , u ś w ię c o n y c h t r a ­ d y c ją m ie js c g o d n y c h n a w ie d z e n ia d la m ie jsc o w y c h p ą tn ik ó w . W X V II w ie k u W a rm ia c y p ie lg rz y m o w a li do w s z y s tk ic h k o ścio łó w w d o m in iu m , a o k a z ją k u te m u b y ły z w ła s z c z a d o ro c z n e o d p u sty .

W y d aje się , iż n a W a rm ii częściej p o d e jm o w a n o t r u d p ie lg rz y m o w a n ia n iż w in n y c h d z ie ln ic a c h R z ec z y p o sp o lite j. B a d a n ia d o ty c z ą c e p o c z ą tk u X IX w ie k u m ó w ią o 1 5 -2 0 % k a to lic k ic h m ie s z k a ń c a c h p o lsk ie j w si, k tó rz y p r z y ­ n a jm n ie j r a z w ż y ciu p ie lg rz y m o w a li do ja k ie g o ś s a n k t u a r i u m 35. N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , iż w a r m iń s k ie lo k a ln e p ie lg rz y m k i, z w a n e p o w sz e c h n ie łosie- r a m i (ró w n ie ż o f ia ra m i i k o m p a n ja m i) 3 6 , s ą p rz e ja w e m tzw . lu d o w e j p o b o ż­ n o śc i o s iln ie z a ry s o w a n y c h r y s a c h in d y w id u a lis ty c z n y c h i u czu cio w y ch . P rz e d e w s z y s tk im b y ły o n e w y p e łn ie n ie m zło żo n y ch w c z e śn ie j ślubów , n a j ­ częściej o c h a r a k te r z e w o ty w n y m 37. T a k a b y ła p o s ta w a m ie s z k a ń c ó w u licy R y b a c k ie j w R e s z lu , k tó r z y po p o ż a rz e w 1641 r o k u w ę d ro w a li do Ś w ię te j L ip k i w d n iu św. J a k u b a A p o s to ła - p a t r o n a p ielg rzy m ó w . M ie s z k a ń c y tej u lic y w trz e c i d z ie ń Z ie lo n y c h Ś w ią t id ą c do Ś w ię te j L ip k i s p e łn ia li ślu b p o d ję ty ja k o d z ię k c z y n ie n ie z a o c a le n ie od z a ra z y . D o te g o s a n k t u a r i u m z p o d o b n y c h p o b u d e k p rz y b y w a li p ą tn ic y z W o z ła w e k i G ło to w a, R y n u Re- sz e lsk ie g o (u p ro s z e n ie B o g a i o d w ró c e n ie z a ra z y ), m ie s z k a ń c y K le w n a p ro s ili o z a c h o w a n ie p r z e d p o ż a re m , a w ie r n i z S ą to p i M n ic h ó w k a o o d w ró c e n ie k lę s k i n ie u ro d z a ju .

Ł o s ie ry n a ro d z iły się n a jp ó ź n ie j u p ro g u X V II s tu le c ia . P a m ię ć o ich g e n e z ie po d w ó ch s tu le c ia c h z a m a r ła . J e s z c z e n a p o c z ą tk u X IX w ie k u d u s z ­ p a s te r z e w a r m iń s c y b y li w s ta n ie s to s u n k o w o d o k ła d n ie o d tw o rz y ć p o c z ą tk i n ie k tó r y c h ło sie r. T a k w ięc p ro b o szc z p a r a f ii Ig n a lin o in fo rm o w a ł b is k u p a J ó z e f a v o n H o h e n z o lle r n a w 18 1 6 r o k u , że p a r a f ia n ie n ie g d y ś złożyli ślu b c e le m o d w ró c e n ia p o m o ru n a b y d ło , d la te g o co r o k u w ę d r u ją do Ś w ię te j L ip k i38. T a k c h a r a k te r y z u je te p r a k t y k i P a w e ł T u ro w icz z T o m a sz k o w a : „M ało s p o ty k a n y m i w in n y c h d z ie ln ic a c h P o ls k i j e s t zw y czaj, j a k i p a n u je n a

34 AAWO, Archiwum Biskupie, B 7, fol. 133-134.

35 L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986. Por. interesujący materiał B. Roka, Zycie religijne w sanktuariach maryjnych na ziemiach Rzeczypospolitej

w czasach saskich, [w:] Między barokiem a oświeceniem. Obyczaje czasów saskich, pod red.

K. Stasiewicz i S. Achremczyka, Olsztyn 2004, s. 155-165.

36 Termin ten powstał ze słowa „ofiara” - por. R. Kaczorowski, Cztery pieśni do matki

Bożej Gietrzwałdzkiej w świetle Rękopisu 70 z Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, „Teki

Gdańskie”, t. 5, 2003, s. 178, p. 5. Por. także: W. Doroszewski, Uwagi o gwarze Warmii i Mazur, [w:] W. Gębik, Pieśni ludowe Mazur i Warmii, Olsztyn 1952, s. 133.

37 W. Piwowarski, Łosiery do Gietrzwałdu, SW, t. 14, 1977. 38 J. Jasiński, Pielgrzymki do Świętej Lipki..., s. 72.

W a rm ii. C z ę s te lo k a ln e p ie lg rz y m k i (ło sie ry ) w y r u s z a ły do k o śc io ła p a r a f i a l ­ n eg o lu b do k o ścio łó w s ą s ie d n ic h . Ł o s ie ry d z ie liły się n a o d p u s to w e lu b ś lu b ­ n e. W o d p u s to w y c h lu d n o ś ć d ą ż y ła n a o d p u s t do k o śc io ła p a r a f ia ln e g o lu b są sie d n ie g o . W ło s ie ra c h ślu b n y c h k ro czy li p ie lg rz y m i do m ie jsc ś w ię ty c h ce­ le m d o trz y m a n ia p rz y rz e c z e ń p rz o d k ó w ”39. O d 1654 r o k u z a p o c z ą tk o w a n o p a ­ r a f ia ln ą ło sierę z L id z b a rk a W a rm iń sk ieg o do S to czk a W a rm iń sk ieg o w celu p o w s tr z y m a n ia z a ra z y i z o b aw y p r z e d w o jn ą ze S z w e d a m i. W 1728 ro k u d o k o n a n o je d y n ie p rz e s u n ię c ia te r m in u ło sie ry z c z w a r tk u w o k ta w ie N a w ie ­ d z e n ia N M P n a p ie r w s z ą n ie d z ie lę w r z e ś n ia . Ś lu b y te b y ły re a liz o w a n e p rz e z n a s tę p n e p o k o le n ia p rz e z ca łe d zie się c io le cia , a n a w e t s tu le c ia 40.

T ru d n o j e s t u s ta lić c z a s n a r o d z in p o sz c z e g ó ln y c h w a r m iń s k ic h p ie lg rz y ­ m e k p rz e b ła g a ln y c h . Z ogólnej licz b y 47 ło sie r, z k tó ry c h 23 p rz y c h o d z iły do S ę ta la , a 2 4 w y c h o d z iły do in n y c h p a r a f ii, k s. M a k s y m ilia n F a l k w II połow ie XX w ie k u m ó g ł o d tw o rz y ć g e n e z ę ty lk o trz e c h . W I p ołow ie X IX w ie k u r u c h p ie lg rz y m i n a W a rm ii z a c z ą ł p rz e ż y w a ć p e w ie n r e g r e s . T ylko do Ś w iętej L ip k i z a n ie c h a n o w ó w czas a ż 13 ło s ie r41. S t a n t e n u le g ł z m ia n ie d i a m e t r a l ­ n ej po o b ja w ie n ia c h M a tk i B ożej w G ie trz w a łd z ie w 1877 ro k u .

Ł o s ie ry s ta w a ły się w o k re s ie k lę s k e le m e n ta r n y c h w a ż n ą fo rm ą p o s z u k i­ w a n ia r a t u n k u . Ś w ia d e c tw e m ty c h p r a k ty k s ą k ro n ik i k o śc ieln e, a ta k ż e r e l a ­ cje b is k u p ó w w a rm iń s k ic h , p o sy ła n e do S to licy A p o sto lsk iej. W a rto w ty m m ie jsc u w sp o m n ie ć o u p o w sz e c h n io n y c h w św iecie k a to lic k im w ła ś n ie w X V II i X V III s tu le c iu p r a k ty k a c h o d tw a r z a n ia d ro g i k rzy żo w ej, często w fo rm ie k a lw a rii. P rz y ję to w ów czas, że lic z b a sta c ji d ro g i krzy żo w ej b ę d z ie w y n o siła c zte rn a śc ie . T a k ą k a lw a rią , p o m y ś la n ą p rz e d e w sz y stk im d la p ątn ik ó w , j e s t 14 sta c ji drogi krzyżow ej u sta w io n y c h p rz y dro d ze z R e sz la do Ś w iętej L ipki. W ła ­ ściw e k a lw a rie w a rm iń s k ie p o w sta w a ć zaczęły dopiero od k o ń c a X IX stu le c ia 42.

M o ż n a z d u ż y m p r a w d o p o d o b ie ń s tw e m p rz y ją ć , iż lic z e b n o ś ć ło s ie r w sp o só b sz c z e g ó ln y w z r a s t a ł a w o k r e s a c h w y s tę p o w a n ia ś m ie rc io n o ś n e j d żu m y . W e d łu g w y lic z e ń b i s k u p a Z a łu s k ie g o w tr a k c ie e p id e m ii d ż u m y z 1710 r o k u ś m ie rć m ia ło p o n ie ś ć około 12 ty s ię c y W a rm ia k ó w 43. W te d y p r z e s t a ł a is tn ie ć w ie ś S a n d y ty , z n a jd u ją c a się w p o b liż u u jś c ia r z e k i W ad ąg . Ś m ie rć z b ie r a ła sw oje żn iw o n ie ty lk o w ś ró d z a ra ż o n y c h , a le ta k ż e z p o w o d u g ło d u , k tó r y b y ł k o n s e k w e n c ją n ie u r o d z a ju i p o m o ró w b y d ła . W II połow ie

39 Por. P. Turowicz, Historia parafii Bartąg, dekanat Olsztyn, diecezja warmińska, prze­ chowywana w AAWO, mikrofilm nr 382, s. 123-124. Fragmenty tej historii zostały wydane - Aneks 2, [w:] J. Hochleitner, Kapliczki Warmii południowej. Przydrożne obiekty kultu jako

element ludowego systemu komunikacji, Olsztyn, s. 141-142.

40 Por. M. Falk, Warmińskie łosiery jako przejaw religijności na przykładzie parafii Sętal

koło Olsztyna, SW, t. 10, 1973, a również poświadcza to twórczość literacka - por. M. Zientara-

-Malewska, Warmio moja miła, Warszawa 1969, s. 141. 41 J. Jasiński, Pielgrzymki do Świętej Lipki..., s. 82-83.

42 A. Kopiczko, Sanktuaria pasyjne na Warmii. Zarys problematyki, [w:] Kult Męki Pań­

skiej. Historia i teraźniejszość, pod red. D. Wojtyski, Olsztyn 2001, s. 203-204.

43 A. Szorc, Losy biskupstwa warmińskiego w dobie wojny północnej (1700-1711), SW, t. 2, 1965, s. 87-88.

X V III w ie k u p o d e jm o w a n o z a k ro jo n e n a d u ż ą s k a le ś ro d k i p re w e n c y jn e 44. Ś w ia d e c tw e m ó w c z e sn y c h p la g s ą w y s ta w ia n e w ó w c z a s p rz y d ro ż n e k rz y ż e i lic z n e tzw . d ż u m o w e c m e n ta rz e . W X V III w ie k u w z n ie sio n o w O ls z ty n ie d w a p o m n ik i. P ie r w s z y u k a z u je C h r y s t u s a trz y m a ją c e g o k u lę z ie m s k ą , z w y ry ty m n a cokole n a p is e m : „D o m in e Q u i s a lv a s e t n o s tr i S a lv a to r M is e r e ­ r e Ao 1 7 3 7 ”. D ru g i p r z e d s ta w ia C h r y s tu s a u p a d a ją c e g o p o d k rz y ż e m z p o l­ s k im n a p is e m n a p o s tu m e n c ie : „Idź z a m n ą ”45. T rz y k rz y ż e p rz e d w ik a r ia te m w B a r t ą g u m ia ły b y ć p a m i ą t k ą „z c z a só w c ię ż k ic h , z a ra ź liw y c h c h o ró b ”46. W C z a r tn y m K ie rz u w 1612 r o k u m ie s z k a ń c y w y s ta w ili k a p lic ę k u czci św. J a k u b a S ta rs z e g o , po w y g a ś n ię c iu z a r a z y d ż u m y 47. Ś p ie w a n o n a W a rm ii w c z a sie t r w a n i a z a g ro ż e n ia z a r a z ą p ie ś ń „A ch w szech m o g ący , d o b ro tliw y B o że” o ra z s ie d e m n a s to w ie c z n y u tw ó r „Do C ieb ie, P a n ie , p o k o rn ie w oła- m y ”48. O p ró cz ty c h k lę s k n ie b e z p ie c z n e d la e g z y s te n c ji W a rm ia k ó w b y ły in n e z ja w is k a , j a k p la g a sz a ra ń c zy .

B a d a ją c w a r m iń s k ie p ie lg rz y m o w a n ie m o ż n a śle d z ić d a w n e s z la k i k o m u ­ n ik a c y jn e 49. Ze z ro z u m ia ły c h p o w odów le p ie j z o s ta ły o p ra c o w a n e do te j p o ry d ro g i o c h a r a k te r z e tra n z y to w y m o ra z d ro g i m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i m i a s t a ­ m i. S z la k i p ie lg rz y m ie n a jc z ę śc ie j z a ś p rz e b ie g a ły d ro g a m i o c h a r a k te r z e lo k a ln y m . Do Ś w ię te j L ip k i p ie lg rz y m i z d a ls z y c h m iejsco w o ści m o g li w y k o ­ rz y s ty w a ć g łó w n ie jsz e tr a k ty . Z D o b reg o M ia s ta do R e s z la t r a s ę w y z n a c z a ły n a s tę p u ją c e m iejsco w o ści: O rzech o w o , R a d o sto w o , S tu d n ic a , K a lis , J e z io ra n y , O ls z e w n ik , P isz e w o , P ie rw ą g i, W ą g sty , L u try , W ojtow o, K o m in k i, M n ich o - w o50. Z B a r c z e w a z a ś do Ś w ię te j L ip k i b ie g ła d ro g a p rz e z R e sz e l lu b d r u g a p rz e z m iejsco w o ści: R u sz a jn y , W ipsow o, Z e rb u ń , B iesó w k o , T ejsty m y , O rłow o, K olno, K o m in k i, Z aw idy, M n ich o w o i R e s z e l51.

C z ę sto ło s ie ry d ą ż y ły do n a jb liż s z y c h k o ścio łó w p a r a f ia ln y c h , czyli n a tzw . k ie r m a s y 52, b ą d ź do ś w ią ty ń o b c h o d z ą c y c h ś w ię ta p a tr o n a ln e . Ze w si

44 Por. interesujące wydawnictwo źródłowe ukazujące działania mające nie dopuścić do przedostania się zarazy na ziemiach pruskich - Ignacy Krasicki na Warmii. Przekazy źródłowe, cz. II: 1769-1772, wyd. A. Szorc, Olsztyn 2002, przede wszystkim nr 92 (s. 128), 97 (s. 133-135).

45 A. Wakar, Olsztyn 1353-1945, Olsztyn 1971, s. 98, il. 28 i 29; tenże, Bałwany chwaląc

bez zakonu żył. Szkice i portrety, Olsztyn 1986, s. 45.

46 P. Turowski, dz. cyt..

47 A. Kopiczko, Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993, s. 182.

48 Z. Rondomańska, Polska pieśń religijna na Warmii w latach 1795-1939, Olsztyn 2002, s. 259. 49 R. Grabo, Die Ostpreussischen Strassen im 18. und 19. Jahrhundert, Königsberg 1910; J. Szeliga, Pierwsza szczegółowa mapa północno — wschodniej Polski oparta na triangulacji

(1810), „Zeszyty Geograficzne WSP w Gdańsku”, R. 9, 1969; W. Szulist, Ważniejsze lądowe szlaki handlowo-komunikacyjne Warmii i Mazur XVI-XVIII wieku, KM-W, nr 3, 1972.

50 W. Szulist, dz. cyt., s. 314. 51 Tamże, s. 315.

52 Gwarowe wyrażenie „kiermasy” znane było przynajmniej od końca XVIII wieku. Naj­ starszy zapis tego pojęcia spotykamy we wspomnieniach Franciszka Liedera (F. Lieder, Warmia

moich młodych lat, wyd. J. Jasiński, Olsztyn 1986, s. 87). Termin ten mógł powstać od nazwy

rzeki w pobliżu Barczewa - Kiermasa. Tą nazwą obejmowano przyjęcia rodzinne, na które zjeżdżali się krewni i znajomi z okolicznych miejscowości. Zwyczaj ten barwnie opisał ks. W. Barczewski, Kiermasy na Warmii, Olsztyn 1923.

D ą b ró w k i, n a le ż ą c e j do p a r a f ii S ę ta l, u d a w a n o się z ło s ie r ą do M ię d z y la s u w p ie r w s z ą n ie d z ie lę m a ja , do B a r c z e w k a n a św. A n to n ie g o , do G ło to w a w u ro c z y s to ś ć N a jś w ię ts z e g o S e rc a P a n a J e z u s a , do D y w it w ś w ię to W n ie b o ­ w z ię c ia M a tk i B o sk ie j, do J o n k o w a 16 s ie r p n ia , a do G ie tr z w a łd u 8 w rz e ś n ia . Z B r ą s w a łd u ło s ie ry w y c h o d z iły do S ę t a l a n a u ro c z y s to ś ć P r z e m ie n ie n ia P a ń ­ sk ieg o , do J o n k o w a n a św. R o c h a , do G u tk o w a n a św. W a w rz y ń c a , do D y w it z a ś n a u ro c z y s to ś ć W n ie b o w z ię c ia M a tk i B o sk ie j53. N ie k tó re ło s ie ry do Ś w ię ­ te j L ip k i w ę d ro w a ły po k ilk a d n i. A. K o lb e rg z e s ta w ia p ie lg rz y m k i z 1650 r o k u 54. O d 1 do 13 lip c a z a ś p rz y b y w a li m ie s z k a ń c y m .in . m iejsco w o ści o d d a ­ lo n y c h n a ty le , a b y w ę d ro w a ć p rz e s z ło d z ie ń : z J o n k o w a , K le b a r k a W ielk ieg o , B a r t ą g a i P ie n ię ż n a .

W a rm iń s k ie p ie lg rz y m o w a n ie c h a r a k te r y z u je się s iln y m k u lte m M a tk i B ożej. P ą tn ic y w ę d ro w a li do je j k o le jn y c h w iz e ru n k ó w , ś p ie w a ją c s p e c ja ln e p ie ś n i i p rz e z je j w s ta w ie n n ic tw o p ro s z ą c o b ło g o sła w ie ń stw o . R elig ijn o ść s ta r o p o ls k a k r z e w iła m .in . n a b o ż e ń s tw o „św ięteg o n ie w o ln ic tw a ” p o le g a ją c e ­ go n a z u p e łn y m o d d a n iu się w o li M a tk i B ożej. N a b o ż e ń s tw o to z a p o c z ą tk o ­ w a li je z u ic i55. Z a k o n t e n n a W a rm ii o d g ry w a ł w a ż n ą ro lę w d u s z p a s te r s tw ie , s p r a w u ją c o p ie k ę m .in . n a d ś w ię to lip s k im s a n k tu a r iu m . K u lt m a r y jn y s z e ­ rz y ły p o n a d to je z u ic k ie so d alicje . W s k a z a ć n a le ż y ta k ż e in n e o b lic z a w a r m iń ­ sk ieg o p ie lg rz y m o w a n ia : a) k u l t N a jś w ię ts z e g o S a k r a m e n t u - do B is z ty n k a i G ło to w a, b) k u l t K rz y ż a św. - m ie js c a m i te g o k u l t u b y ły s a n k t u a r i a w C h w alęc i- n ie , B ra n ie w ie i Z a le s iu , c) k u l t ś w ię ty c h - do p o p u la rn ie js z y c h n a le ż y zaliczy ć św. A n n ę , św. F r a n c is z k a i św. A n to n ie g o P a d e w s k ie g o . Św. W a le n ty u z d r a w ia ł z e p ile p sji, a św. K a je ta n leczy ł z c u c h n ą c y c h w rz o d ó w i n ie g o ją c y c h się r a n , n a k tó re k ła d z io n o k w ia ty z e b r a n e z o łta r z a . G ro n o ty c h ś w ię ty c h było z a le c a n e p rz e z oo. b e rn a rd y n ó w . W c ię ż k ic h p o tr z e b a c h ży cio w y ch u d a w a n o się do św. A n to ­ n ie g o w B a rc z e w ie , z a ś w c h o ro b a c h o fia ro w y w a n o się św. W a le n te m u lu b św. R ochow i p ie sz o w ę d ru ją c do J o n k o w a b ą d ź K le w e k . M o ż n a w sp o m n ie ć ró w ­ n ie ż p o p u la r n y k u l t św. R o c h a ( o d p u s t w T ło k o w ie) i św. Iz y d o ra (o d p u s t w B a rc z e w k u ). S to su n k o w o p o p u la r n y n a w si b y ł k u l t ś w ię ty c h F lo r ia n a i J a n a N e p o m u c e n a 56. N a k o n ie c w s k a ż m y ty p o w e e ta p y p ie lg rz y m o w a n ia . Do X V III w ie k u o r g a n iz a c ją te g o re lig ijn e g o p rz e d s ię w z ię c ia z a jm o w a li się n a W a rm ii m ie j­ scow i k s ię ż a , p ó ź n iej sto p n io w o t r u d t e n p r z e s z e d ł do k o m p e te n c ji w y b r a ­ n y c h św ie c k ic h . B y li to m ę ż c z y źn i, n a z y w a n i p r o w a d n ik a m i czy p r z e p o z ie d a -53 M. Zientara-Malewska, Wieś nad łąkami, opracowanie tekstu H. Sawicka, Olsztyn 1988, s. 107-108.

54 A. Kolberg, Geschichte der Heilige Linde....

55 K. Górski, Zycie wewnętrzne i religijność ogółu społeczeństwa, [w:] Historia Kościoła

w Polsce, t. 1, cz. 2, pod red. B. Kumora i Z. Obertyńskiego, Poznań - Warszawa 1974, s. 357.

56 J. Hochleitner, Powiernik tajemnic królowej. Kult świętego Jana Nepomucena na War­

c z a m i. S p ra w o w a li o n i fu n k c je p rz e w o d n ik ó w t r a s o ra z p rz e w o d z ili w sp ó ln ej

m o d litw ie i p o b o ż n y m śp ie w o m . To o n i p rz e d w y ru s z e n ie m w d ro g ę z b ie ra li o fia rę p ie n ię ż n ą n a św iec e i m sz ę św. P ó ź n ie j s t a r a l i się o li s t p o le c a ją c y od p ro b o sz c z a n a d ro g ę, n a s tę p n ie w y słu c h iw a li s p e c ja ln ie z a m a w ia n e j m s z y św., w tra k c ie k tó re j k a p ła n o d m a w ia ł m o d litw ę z a p ielg rzy m u jący ch . T reść sp ecja l­ n eg o ic h b ło g o s ła w ie ń s tw a z a w ie r a w s p o m in a n y w yżej „ R y tu a ł” z 1682 ro k u .

W y ru s z a n o z m ie jsc a , k tó r e p e łn iło fu n k c je s a k r a ln e w d a n e j m ie jsc o w o ­ ści. W e w s ia c h n ie p o s ia d a ją c y c h k o śc io ła b y ły to p rz y d ro ż n e o b ie k ty k u l t u 57. P ie lg r z y m k a w y r u s z a ła p rz y d ź w ię k a c h k o śc ie ln e g o d z w o n u . W P r ó la c h n a j ­ p ie rw ś p ie w a n o „P o w ied z J e z u m e k o c h a n ie ”, po czy m o d m a w ia n o k r ó tk ą m o d litw ę , z a ś w B rą s w a łd z ie n a jp ie r w o d m a w ia n o p a c ie rz z a sie b ie i ty c h , co z o s ta li w d o m a c h . Do d z isia j z a c h o w a ło się k ilk a e g z e m p la rz y r ę k o p iś m ie n ­ n y c h ś p ie w n ik ó w p r o w a d n ik ó w , n a p o d s ta w ie k tó ry c h m o ż n a u s ta lić , ja k ie p ie ś n i ś p ie w a n o w tr a k c ie m a r s z u 58. P ie lg rz y m i n ie ś li c h o rą g w ie i św iece, a ta k ż e w o d p o w ie d n i sp o só b u b ie r a li się, z a z n a c z a ją c czy to sw o ją pozycję, czy in te n c ję p ie lg rz y m o w a n ia . K a p ła n b y ł n a jc z ę śc ie j u b r a n y w k o m ż ę i k a p ę , m ło d z ie ż u b r a n a b y ła o d ś w ię tn ie , z w ła s z c z a ci, k tó rz y n ie ś li sy m b o le re lig ij­ n e. W ę d ru ją c y m p ą tn ik o m to w a rz y s z y ł c z ę sto o r g a n is ta i k a p e la . G d y m ija n o ś w ią ty n ie - p o z d ra w ia n o N a jś w ię ts z y S a k r a m e n t, p r z y k a p lic z k a c h i p r z y ­ d ro ż n y c h k r z y ż a c h k ró tk o się m o d lo n o . W ę d ru ją c do Ś w ię te j L ip k i p rz e z R e sz e l o d m a w ia n o n a b o ż e ń s tw o ró ż a ń c o w e , z a tr z y m u ją c się p r z y u s ta w io ­ n y c h w X V III w ie k u k a p lic a c h 59. P o d c z a s o r g a n iz o w a n ia p ie lg r z y m e k k ilk u p a r a f ii t a k u k ła d a n o h a r m o ­ n o g ra m w ę d ró w k i, a b y o u z g o d n io n e j p o rz e s p o tk a ć się w je d n y m m iejscu . T a k w ięc n a u ro c z y s to ś ć P r z e m ie n ie n ia P a ń s k ie g o w P u r d z ie w ie rn i z G ie tr z ­ w a łd u w y r u s z a li o g o d z in ie 5 r a n o , m ie s z k a ń c y S z ą b r u k a i G ry ź lin o 7. K o m p a n ie t e łą c z y ły się w B a r tą g u około g o d z in y 11. G d y k ilk a g r u p się s p o ty k a ło , w ó w c z a s p ie r w s z e ń s tw o ro z p o c z y n a n ia ś p ie w u p rz y p a d a ło n a j s t a r ­ s z e m u p r z e p o w ia d a c z o w i.

W sp o só b u ro c z y s ty n ie sio n o d a r y (n a jc z ę ście j św iece), k tó r e s k ła d a n o u c e lu p ie lg r z y m k i (o łta rz , sły n ą c e z k u l t u o brazy, rzeźb y , re lik w ie ). N a z a ­ k u p w o s k u s k ła d a li się u c z e s tn ic y p ie lg rz y m k i. W y s ta rc z a ły o n e n a w y ró b 2, 4, a n a w e t 6 d u ż y c h św iec. Te o lb rz y m ie św iece to w a rz y s z y ły n p . p ą tn ik o m w d ro d z e n a o d p u s t do B a r t ą g a lu b P u r d y o ra z u ro c z y s to ś c i w Ś w ię te j L ipce. M ę ż c z y ź n i z w ię k s z y c h m ie jsco w o ści n ie ś li c h o rą g w ie . B y ł ró w n ie ż p r a k ty k o ­ w a n y zw yczaj s t a w ia n ia w k o śc ie le ło s ie re k , czyli m a ły c h św ie czek . P o d c z a s m s z y św. ło s ie r k i b y ły u s t a w i a n e p rz e z „ k o śc ie ln ik ó w ”, w y n a g r a d z a n y c h u p rz e d n io d r o b n ą o f ia r ą p ie n ię ż n ą od w ie rn y c h . P o d c z a s w ie lo d n io w y c h p ie l­ g rz y m e k u c z e s tn ic y n a w ła s n ą r ę k ę p o s z u k iw a li n o cleg u .

57 J. Hochleitner, Kapliczki Warmii..., s. 84-88.

58 Dwa takie egzemplarze omówiła Z. Rondomańska, Dwie warmińskie rękopiśmienne

książki pielgrzymkowe z końca XIX wieku, KM-W, nr 2, 1997.

59 J. Hochleitner, Kapliczki łączące Reszel ze Świętą Lipką, „Przydrożne Pomniki Przeszło­ ści”, z. 12, 1991, s. 26-31.

G d y p ie lg rz y m i u jrz e li m ie jsc e docelow e - w ieże s a n k t u a r i u m czy k o śc io ­ ł a - u ro c z y śc ie ś p ie w a n o p ie ś n i, c z ę sto p r z y a k o m p a n ia m e n c ie o rk ie stry . W o d p o w ie d z i o d z y w a ły się dzw ony. P ro c e s jo n a ln ie w ę d r u ją c ą g r u p ę w ita li g o s p o d a rz e s a n k t u a r i u m , a b y u ro c z y śc ie w p ro w a d z ić p ą tn ik ó w do m ie js c a m o d litw y . W 1698 r o k u do Ś w ię te j L ip k i p rz y b y ło 4 6 p ro c e sji, k t ó r ą w ita ! z a m b o n y je z u ita . N a jp ie rw o d p r a w ia n o n a b o ż e ń s tw o , c z ę sto b y ły to n ie s z p o ­ ry. J u ż w tr a k c ie n a b o ż e ń s tw a p rz y s tę p o w a n o do s a k r a m e n t u p o je d n a n ia . G d y n o co w a n o w Ś w ię te j L ip ce, czę ść p ie lg rz y m ó w a d o r o w a ła N a jś w ię ts z y S a k r a m e n t, część s z u k a ła m ie js c a do s n u , in n i m o g li b iw a k o w a ć w okolicy, n p . n a d je z io r a m i, g d z ie m o ż n a b y ło p rz y g o to w a ć s tr a w ę do sp o ży c ia, a ta k ż e ś p ie w a ć i d zie lić się z in n y m i sw o im i w ra ż e n ia m i. D ro g a p o w r o tn a czę sto b y ła z n a c z n ie ła tw ie js z a , g dyż z o k o lic z n y c h w io se k f u r m a n k i p o d je ż d ż a ły n a p rz e c iw p o w ra c a ją c y c h k re w n y c h i zn a jo m y c h . Po p o w ro cie do d o m u o d ­ m a w ia n o m o d litw ę z a s z c z ę ś liw ą p odróż.

P a m ię ć o ta k ic h w y p ra w a c h z a p a d a ła d łu g o w p a m ię c i p ą tn ik ó w , często s ta ją c się w a ż n y m e le m e n te m św ia d o m o śc i p r z e s tr z e n n e j W a rm ia k ó w o p o ło ­ ż e n iu i ró ż n o ro d n o śc i g e o g ra fic z n e j i p rz y ro d n ic z e j okolicy, a ta k ż e s ta ją c się w a ż n y m w ą tk ie m w p o z n a w a n iu o d leg łeg o ś w ia ta . W m ie js c a c h o d p u stó w s p o ty k a li się b o w ie m p ie lg rz y m i z r ó ż n y c h s tr o n R zec z y p o sp o lite j. T e rm in y ty c h re lig ijn y c h w y d a r z e ń b y ły w a ż n e w k a le n d a r z u tzw . lu d z i lu ź n y c h . To o n i w ie lo k ro tn ie b y li p rz e k a z ic ie la m i n o w y c h in fo rm a c ji o ż y ciu w d a le k ic h s tr o n a c h , o in n y c h k u l t u r a c h i w y d a rz e n ia c h .

P o w y ż s z a r e f le k s ja u p o w a ż n ia do w y s n u c ia w n io sk ó w n a t u r y o g ólnej. N a b a d a n y m o b s z a rz e p ie lg rz y m o w a n ie by ło b a rd z o p o p u la r n y m sp o so b e m o d d a ­ w a n ia czci B ogu. W a rm ia c y s y s te m a ty c z n ie i c z ę sto w ie lo k ro tn ie w r o k u p o d e jm o w a li się t r u d u p ie lg rz y m o w a n ia , z w ła s z c z a m a ją c n a u w a d z e b ła g a l­ n e in te n c je . L ic z n e m u u d z ia ło w i w ie r n y c h s p r z y ja ły o k r e s y w y tc h n ie n ia w p r a c y n a ro li, j a k n a o k re s p o p rz e d z a ją c y ro zp o częcie żniw . C h a r a k t e r ty c h a k tó w re lig ijn y c h w y k a z u je się ż y w o tn o ś c ią i z a a n g a ż o w a n ie m .

W św ia d o m o śc i re lig ijn e j r e je s tr u je m y ty p o w y lu d o w y tr a d y c jo n a liz m W arm ia k ó w . T ra d y c jo n a liz m d a w n e j k u l t u r y w ie jsk ie j s ta n o w i w a ż n ą p ła s z ­ czy zn ę, u m o ż liw ia ją c ą b a d a c z o m p o z n a w a n ie z a c h o w a ń lu d z k ic h w o d leg ły ch e p o k a c h . W a ż n y m ś ro d k ie m tr a n s m is y jn y m te j k u l t u r y s ą p r z e k a z y p is a n e i p o w ta r z a n e z p o k o le n ia n a p o k o le n ie - zw y czaje. Ź ró d ła te , n a w e t je ż e li p o c h o d z ą ze s c h y łk u X IX czy p o c z ą tk u XX w ie k u u m o ż liw ia ją z d u ż y m p r a w ­ d o p o d o b ie ń s tw e m o d tw o rz e n ie o k re ś lo n y c h z a c h o w a ń czy obrzędów . O d s t r o ­ n y m eto d o lo g ic z n e j b a d a n i a te j e d n a k w in n y by ć p ro w a d z o n e z d u ż ą o s tr o ż ­ n o śc ią , z u w z g lę d n ie n ie m z m ia n cy w iliz a c y jn y ch , p ra w n o u s tro jo w y c h czy e t ­ n ic zn y ch .

S U M M A R Y

Pilgrim ages have been known in th e history of religion since ancient tim es. In sociological studies they are described as „optional practices”. This is the way to indicate th a t th ey were voluntary and spontaneous in character. The renaissance of pilgrim ages w as brought about by the teachings of th e T rident Council in the 16th century.

The im pact and effectiveness of th is form of devotion w as m uch stronger in W arm ia th a n in o ther p a rts of th e Republic of Poland. The Old Polish aw areness m ade no clear distinction betw een processions and pilgrim ages, which is evident in Tomasz C lagius’s work on Św ięta L ipka (mid-17th century), in which th e author refers to all organised pilgrim ages as processions. From th is author, one learn s th a t am ong those who em barked on pilgrim ages to the Św ięta Lipka S an ctu ary were the bishops of W arm ia and thousands-strong groups of pilgrim s. Records of increased pilgrim age activity can be found in reports regarding the sta te of th e diocese p re p a ­ red by ordinaries to inform th e Holy See of the san ctu aries in W arm ia and organised groups of pilgrim s.

A form of pilgrim age th a t w as unique to W arm ia w as called łosiery. They were organised predom inantly to fulfil th e vows previously m ade by village and p arish groups. In m ost cases, they were votive in character. It m ay be assum ed th a t the num ber of pilgrim s in these local events would increase during tim es of epidemics, n a tu ra l disasters an d wars.