Tomasz Kruz
Fachowiec i skradziona łyżka: z
dziejów kontaktów cystersó
sulejowskich z piotrowskimi
rzemieślnikami w XVIII wieku
Echa Przeszłości 9, 73-81
Tomasz Kruz
Wyższa Szkoła Zawodowa Łódzkiej Korporacji Oświatowej w Łodzi
FACHOWIEC I SKRADZIONA ŁYŻKA.
Z DZIEJÓW KONTAKTÓW CYSTERSÓW
SULEJO W SK ICH Z PIOTRKOWSKIMI
RZEM IEŚLNIKAM I W XVIII W IEKU
P io trk ó w n a le ż a ł do ty c h m ia s t, k tó r e o d e g ra ły z n a c z ą c ą ro lę w h is to r ii n a s z e g o p a ń s t w a 1. P o c z ą tk i sw ojego is tn ie n ia , j a k i rozw ój g o sp o d a rc z y z a w d z ię c z a ł c e n tr a ln e m u p o ło ż e n iu g e o g ra fic z n e m u n a g łó w n y c h s z la k a c h h a n - d lo w y c h 2 i g e o p o lity c z n e m u c h a r a k te ro w i. B ył m ie js c e m są d ó w k s ią ż ę c y c h , zja z d ó w r y c e r s tw a (X III w.), o b r a d se jm o w y c h (X V -X V I w.), sy n o d ó w b is k u p ic h (do X V II w.) i T r y b u n a łu d la K o ro n y (od XV I do X V III w.)3. D o ty c h c z a so w e p u b lik a c je d o ty czą ce d z iejó w P io tr k o w a w o k re s ie s ta r o p o ls k im B. B a r a n o w sk ie g o , K. G ło w a c k ie g o , J . G o ld b e rg a , Z. L ib is z o w s k ie j, K. P a c e lta , R. R o s in a , H . R u tk o w s k ie g o , A. S tro y n o w sk ie g o , T. S ro g o sz a , M. R. W ita n o w - sk ieg o , H . Z e re k -K le szc z , S. Z a ją c z k o w sk ie g o , S. M. Z a ją c z k o w sk ieg o , n ie z a w sz e s k u p ia ły się n a sa m e j o s a d z ie i je j n a jb liż s z e j oko licy - b y ły n a jc z ę
1 T. Kruz, Browarnictwo w Piotrkowie od XVI do XVIII wieku, Grudziądz 2005, s. 6. 2 R. Rosin, Piotrków w średniowieczu, w: 750 lat Piotrkowa Trybunalskiego. Materiały na sesję naukową, red. R. Rosina, Piotrków Trybunalski 1967, s. 5-42; S. Arnold, Władztwo biskupie na grodzie wolborskim w XIII w., Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. I, z. 1, s. 17-25; R. Rosin, Wolbórz i jego okolice w XI-XVI w. Kasztelania-osadnictwo-miasto, w: 400 - lecie śmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego. 700-lecie nadania praw miejskich Wolborzo wi. Materiały z sesji popularnonaukowej z 24 I X 1972 r., red. R. Rosin, Łódź 1975, s. 34-37.
3 W. Konopczyński, Chronologia sejmów polskich 1493-1793, Kraków 1948, s. 133-140; W. Zarzycki, Trybunał Koronny dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993, passim; Z. Anusik, Zycie polityczne miasta w latach 1578-1655; idem, Życie polityczne miasta w latach 1655-1793, w: Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, Łódź 1989, s. 97-110, 138-158; S. Zajączkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej, sieradzkiej, Łódź 1951, passim.
7 4 Tomasz Kruz
ściej s y n te z ą b a d a ń n a d re g io n e m łę c z y c k o -sie ra d z k im . J e d n a k n ie n a le ż y z a p o m in a ć , że p e w n e z a g a d n ie n ia z o s ta ły w s tę p n ie ju ż częściow o o p ra c o w a - n e 4. S ta n t a k i p o d y k to w a n y b y ł i j e s t n a d a l z a in te r e s o w a n ie m s a m y c h h is to ryków , j a k i p o z o s ta ło ś c ią p ro d u k c ji k a n c e la r y jn e j m ia s ta , co p o n ie k ą d z a s a d n iczo o g r a n ic z a s z e r s z y z a k r e s stu d ió w . O k r e s z a b o ró w i II w o jn y św ia to w e j d la n a js ta r s z y c h m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h p r z y n ió s ł n a jw ię c e j z n isz c z e ń , a w szcze g ó ln o ści t e n o s ta tn i, k ie d y to z a g in ę ły a k t a g ro d z k ie , z ie m s k ie p io trk o w s k ie i t r y b u n a ls k ie 5. W te j s y tu a c ji z p o m o c ą p rz y c h o d z ą n a m t u je d y n ie a k t a cechow e m ie sz c z ą c e się w A P P T , k tó r e s ą p o d s ta w ą o p ra c o w a n ia n in ie jsz e g o a r t y k u ł u 6. U z u p e łn ie n ie m s ą lu s tr a c je z X V III w ie k u z A G A D 7 (ta k ż e te o p u b lik o w a n e )8, j a k i w y k a z y p la c ó w i p o sia d ło śc i m ie s z k a ń c ó w
4
B. Baranowski, Stosunki gospodarczo - społeczne w drugiej połowie XVII i XVIII w., w: Dzieje..., s. 84-96; idem, Zycie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1975; idem, Struktura gospodarcza regionu łęczycko - sieradzkiego - wieluńskiego w XVI-XVIII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego (dalej: ZNUŁ), S. I, z. 72: 1970, s. 35-48; idem, Rozmiary i rejonizacja młynarstwa w Polsce w XVI-XVIII w., ZNUŁ, S. I, z. 75: 1971, s. 15-37; idem, Piotrków w końcu XVIII wieku, „Rocznik Łódzki” (dalej: RŁ), t. XXV (XXVIII): 1979, s. 87-105; K. Głowacki, Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego, Kielce-Piotrków 1984, passim; J. Goldberg, Struktura zawodowa ludności miast „wolnych" województwa sieradzkiego w 1791 r., ZNUŁ, S. I, z. 21: 1960, s. 65-89; Z. Libiszowska, Stan gospodarczy ziemi łęczyckiej i sieradzkiej w świetle opisów Holschego, RŁ, t. IV (VII): 1961, s. 163-177; K. Pacelt, Stosunki gospodarcze i społeczne w XVI i w pierwszej połowie XVII w., w: Dzieje..., s. 73-110; R. Rosin, op. cit., s. 30-39; idem, Sukiennictwo w Łęczyckim, Sieradzkim i Wieluńskim od XIII w. do lat siedemdziesiątych XVI w., RŁ, t. IV (VII): 1961, s. 233-258; H. Rutkowski, Piotrków Trybunalski w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku jako miejsce zjazdów szlacheckich, w: 750 lat Piotrkowa..., s. 43-74; A. Stroynowski, Użytkownicy królewszczyzn województw sieradzkiego i łęczyckiego oraz ziemi wieluńskiej (XVI-XVIII w.), RŁ, t. XXIII (XXVI): 1978, s. 315-329; T. Srogosz, Specyfika karczmarstwa na terenie województwa łęczyckiego i sieradzkiego oraz ziemi wieluń skiej w XVIII wieku (na marginesie książki M. Szczepanik, Karczma, wieś, dwór), RŁ, t. XXV (XVIII): 1979, s. 165- 171; idem, Przemarsze i kwaterunki niekarnych oddziałów wojskowych w województwie łęczyckim i sieradzkim oraz ziemi wieluńskiej w XVII w., RŁ, t. XXXVII: 1987, s. 87-103; M. Rawita-Witanowski, Wspomnienia o starym Piotrkowie, Piotrków 1910, passim; H. Zerek-Kleszcz, Klęski elementarne w dziejach miasta w X V I- XVIII w., w: Dzieje..., s. 159-163; S. Zajączkowski, O produkcji żelaza na dawnych ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej do połowy XVI w., ZNUŁ, S. I., z. 5: 1957, s. 35-49; S.M. Zajączkowski, W sprawie lokacji wsi na prawie niemiec kim na obszarze przedrozbiorowego powiatu piotrkowskiego do połowy XVI wieku, Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. III: 2001, s. 41-95.5
K. Łapiński, Królewskie przywileje, Spotkania z zabytkami (dalej: Szz), nr 9: 2001, s. 28.6
APPT, Inwnetarz - Cechy miasta Piotrkowa 1550-1950, zesp. nr 14, passim; APPT, Inwentarz - Cech kupców w Piotrkowie [1487] 1532-1917, nr zesp. 193, passim.7
AGAD, ASK, XLVI, Lustracja królewszczyzn w województwie sieradzkim powiecie piotr kowskim i radomskim 1765-1775, sygn. 107, nr mkf. 980.8
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, wyd. A. Tomczak, Byd goszcz 1963, cz. II (dalej: LWWK 1564-1565), s. 36-40; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. II, Województwo sieradzkie, wyd. Z. Guldon, Wrocław-Warszawa- -Kraków 1969 (dalej: LWWK 1628-1632), s. 28-32; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659-1665, cz. II. Województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowro cławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996 (dalej: LWWK 1659-1665), s. 27-30; Lustracje województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. II, t. 2, wyd. R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2007 (dalej: LWWK 1789), s. 1-62.P io tr k o w a z l a t 80. X V III w. p rz e c h o w y w a n e w A P Ł , a d o ty c z ą c e s z c z ą tk o w y ch in fo rm a c ji o u p o s a ż e n iu i o b o w ią z k u p o d a tk o w y m k la s z to r u c y s te rs ó w w S u le jo w ie 9. N ie o c e n io n y m ź ró d łe m d a le j p o z o sta je s a m K o p ia rz S u le jo w s k i10, j a k i je g o o p ra c o w a n ie a u t o r s t w a J ó z e f a M itk o w s k ie g o 11. P r z e d s ta w ie n ie s to s u n k ó w g o sp o d a rc z y c h p a n u ją c y c h m ię d z y c y s te r s a m i s u le jo w s k im i i p io trk o w s k im i r z e m ie ś ln ik a m i w y m a g a w ty m m ie js c u k r ó t k ie j c h a r a k t e r y s t y k i p o d s ta w e k o n o m ic z n y c h m i a s t a k r ó le w s k ie g o o ra z k la s z to r u c y ste rsó w . U jm u ją c ró ż n ic e n a tle ż y c ia obyczajow ego w k o r p o r a c ja c h rz e m ie ś ln ic z y c h , w ś w ie tle X V III. w ie c z n y c h k s ią g cech o w y ch z a p u n k t w y jścio w y p o ru s z a n e g o p ro b le m u t r a k t u j e p ro to k o ły z s ą d u c e c h u s z y n k o w e go z 1744 r o k u i z 1769, 1777, 1782, 1785 - s ą to je d y n e w z m ia n k i d o ty czące k la s z to r u su le jo w sk ie g o j a k i sa m e g o S u le jo w a 12.
Do k o ń c a X V III w., P io trk ó w b y ł w ła s n o ś c ią k ró le w s k ą , le ż ą c ą w p o w ie cie p io trk o w s k im w w o je w ó d z tw ie s ie ra d z k im . N ie o p o d a l m i a s t a - 13 k m n a p o łu d n io w y w sc h ó d - z n a jd o w a ł się k la s z to r c y s te rs ó w w S u le jo w ie 13. M im o b lis k ie g o p o ło ż e n ia g e o g ra fic z n e g o i w s p ó ln y c h losów p o lity c z n y c h n a p r z e s tr z e n i dziejów , m iejsco w o ści te w r a z z o k o lic z n y m i d z ie ln ic a m i, z a s a d n ic z o ró ż n iły się p o d w z g lę d e m : w ła sn o śc i, z a r z ą d z a n ia i e k o n o m ik i14. G o s p o d a rk ę p io tr k o w s k ą c h a r a k te r y z o w a ła p rz e d e w s z y s tk im p ro d u k c ja i ś w ia d c z e n ie u s łu g o fe ro w a n y c h n ie ty lk o n a r y n k u lo k a ln y m , a le w n a jb liż s z e j okolicy. Z w ię k sz o n y p o p y t n a to w a r y i u s łu g i m ia ł m ie jsc e w tr a k c ie t r w a n i a T ry b u n a łu , k ie d y to do m i a s t a p r z y b y w a ła k lie n te la s z la c h e c k a 15. W z w ią z k u z u p a d k ie m g o sp o d a rc z y m re g io n u w p o c z ą tk a c h X V III w. i s k o m p lik o w a n e j s y tu a c ji m ie s z k a ń c ó w (ry w a liz a c ja ze s z la c h tą , d u c h o w ie ń s tw e m , Ż y d a m i, W ę g rz y n a m i, O r m ia ń c a m i) 16, p ie rw s z o rz ę d n a r o la r z e m io s ła z o s ta ła z d y s ta n
9
APŁ, Rząd Guberialny Piotrkowski. Anteriora, sygn. 988d, passim.10
A. Piasta, Wędrówki kopiarza, Szz, nr 9: 2001, s. 41; APPT, Biblioteka. Mikrofilmy. Kopiarz Sulejowski, nr mkf. 1372a-1380. Sam kopiarz sulejowski nie zawiera dokumentów z XVIII wieku, choć indeks wspomina, że takowe istniały.11
J. Mitkowski, Początki klasztoru cystersów w Sulejowie. Studia nad dokumentami, fundacją i rozwojem uposażenia do końca XIII wieku, Poznań 1949, passim. Na początku XX wieku o cystersach sulejowskich pisał także: M. Rawita-Witanowski, Przewodnik po dawnem opactwie cystersów w Sulejowie, Piotrków 1910, passim - jednak Jego praca powstała 20 lat wcześniej przed znalezieniem Kopiarza Sulejowskiego.12
APPT, Cechy miasta Piotrkowa (dalej: CmP). Księga protokołów cechu szynkownego w Piotrkowie 1730-1762, sygn. 65, s. 162-163; Księga protokołów z sesji, zapisy i wypisy uczniów cechu szynkownego w Piotrkowie 1763-1792, sygn. 66, s. 133, 142, 165-166, 192.13
Atlas historyczny Polski, Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku (mapa główna) - część południowa, red. S. Trawkowski, Warszawa 1998.14
J. Mitkowski, op. cit., passim. O wspólnych dziejach historycznych świadczy choćby pierwsza wzmianka o Piotrkowie w dokumentach opactwa sulejowskiego z 1217, jak i wydane przywileje dla cystersów w Piotrkowie.15
W. Zarzycki, op. cit., passim; K. Pacelt, op. cit., s. 78-79. Liczba mieszkańców mogła osiągać nawet i 4 tys.16
A. Czuba, M. Gąsior, R. Kotewicz, Przywileje miasta Piotrkowa przez królów polskich w wiekach XV, XVI, XVII i XVIII wystawione, Piotrków Trybunalski 1993, s. 32; K. Głowacki, op. cit., s. 49-50.7 6 Tomasz Kruz
s o w a n a p rz e z ro ln ic tw o 17. M im o to , r e n o m a p io trk o w s k ie g o rz e m io s ła sw o im z a s ię g ie m d a le j o b e jm o w a ła n ie ty lk o n a jb liż s z e okolice, a le i te o d d a lo n e n a w e t o p o n a d 300 k m . N a n a u k ę p rz y b y w a ją t e r m in a to r z y i c z e la d n ic y z: B ę d k o w a , B o g d a n o w a , C h ę c in , C zęstochow y, F r e i b u r g a 18, K ło b u c k a , K ło b u - dzic, K łu d z ic , K o n ie c p o la , K ra k o w a , L egnicy, Ł ę k aw y , L w o w a, M ły n a , N ie d ź w ie d z ia , O p o czn a, P rz e d b o rz a , R ozprzy, R o ż a ń s k a , S k ie rn ie w ic , S u le jo w a , S ta r z e w a , S ta w is z y n a , S z c z e rc o w a, T u s z y n a , W ie ry n a , W ie lu n ia W ito w a , W o lb o rz a 19. M a m y w ię c t u m ie s z k a ń c ó w z p o s ia d ło ś c i k r ó le w s k ic h j a k i k la s z to rn y c h . W ś ró d p io tr k o w s k ic h r z e m ie ś ln ik ó w s p o ty k a m y : b e d n a rz y , g o rz e ln ik ó w , in tro lig a to ró w , k a rc z m a rz y , kołodziejów , k o tla rz y , k o w a li, k u p ców, c y ru lik ó w , le k a rz y , m ie c z n ik a rz y , m ie lc a rz y , m ły n a rz y , p iw o w aró w , po- w ro źn ik ó w , ry m a rz y , rz e ź n ik ó w , sio d larzy , ste lm a c h ó w , szew ców , sz k la rz y , ś lu s a rz y , z e g a rm is trz ó w , zło tn ik ó w , p is a r z y 20. T a ró ż n o ro d n o ść r e p r e z e n to w a n y c h p rz e z p io tr k o w ia n zaw o d ó w z a d e c y d o w a ła o p o ja w ie n iu się cechów : szew ców , k u p có w , p iw o w aró w , s z y n k a rz y , k ra w có w , k u ś n ie rz y , rz e ź n ik ó w , zło tn ik ó w , k o w a li, p raso łó w , p ie k a rz y , c y ru lik ó w 21.
G o s p o d a r k a c y s te rs ó w s u le jo w s k ic h w g łó w n ej m ie rz e o p ie r a ła się n a ro ln ic tw ie , n a t o m i a s t rz e m io sło o d g ry w a ło d r u g o r z ę d n ą ro lę . W X V III w. w ła śc iw ie z a n ik a . K la s z to r w p o w iecie p io trk o w s k im w X V III w ie k u c z e rp a ł d o ch o d y z m i a s t a S u le jo w a (ta rg o w e ) o ra z o k o lic z n y c h w si: B a rk o w ic , C e k a - n o w a , K o ła, K rz y ż a n o w a , części w si K u rn ę d z , Ł a z ó w D u ż y c h , Ł ę c z n a , M ile jo w a, P rz y g ło w a i części w si S u ty m o s t. L u s tr a c je z 1765 i 1789 r. p o d a ją p r a w ie id e n ty c z n y s k ła d , n ie lic z ą c K u r n ę d z a i części w si S u ty m o s t. W ś w ie tle o b c ią ż e ń p o d a tk o w y c h w iem y, że u p r a w ia li o w ie s i żyto, h o d o w a li p ta c tw o d o m o w e22. N ie o z n a c z a to , że n ie z a jm o w a li się ta k ż e : b a r tn ic tw e m , m ły n a r- s tw e m , ło w ie c tw e m , k a r c z m a r s tw e m , ry b o łó w s tw e m i b o b ro w n ic tw e m 23. S t a n t a k i p o d y k to w a n y b y ł s k u tk a m i p o to p u szw e d z k ie g o (po b itw ie p o d O p o c z n e m ż o łn ie rz e e le k to r a b r a n d e n b u r s k ie g o z łu p ili i s p a lili S ulejów , m o r d u ją c 7 k s ię ż y )24, j a k i k o n fe d e ra c ji b a r s k ie j - s t a r o s t a p io trk o w s k i m śc ił się
17 APŁ, op. cit., s. 1-144.
18 Freiburgiem nazywano i Wrocław, ale nie należy wykluczyć miasta z pogranicza nie- miecko-francuskiego. Miasto miało wśród swoich obywateli także i obcokrajowców, np. Alexan der Watson (Szkot), Antoni Vicini (Włoch). Szlaki handlowe do Korony wiodły też i przez Śląsk. 0 tym, że kupcy przybyli tą drogą, świadczy choćby ich emigracja na przełomie XVIII i XIX w. do swoich rodzin na Śląsku.
19 APPT, CmP. Księga protokołów z sesji..., sygn. 66, s. 105, 119, 123, 124, 125, 126, 130, 132, 133, 134, 136, 138, 142, 156, 158, 159, 162, 164, 165, 166, 168, 170, 172, 173, 174, 179, 180, 181, 184, 185, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 199, 200, 206, 207, 208, 211, 214.
20 Np. APPT, CmP. Księga protokołów cechu..., sygn. 65, s. 20, 24, 27, 28, 29, 30, 49, 55, 101, 144.
21 LWWK 1789, s. 8, 26; Statut cechu kupców w Piotrkowie (1487) 1659, wyd. K. Urzędow- ski, Piotrków Trybunalski 1987, passim.
22 AGAD, op. cit.; LWWK 1789, s. 14, 16, 20, 21. 23 J. Mitkowski, op. cit., s. 202-266.
24 W. Konopczyński, Krwawe dni nad górną Wartą. Konfederacja sieradzka, łęczycka 1 wieluńska w latach 1768 - 72, RŁ, t. II (5): 1959, s. 1-56.
n a z a k o n n ik a c h z a sp o ry g ra n ic z n e i p łaco n e p o d a tk i (1 7 6 8 -1 7 7 2 )25. W X V III w. k la s z to r s w ą s ła w ę z a w d z ię c z a ł tr z e m g ło śn y m p ro c e so m . P ie rw s z y z n ic h d o ty c zy ł w yżej w y m ie n io n e j s p r a w y ze s t a r o s t ą p io trk o w s k im , d r u g i z a ś sp o r u g ran ic zn eg o z o p a c tw e m w ito w sk im n o rb e rta n ó w ; się g a ł o n jeszcze X III w.26 (do o sta te c z n e g o z a ła tw ie n ia s p o ru w 1742 r. poproszono d e p u ta tó w t r y b u n a l s k ic h - J e ż o w s k ie g o z K u ja w i K liń s k ie g o z C h e łm n a ). T rz eci s p ó r d o ty czy ł s k a r g m ie s z c z a n S u le jo w a i M o g ie ln ic y 27. W 1775 r. d e k r e te m k r ó le w s k im n a k a z a n o u le g ło ść w obec c y s te rs ó w su le jo w sk ic h . S a m i z a k o n n ic y w p ó ź n ie j s z y m c z a sie p o zb y li s ię M o g ie ln icy i z a m ie n ili j ą n a in n e d o b ra z W a le w sk im , w o je w o d ą ra w s k im . W 1775 r. n a b y li m ia s te c z k o S k rz y n n o , k tó r e p ó źn iej częściow o o d s p rz e d a li S. S z y d ło w ie c k ie m u 28.
R ó żn ice w y s tę p u ją c e m ię d z y g o s p o d a r k ą P io tr k o w a a g o s p o d a r k ą c y s te r só w p o le g a ły n a ty m , że o ile p io trk o w a n ie n a p ie rw s z y m m ie js c u s ta w ia li rz e m io sło , a n a d r u g im ro ln ic tw o , to u c y s te rs ó w s u le jo w s k ic h b y ło d o k ła d n ie n a o d w ró t. C y s te r s i p rz e z w ie k i p ro w a d z ili e k s te n s y w n ą g o s p o d a rk ę ro ln ą , z w ię k s z a li w p ły w y z d z ie s ię c in (łą c z y li m a ją tk i w c e lu le p sz e g o z a rz ą d z a - n ia ) 29. N ie d b a li n a to m ia s t o rzem io sło , k tó r e zaczęło z a n ik a ć , ta k ż e n a s k u te k w o jen X V II w., j a k i k o n fe d e ra c ji b a rs k ie j. G o sp o d a rk ę p io trk o w s k ą n a to m ia s t w X V III w. c h a r a k te ry z o w a ła ró ż n o ro d n o ść w y k o n y w a n y c h zaw odów .
X V III-w ie c zn e k s ię g i cech o w e z a w ie r a ją z d a w k o w e in fo rm a c je n a t e m a t k o n ta k tó w c y s te rs ó w s u le jo w s k ic h z p io trk o w s k im i rz e m ie ś ln ik a m i. P o d s ta w ą j e s t t u p ro to k ó ł z s ą d u cechow ego s p o rz ą d z o n y 22 lis to p a d a 1744 r. (w a rto w ty m m ie js c u p rz y to c z y ć g łó w n e tr e ś c i te g o p ro to k o łu ). P r z e d s ą d e m ce ch o w y m , w o b ecn o ści s ta r s z y c h i m ło d s z y c h s to łu (w s z y s tk ic h z g ro m a d z o n y c h w c ech u ), s ta n ę li: m is tr z J a k u b G ó rs k i (ś lu s a rz ) i je g o u c z e ń - c z e la d n ik J e r z y S z k o la n d ( r u s z n ik a r z ) . G ó rs k i o s k a rż y ł S z k o la n d a , że o d sz e d ł od n ieg o n ie p o d z ię k o w a w sz y z a n a u k ę . C z e la d n ik b r o n ił się, a r g u m e n tu ją c , że m is tr z n ie p ła c i m u z a w y k o n y w a n ą p r a c ę i o d sz e d ł od m i s t r z a z a z e z w o le n ie m s u b d e le g a ta cechow ego. S ą d cech o w y n a k a z a ł u c z n io w i w ró cić n a 1 ty d z ie ń do m i s t r z a i w y k o n y w a ć d a le j p r a c ę 30.
25
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chle bowski, W. Walewski, Warszawa 1890, t. XI, s. 567; Urzędnicy danej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993, t II: Ziemia łęczycka, sieradzka i wieluńska, z. 2: Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XVI- XVIII wieku, s. 120-121.26
K. Głowacki, Kościół św. Małgorzaty i dawny klasztor Nobertanów w Witowie, Piotrków 1984, passim; M. Kędzierska, Średniowieczne dzieje klasztoru norbertanów w Witowie, Nasza Przeszłość, nr 85: 1996, s. 5-48.27
Słownik..., s. 568; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiań skich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1885, t. VI, s. 578.28
Ks. W. Fudalewski, Miasto Opatów podług miejscowych źródeł i podań, Warszawa 1895, s. 22-27.29
K. Bobowski, Podstawy gospodarcze cysterskich klasztorów śląskich, w:, Korzenie środ kowoeuropejskiej i górnośląskiej kultury gospodarczej, red. A. Barciak, Katowice 2003, s. 242-249; Piśmiennictwo pragmatyczne w Polsce do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. J. Gan- cewski, A. Wałkówski, Olsztyn 2006, s. 292.7 8 Tomasz Kruz
O m ó w io n a s y tu a c ja b y ła dość c z ę sto s p o ty k a n a w k o rp o ra c ja c h r z e m ie ś l n ic zy ch . M is trz o w ie w ie lo k r o tn ie w y k o rz y s ty w a li u czniów , n ie p ła c ą c im z a w y k o n y w a n ą p ra c ę . U w a ż a li to z a fo rm ę z a p ła ty z a e d u k a c ję 31. K w e s tią s p o r n ą j e s t t u p o w o ła n ie się n a s u b d e le g a ta cechow ego, n ie w y m ie n io n e g o z im ie n ia i n a z w is k a (w ow y m c z a sie ż a d n a z k s ią g n ie p o d a je n a z w is k a o soby p e łn ią c e j tę fu n k c ję ). Z p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń w y n ik a , że p e łn ił j ą c e c h m is tr z lu b w ic e c e c h n m is trz . M o żliw e, że s u b d e le g a te m w ty m p r z y p a d k u b y ł s a m m is tr z , p r z e d k tó r y m to czo n o s p r a w ę . Z n a n e s ą ta k ie p ro c e d u ry z p ó ź n ie jsz e g o o k r e s u , k ie d y to W a w rz y n ie c W e so ło w sk i p o z w a ł sw ojego m i s tr z a , J ó z e f a M u ła to w s k ie g o , z a n ie w y k o n y w a n ie p o d s ta w o w y c h o b o w ią z ków : m is tr z [...] sp a c e ru je p o m ie śc ie . T y m c z a se m m ia ł o n do te g o p e łn e p ra w o , b y ł b o w ie m s u b d e le g a te m cech o w y m . Z d ru g ie j s tr o n y zle c a ł u czn io w i w y k o n a n ie p ra c y s a m o d z ie ln ie , bo tr a k to w a ł j ą ja k o w y n a g ro d z e n ie z a n a u k ę z a w o d u 32.
N ie n a le ż y z a p o m in a ć , że s p r a w a to c z y ła się p r z e d w s z y s tk im i z g ro m a d z o n y m i w c e c h u (za o b e s ła n ie m z n a k u b ra ckieg o ), tz n ., że s u b d e le g a t b y ł p rz y p u s z c z a ln ie 33 o b e c n y p o d c z a s t r w a n i a p ro c e su . Z n a ją c ro z s trz y g n ię c ie w n io sk u je m y , że n ie s t a n ą ł w o b ro n ie u c z n ia lu b - co w a ż n ie js z e - n ie z n a ł się n a p r a w ie cech o w y m i b e z z e z w o le n ia c e c h u p o zw o lił m u odejść. S u b d e le g a t k o n tr o lo w a ł w y k o n y w a n ie r z e m io s ła z g o d n ie z z o b o w ią z u ją c y m p ra w e m . N ie m ia ł p r a w a s a m d e cy d o w ać o p rz y ję c iu i o d e jśc iu u c z n ió w od m is tr z a . T y m i s p r a w a m i z a jm o w a ł się c a ły c ech lu b s t a r s i i w ic e s ta r s i k o rp o ra c ji rz e m ie ś ln ic z y c h . S y tu a c ja t a św ia d c z y o p o zio m ie w y k s z ta łc e n ia ó w c z e sn y c h m istrz ó w , w ic e m is trz ó w cech o w y ch i s u b d e le g a tó w ( b r a k z n a jo m o śc i p o d s ta w p ra w n y c h , d o ty c z ą c y c h fu n k c jo n o w a n ia k o rp o ra c ji rz e m ie ś ln ic z y c h w m i a s ta c h k ró le w sk ic h ). D a ls z a część p r o to k o łu z a w ie r a w ła ś c iw ą in fo rm a c ję o k o n ta k ta c h g o sp o d a rc z y c h p io tr k o w s k ic h rz e m ie ś ln ik ó w z o p a c tw e m su le jo w sk im . O tóż w y k o n u ją c p ra c ę w b u d y n k u k la s z to r n y m , n ie o p o d a l z e g a ra , m is tr z J a k u b G ó rsk i z a b r a ł p o ta je m n ie k le sz c z e ja k o z a p ła tę , n a t o m i a s t je g o u c z e ń J e r z y Szko- la n d - ły ż k ę i s z ta b k ę cy n o w ą. P ro to k ó ł w s p o m in a , że rz e c z y s k ra d z io n e p rz e z u c z n ia z a k o n n ic y o d e b r a li, b r a k n a t o m i a s t in fo rm a c ji o d n o ś n ie do k le sz c z y s k ra d z io n y c h p rz e z m is tr z a . N a jp ra w d o p o d o b n ie j u z n a n o , że sk o ro J a k u b G ó rsk i z a s ia d a ł w ła w ie są d o w ej c e c h u , n ie w s k a z a n e b y ło b y u m ie s z czać t a k ą in fo rm a c ję w p ro to k o le . Z a c h o w a n e z a p is y w a k ta c h cech o w y ch r z u c a ją n a m n ieco w ięcej ś w ia tła n a d z ia ła ln o ś ć J a k u b a G ó rsk ie g o . W ielo
31 M. Bogucka, Zycie codzienne w Gdańsku. Wiek XVI-XVIII, Gdańsk 1967, s. 68-80. 32 APPT, CmP, Księga protokołów z sesji..., sygn. 66, s. 212.
33 Zob. APPT, CmP, Księga protokołów cechu rzeznickiego w Piotrkowie Tryb. 1647-1816 sygn. 40, s. 15. Członkowie cechu wielokrotnie lekceważyli prawo cechowe. Często było to podyktowane względami pragmatycznymi. Nierzadko uważali oni spotkania cechowe za całko wicie zbędne - zbyt czasochłonne, przeszkadzające w wykonywaniu zawodu i dlatego w nich nie uczestniczyli. Stosowanie środków przymusu ze strony cechu skłaniało ich to do ekstremalnych zachowań. Niejaki Perle na zaproszenie starszyzny odpowiedział: pies was jebał.
k r o tn ie w s p o m in a ją , że z a p a r ta c tw o b y ł o n k a r a n y 34, n a w e t w ted y , k ie d y p e łn ił w a ż n e fu n k c je w c e c h u sz y n k o w n y m (n a le ż a ł do s ta r s z y z n y cechow ej - b y ł m is tr z e m i w ic e m is trz e m w l a ta c h 1 7 3 8 -1 7 4 0 i 1 7 4 9 -1 7 5 0 )35. Z d ru g ie j s tr o n y m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że b y ł w s z e c h s tro n n ie w y k sz ta łc o n y , sk o ro p o d e jm o w a ł się ró ż n y c h p ra c , choć w y k o n y w a ł je n ie z g o d n ie z p ra w e m . J e g o p o s tę p o w a n ie (o p ró cz p r z e s ła n e k e k o n o m ic z n y c h ) w y n ik a ło by ć m oże ta k ż e z o b s e rw a c ji fu n k c jo n o w a n ia T r y b u n a łu w P io trk o w ie o ra z c z e r p a n ia p r z y k ła d u ze s z la c h ty 36.
S p r a w a p r z e d s ta w io n a p r z e d c a ły m z g ro m a d z e n ie m w c e c h u szy n k o w - n y m b y ła n a ty le p o w a ż n a , że p o s ta n o w io n o p rz e ło ż y ć j ą n a 28 lis to p a d a 1744 r. J e d n a k n ie z a c h o w a ł się p ro to k ó ł z t a k ą d a t ą lu b te ż n ie sp o rz ą d z o n o go z o b a w y o u t r a t ę re n o m y o ś ro d k a n a u k i rz e m io s ła , do P io tr k o w a p rz y b y w a li b o w ie m te r m in a to r z y z w ie lu o k o lic z n y c h m ie jsc o w o śc i37.
P o ja w ia się z a te m p y ta n ie : czy z a k o n n ic y su le jo w sc y n ie z n a li s y tu a c ji m a te r ia ln e j p io trk o w s k ic h r z e m ie ś ln ik ó w i p a n u ją c y c h t u o b y czajó w - g d zie z a p rz y sło w ie p iw o m o ż n a było zdobyć ś w ia d k a w p ro c e sie s ą d o w y m 38? O tóż n ie ; c y s te r s i p rz e b y w a li w P io trk o w ie dość c zęsto , ch o ćb y po to , a b y k o n tr o lo w a ć s t a n sw ojego m a j ą t k u położo n eg o p r z y u l. D o m in ik a ń s k ie j (był to d re w n ia n y d w ó r z 3 k o m in a m i). U c z e s tn ic z y li te ż w ży c iu p u b lic z n y m m ia s ta . W 1742 r. to cz y li s p ó r z o p a c tw e m w ito w s k im , a p o z a ty m b y ło to m ie jsc e k o n ta k tó w g o sp o d a rc z y c h . C y s te r s i d o s ta rc z a li n a r y n e k p io trk o w s k i s k ó r z bobrów , k tó r y c h o d b io rc ą b y ła o k o lic z n a s z la c h ta 39. K o rz y s ta li te ż z u s łu g p io trk o w s k ic h rz e m ie ś ln ik ó w , p o n ie w a ż w y lu d n io n y S u le jó w n ie m ó g ł z a s p o k o ić p o tr z e b k la s z to r u , c y s te rs o m p o z o s ta w a ło w ięc je d y n ie zło ż e n ie z a m ó w ie n ia n a w y k o n a n ie s p e c ja lis ty c z n y c h p r a c w c e c h u p io trk o w s k im . P o ru s z o n a k w e s tia s p o r n a w p ro to k o le ce ch o w y m - choć w y n ik a ła z k o n f lik tu m ię d z y m is tr z e m a u c z n ie m - r z u c a n ieco ś w ia tła n a s to s u n k i m ię d z y p io trk o w s k im i r z e m ie ś ln ik a m i a k la s z to re m . M a r e k C e tw iń s k i w a r ty k u le d o ty c z ą c y m p ra c y w K s ię d z e h e n r y k o w s k ie j, s ta n o w c z o s tw ie rd z a , że c y s te r s i c e n ili p ra c ę , a n ie c z ło w ie k a p r a c y 40. W ty m p r z y p a d k u c y s te r s i z g ó ry zało ży li, że n ie z a p ła c ą z a w y k o n a n e z le c e n ie lu b te ż w ie d z ie li, że p ra c ę b ę d z ie w y k o n y w a ł m is tr z - p a r ta c z ( ta k i, ja k ie g o s a m i w y b ra li), s tą d te ż p ro to k ó ł, z p o r u s z a n y c h w yżej w zględów , n ie z a w ie r a in fo rm a c ji o k r a d z ie ż y m i s t r z a 41. Z a b ie g i m a ją c e n a c e lu rozw ój g o sp o d a rc z y w ła s n o ś c i c y s te rs ó w s u le jo w s k ic h w p o w iecie p io tr
34 APPT, CmP, Księga protokołów z sesji..., sygn. 66, s. 148. 35 APPT, CmP, Księga protokołów cechu..., sygn. 65, passim.
36 K. Koźmian, Pamiętniki, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, t. I, s. 251-354; J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w danej Polsce. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 1993, t. I, s. 228-229.
37 APPT, op. cit.; APPT, CmP, Księga protokołów z sesji..., sygn. 66, passim. 38 M. Rawita-Witanowski, Wspomnienia..., Piotrków 1910, s. 7-9.
39 H. Rutkowski, Piotrków Trybunalski w X V II pierwszej połowie XVII wieku jako miejsce zjazdów szlacheckich, w: 750 lat Piotrkowa..., s. 43-66.
40 M. Cetwiński, Praca i pracowitość w „Księdze henrykowskiej”, w: Korzenie..., s. 95-99. 41 APPT, CmP, Księga protokołu cechu..., sygn. 65, s. 162-163.
8 0 Tomasz Kruz
k o w s k im n ie z a k o ń c z y ły się - w ś w ie tle k s ią g c e c h o w y ch - n a ty m je d n y m , o d n o to w a n y m in c y d e n c ie . W l a ta c h n a s tę p n y c h z a p is u ją sw o ic h p o d d a n y c h ty lk o do je d n e j k o rp o ra c ji rz e m ie ś ln ic z e j w P io trk o w ie - m ia n o w ic ie do c e c h u sz y n k o w n e g o . W r o k u 1769 A n to n i M u k w iń s k i, o b y w a te l S u le jo w a , p o d e jm u je n a o k re s 4 l a t n a u k ę s to la r s tw a u A n to n ie g o N e r y n k a ; 13 s ty c z n ia 1777 r. T o m a sz W a la s z k ie w ic z , o b y w a te l S u le jo w a , p o d e jm u je n a u k ę ś l u s a r s t w a u S z y m o n a D ziew ick ieg o ; 22 w r z e ś n ia 1782 r. k s ią d z J a n W itk o w s k i z a p is u je W o jcie ch a S a rn o w ic z a z W oli B a łd rz y c h o w sk ie j do c e c h u sz y n k o w n eg o n a n a u k ę s to la rs tw a ; 22 m a ja 1785 r. Ig n a c y B e rn a c k i, o b y w a te l S u le jo w a , p o d e j m u je n a u k ę ś l u s a r s t w a 42. K się g i cech o w e n ie w s p o m in a ją n ic o w y z w o le n iu w yżej w y m ie n io n y c h n a cz e la d n ik ó w , a ty m b a rd z ie j n a m istrz ó w . S tw ie rd z ić n ależy , że c y s te rs o m z a le ż a ło ty lk o n a w y k w a lifik o w a n y c h r z e m ie ś ln ik a c h , k tó rz y po n a b y c iu p r a k ty c z n y c h u m ie ję tn o ś c i, m o g lib y w p rz y sz ło śc i p ra c o w a ć n a rz e c z z a k o n u . N ie in te re s o w a ło ic h z d o b y w a n ie f o rm a ln y c h s to p n i p rz e z u czniów , a c ec h sz y n k o w n y z a p e w n ia ł ta k ie m o żliw o ści. O b s e rw a c ja n a jb liż s z e g o o to c z e n ia p rz e z te r m in a to r ó w ta k ż e n ie d o s ta r c z a ła b u d u ją c e g o o b ra z u . R z e m ie ś ln ic y b r a li z a lic z k i z a zleco n e p ra c e lu b ż ą d a li c a ły c h k w o t, a p r a c n ie w y k o n y w a li43. P ie n ię d z y n ie z w ra c a li lu b s p r z e n ie w ie r z a li j e n a a lk o h o l. N ie b y ł b e z p ie c z n y ta k ż e s k a r b cechow y. W 1739 r. c e c h m is trz J a n S o b c z y ń sk i b e z p r a w n ie p o b ie ra ł z n ie g o p ie n ią d z e n a w in o 44. N a g m in n e n a d u ż y w a n ie a lk o h o lu 45 w ie lo k ro tn ie d o p ro w a d z a ło do k łó tn i i sporów , k o ń c z ą cych się n ie rz a d k o rę k o c z y n a m i46. W 1740 r. ś lu s a r z J a k u b G ó rsk i p o b ił w e w ła s n y m m ie s z k a n iu W a le n te g o K o tle w sk ie g o . Tego s a m e g o r o k u b e d n a r z W a w rz y n ie c D u tk ie w ic z z a b ija ty k i p o d w p ły w e m a lk o h o lu z o s ta ł z a w ie sz o n y w p r a w a c h cech o w y ch . Do p o b ić d o ch o d ziło dość c z ę sto w p r z y p a d k u b r a k u z a p ła ty z a w y k o n a n ą p r a c ę 47. Z ła k o n i u n k t u r a g o s p o d a rc z a p ro w a d z iła do o d b ie r a n ia so b ie p racy . W 1741 r. s io d la rz M ic h a ł J a n K irn ic k i w y k o n y w a ł zaw ó d r y m a r z a , a s to la r z J a c e k J a c k o w s k i - zaw ó d b e d n a r z a . W 1743 r. s to la r z J a k u b G ó rs k i z a jm o w a ł się s z e w s tw e m 48. S t a n t a k i p ro w a d z ił do f r u s tr a c ji i n ie e ty c z n y c h z a c h o w a ń 49.
R e k a p itu lu ją c n a le ż y s tw ie rd z ić , że b lis k ie p o ło ż e n ie g e o g ra fic z n e S u le jo w a i P io tr k o w a n ie p o z w a la ło n a izo lację ś w ia ta d u c h o w n e g o i sp o łe czn o ści
42
APPT, CmP, Księga protokołów z sesji..., sygn. 66, s. 132-133, 142-143, 165-166, 192.43
Np. APPT, CmP, Księga protokołu cechu..., sygn. 65, s. 101. W 1738 roku stolarz Maciej Morelowicz wziął zaliczkę w wysokości 13 zł od cyrulika Piotra Marteta. Praca nie została wykonana, a zaliczka nie zostałą oddana.44
Ibidem, s. 106.45
Statut cechu kupców..., passim; APPT, Nadania i przywileje miasta Piotrkowa. Statut cechu piwowarów z 1722 roku, sygn. 8.46
Np. APPT, CmP, Księga protokołu cechu..., sygn. 65, s. 132.47
Ibidem, s. 174.48
Np. ibidem, s. 133, 139, 148.49
Np. ibidem, s. 165. W 1744 r. Antoni Chmurski - ślusarz, oskarżył Wojciecha Rymanew- skiego - rusznikarza, że pochodził ze wsi. APPT, CmP, Księga protokołów cechu rzeznickiego..., sygn. 40, s. 15.la ic k ie j. I s tn ie n ie w P io trk o w ie T r y b u n a łu z m u s z a ło c y s te rs ó w su le jo w s k ic h do u c z e s tn ic z e n ia w ż y ciu p o lity c z n y m , j a k i do z a ła tw ia n ia sw o ic h w ła s n y c h s p r a w w ty m m ie śc ie , a ty m s a m y m do k o n ta k tó w z p io trk o w ia n a m i. R ó żn ice w y s tę p o w a ły w p o d s ta w a c h e k o n o m ic z n y c h fu n k c jo n o w a n ia k la s z to r u , j a k i m ia s ta . D o m e n ą g o s p o d a rk i c y s te rs ó w w c ią ż p o z o s ta w a ło ro ln ic tw o - r z e m io sło tr a k to w a n o m a r g in a ln ie . P o s z e r z a n y a r e a ł u p r a w i k o m a s o w a n ie m a ją tk ó w w c e lu le p sz e g o z a r z ą d z a n ia by ło k o n ty n u a c ją d o ś w ia d c z e ń ś r e d n io w ie c z n y c h . N a to m ia s t m ie s z c z a n ie p io trk o w s c y w p o ło w ie X V III w. p r z e k w a lifik o w a li sw oje z a ję c ia , c z e rp ią c d o ch o d y ta k ż e z ro ln ic tw a . B r a k w y k w a lifi k o w a n y c h p o d d a n y c h w d o b r a c h k la s z to r u z m u s ił c y s te rs ó w s u le jo w s k ic h do k o r z y s ta n ia z u s łu g p io trk o w s k ic h rz e m ie śln ik ó w . B lisk o ść o ś r o d k a e d u k a c y j n eg o w P io trk o w ie d e c y d o w a ła o w y s y ła n iu m ie s z k a ń c ó w d ó b r c y s te r s k ic h n a n a u k ę do P io trk o w a . O p is a n a w a r ty k u le s c e n k a o b y c z a jo w a u ja w n iła ta k ż e sp o só b p o s tr z e g a n ia i tr a k t o w a n i a z a k o n n ik ó w . U p a d a ją c e rz e m io sło p io tr k o w s k ie n ie p rz y n o siło z a d o w a la ją c y c h zysków . W y k o n y w a n e p ra c e p o z a o b rę b e m m i a s t a b y ły o k a z ją do d o d a tk o w e g o z a ro b k u . Z a k o n n ik ó w s u le jo w s k ic h p o s trz e g a n o ja k o z a m o ż n y k la s z to r, s tą d p a d li o f ia r ą k ra d z ie ż y , choć ic h s y tu a c ja w X V III w. n ie p r z e d s ta w ia ła się n a jle p ie j. J e d n a k ic h w p ły w n a lo k a ln ą sp o łeczn o ść - n ie k o n ie c z n ie p o d d a n y c h - b y ł w ie lk i, sk o ro szy b k o o d z y s k a li u tr a c o n e p rz e d m io ty , p r z y o k a z ji p o z n a ją c b liżej s t r u k t u r ę i fu n k c jo n o w a n ie cechów w P io trk o w ie . K s z ta łc ili z n a w c ó w p r a k ty c z n y c h u m ie ję tn o ś c i w y k o n y w a n ia z a w o d u - tw o rz ą c g r u p ę rz e m ie ś ln ik ó w , k tó ry c h u n ic h b ra k o w a ło .
SU M M A R Y
U ntil the end of the 18th century, Piotrków w as a royal property in th e province of Sieradzkie. The C istercian m onastery in Sulejów w as situ a te d n e a r the town, 13 km to th e south west. D espite th e ir close geographical location and common political experiences over a span of centuries, those towns, together w ith th e ir neigh bouring regions, were significantly different as reg ard s property, m anagem ent and economy. The economy of Piotrków w as characterized m ainly by production and providing services, not only for the local m a rk e t b u t also in the closest vicinity. The economy of th e Sulejów C istercians w as based in g rea t m easure on agriculture, while the craftsm anship w as of secondary im portance. In the 18th century, it practically disappeared. The 18th century guild books provide inform ation concerning contacts of the Sulejów C istercians w ith the craftsm en of Piotrków.
