View of Emotions as a Subject of Cultural and Critical Studies

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom IV, numer 4 – 2013. ARLETA CHOJNIAK. *. EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. W niniejszym artykule stawiam sobie dwa cele. Po pierwsze, chc przedstawi dyskusj toczc si wokó uniwersalistycznej koncepcji emocji. Uniwersalizm w kwestii tzw. emocji podstawowych przyjmuj psychologowie midzykulturowi, natomiast z krytyk tego ujcia wystpili gównie jzykoznawcy i antropologowie kulturowi. Wnioski z tej dyskusji chc zastosowa. do rozpatrzenia drugiej kwestii: na ile wspóczesne modele emocji z zakresu psychologii s spójne z ujciem kultury jako systemem sdów i wyznaczonych przez nie dziaa , powszechnie uznanych w danej spoecznoci. Porednio chodzi zatem o przyjrzenie si statusowi emocji w refleksji kulturoznawczej. Przyjmujc wstpnie stanowisko psychologów midzykulturowych, mona uzna , e przeycie emocjonalne – jako dowiadczenie jednostkowe – wyznaczone jest w pierwszej fazie przez wrodzone mechanizmy biologiczne i powizane z nimi pozakulturowe procesy uczenia si bazujce np. na warunkowaniu. W zwizku z tym poziom kultury obejmowaby jedynie wspóln dla danej spoecznoci wiedz o emocjach, ich organizacj oraz reguy rzdzce ekspresj emocjonaln. Z perspektywy kulturoznawczej przeycia emocjonalne jednostki nie mogyby stanowi przedmiotu bada . Jako procesy fizjologiczne, przynale do porzdku natury, z kolei jako qualia – wraenia stricte subiektywne – byyby doznaniami prywatnymi i niedajcymi si w peni intersubiektywnie zakomunikowa . W artykule chc przyjrze si powyszemu ujciu emocji w kontekcie granic midzy komponentem biologicznym i psychicznym a interpretacj owych stanów ksztatowan w ramach danej kultury. Stawiam tez, e naleDr ARLETA CHOJNIAK – adiunkt Zakadu Historii i Metodologii Nauk o Kulturze w Instytucie Kulturoznawstwa UAM w Poznaniu; adres do korespondencji: ul. Szamarzewskiego 91, 60-568 Pozna ; e-mail: arletcha@amu.edu.pl.

(2) 48. ARLETA CHOJNIAK. aoby zweryfikowa granice kulturoznawczej refleksji nad emocjami, gdy uwarunkowania kulturowe dotycz w pewnej mierze take tego, co dotd uwaano w humanistyce za qualia.. 1. UNIWERSALISTYCZNA KONCEPCJA EMOCJI. Pod koniec lat sze dziesitych XX w. zespó ameryka skiego psychologa Paula Ekmana zainicjowa szereg bada , które na blisko pó wieku zdominoway psychologiczne mylenie o emocjach. Badania te miay na celu weryfikacj hipotezy sformuowanej jeszcze w XIX wieku przez Karola Darwina, dla którego podobie stwo ekspresji mimicznej zwierzt i ludzi miao wiadczy o tym, e emocje s wrodzonymi mechanizmami zapewniajcymi lepsze przystosowanie ewolucyjne. Badania Ekmana w pierwszej fazie dotyczyy (1) rozpoznawania i nazywania wyrazów mimicznych emocji przeprowadzonego w piciu krajach (Stany Zjednoczone, Argentyna, Brazylia, Chile, Japonia), (2) rozpoznawania emocji poprzez dopasowanie fotografii do historyjki opisujcej dan mimik (plemiona z Nowej Gwinei), (3) intencjonalnego modelowania danej emocji przez czonków kultur niepimiennych (Nowa Gwinea) i rozpoznawanie ich przez Amerykanów, (4) obserwacji spontanicznych emocji (porównanie grupy Amerykanów i Japo czyków), (5) mimicznej ekspresji emocji dzieci niewidomych od urodzenia oraz mimiki innych zwierzt naczelnych. Zdaniem Ekmana wyniki tych bada wiadcz o istnieniu szeciu uniwersalnych i wrodzonych wyrazów mimicznych emocji, które porednio maj potwierdza istnienie szeciu, jakociowo odrbnych, biologicznie zdeterminowanych, czyli wspólnych wszystkim ludziom dozna emocjonalnych (zo , wstrt, strach, rado , smutek, zdziwienie). Badania zainicjowane przez Ekmana byy przez szereg lat powtarzane przez innych badaczy w wielu rónych kulturach i potwierdziy jego wyniki1. Pó niejsze postpowania badawcze dotyczyy innych ni mimika wymiarów procesów emocjonalnych. Analizie poddano m.in. sposób, intensywno. i reakcje towarzyszce samemu dowiadczeniu emocjonalnemu, ocen poznawcz oraz antecedenty emocji, czyli zdarzenia je wywoujce 2. Warto nadmieni , e najwiksze z tych bada przeprowadzono w 37 krajach na 1. D. M a t s u m o t o, L. J u a n g. Psychologia midzykulturowa. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne 2007 s. 285. 2 Opisy bada zob. tame s. 300-314..

(3) EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. 49. próbie blisko 3 tys. osób. Wyniki analizy samego dowiadczenia emocjonalnego wykazay niewielki wpyw kultury, co ponownie, zdaniem badaczy, potwierdza uniwersalno sposobów odczuwania emocji. Wiksze rónice z kolei uwidoczniy si w antecedentach emocji, przy czym badacze skaniaj si do interpretacji, e brak podobie stwa dotyczy tzw. treci jawnej zdarzenia, czyli np. mierci. Jawne zdarzenie moe, wedug nich, posiada róne treci ukryte, tzn. powizane z nim „psychologiczne znaczenia”, majce stanowi. niewielki zbiór podstawowych i uniwersalnych motywów (np. strata ukochanej osoby, zjednoczenie z bóstwem jako osignicie duchowego celu). W powizaniu z wiedz o biologicznych mechanizmach wzbudzania emocji 3 wnioski z powyszych bada ugruntoway wród psychologów przekonanie o istnieniu wrodzonego zestawu emocji. Przy tym powszechnie przyjto pogld, e wpyw kultury zachodzi gównie w przypadku zoonych procesów afektywnych.. 2. KRYTYKA UNIWERSALISTYCZNEJ KONCEPCJI EMOCJI. Z krytyk omawianego ujcia emocji wystpili przede wszystkim jzykoznawcy i antropologowie kulturowi. Zakwestionowano rozumienie emocji jako kategorii wycznie naturalnych, przedkulturowych, wyrónionych na podstawie bezporedniego, „czystego” dowiadczenia4. Wysunito równie zarzut, e wnioskowanie z podobie stwa ekspresji emocjonalnej na temat uniwersalnoci samych dozna wewntrznych jest nieuzasadnionym przesdzeniem (z drugiej strony za nieuzasadnione uwaam równie pomijanie tych zbienoci oraz nieuwzgldnianie bada neurologicznych i neuropsychologicznych). W zwizku z tym emocje uznano za penoprawny przedmiot analiz antropologicznych, przynaleny do systemu znacze kulturowych. Dalej zostan przedstawione jedynie wybrane koncepcje z szeroko reprezentowanego nurtu krytyki koncepcji uniwersalistycznej5. Zdaniem Anny. 3. Por. A. H e r z y k. Neuropsychologiczne modele emocji. W: A. H e r z y k, A. B o r k o w s k a. Neuropsychologia emocji. Pogl$dy. Badania. Klinika. Lublin: UMCS 2002 s. 13-40. 4 Por. C.A. L u t z, G.M. W h i t e. The Anthropology of emotions. „Annual Review of Anthropology” 15:1986 s. 407. 5 Zob. J. L e a v i t t. Znaczenie i czucie w antropologii emocji. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 72..

(4) 50. ARLETA CHOJNIAK. Wierzbickiej, podwaajcej z perspektywy jzykoznawczej twierdzenia Ekmana, emocje przez niego badane s kategoriami kultury angielskojzycznej i nieuprawnione jest uznanie tych poj za powszechne. Inne kultury kategoryzuj inaczej dowiadczenia emocjonalne: „Kada kultura wytwarza inne postawy wobec uczu , inne strategie uzewntrzniania uczu i inne metody radzenia sobie z uczuciami (wasnymi oraz innych ludzi)”6. Mona wic mówi o lokalnych skryptach-scenariuszach afektywnych, czyli o milczcych normach i reguach dotyczcych dozna emocjonalnych, podzielanych przez dan spoeczno 7. O tym, e owe wzorce mog skutkowa odmiennymi procesami emocjonalnymi, maj wiadczy analizy semantyczne poj , które to pojcia Ekman uzna za uniwersalne i podstawowe. Wierzbicka wykazaa, e s to kategorie zoone, skrywajce bogactwo konotacji, niedostpnych badaczowi zakadajcemu na wstpie transkulturowo pewnych znacze . Sama jednak nie przesdza, e emocje uniwersalne nie istniej. Neguje jedynie wyrónienie ich na podstawie potocznych poj jzyka, którym posuguje si badacz. W zwizku z tym postuluje moliwo badania emocji za pomoc opracowanej przez jej zespó metodologii, zwanej Naturalnym Metajzykiem Semantycznym, bazujcej na jakoby neutralnych kulturowo pojciach. Bardziej radykalne stanowisko zajmuje Catherine A. Lutz (razem z Benedicte Grima i Lil Abu-Lughod). Dla tej badaczki wpyw kultury na jednostk nie ogranicza si jedynie do opisu, wyrónienia i segmentacji procesów emocjonalnych. Twierdzi, e emocje s takimi samymi konstruktami spoeczno-kulturowymi jak zjawiska poznawcze. Oznacza to, e kultury nie tyko interpretuj i organizuj dowiadczenie emocjonalne, lecz de facto je tworz. Zdaniem Lutz w tym kontekcie naley postrzega równie pojcie emocji, którym operuj nauki spoeczne. Dotychczasowe teorie emocji zakadaj milczco zdroworozsdkowe, euro-ameryka skie ujcie procesów afektywnych jako dyspozycji zwizanych z „natur ludzk”, rozumian mentalnie bd biologicznie. Konsekwencj jest nie tylko znieksztacanie wyników poznawczych – chociaby poprzez generalizacj wasnych schematów kulturowych i utrudnion percepcj innych sposobów kategoryzacji. Bardziej znaczce s ideologiczne funkcje przypisane emocjom. Potoczne i akademickie pojcia emocji wyraaj bowiem i zarazem utrwalaj dycho6. A. W i e r z b i c k a. Emocje. Jzyk i «skrypty kulturowe». W: Jzyk – umys – kultura. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999 s. 189. 7 T a . Jzyk i metajzyk: kwestie kluczowe w badaniach nad emocjami. W: R a j t a r, S t r a c z u k. Emocje w kulturze s. 254..

(5) EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. 51. tomie: rozum – emocje, umys – ciao, kultura – natura, msko – kobieco 8. Analizujc euro-ameryka skie ujcia, zauwaa, e przypisuj afektom niemal sakraln rol w indywidualizacji „ja”, konstruowaniu subiektywnoci i podmiotowoci. Poza tym, poprzez wizanie ich z kobiecoci, sankcjonuj system wadzy i „ideologiczne podporzdkowanie kobiet”9. Rozpowszechnione pojcie emocji jest zatem dla Lutz artefaktem kulturowym, „historycznym wynalazkiem”, umoliwiajcym osignicie okrelonych celów spoecznych. Tym samym zakada konstruktywizm w mocnym sensie, praktycznie nieuwzgldniajcy biologicznych mechanizmów emocji. Odwoujc si do koncepcji Lutz, inna antropoloka, Nancy Scheper-Hughes, wyraa ten pogld nastpujco: „Innymi sowy, emocje s dyskursem, s konstruowane i wytwarzane w jzyku i w ludzkiej interakcji. Nie mog by zrozumiane poza kulturami, które je wytwarzaj. Najbardziej radykalne w tym stanowisku jest twierdzenie, e bez naszej kultury po prostu nie wiedzielibymy, co czu” 10. W sposób bardziej zoony problem emocji widzi John Leavitt, dla którego do istoty emocji przynaley czucie i bezporednie doznanie: „Emocje wyrónia wanie to, e s o d c z u w a n e. „Emocje s mylami, które si w jaki sposób «czuje» w przypywach, impulsach, «leeniu» na naszych wtrobach, w gowach, sercach, odkach i skórze. S u c i e l e n i o n y m i mylami, sczcymi si wraz ze zrozumieniem, e «to mnie dotyczy»” (Rosaldo 1984:143). Zrozumienie to nie jest po prostu myl, sdem, czy modelem, lecz jest cielesne, odczuwalne jak ukucie ig lub dotknicie piórkiem” 11. Innymi sowy, oprócz aspektu symbolicznego emocje reprezentuj take subiektywne, psychiczno-cielesne wraenia, niesprowadzalne do znacze kulturowych. W tej kwestii stanowisko Leavitta bliskie jest wspóczesnym psychologicznym teoriom emocji. Przy tym oczywiste jest, e Leavitt zakada opozycj znaczenie – czucie, odzwierciedlajc dychotomie kultura – natura oraz umys – ciao, które Lutz chciaa przekroczy . Niemniej, stosujc rozrónienie wskazane przez Leavitta, trzeba si zastanowi , czy w odniesieniu do koncepcji Lutz nie naley mówi raczej o „wyparciu”. 8. C.A. L u t z. Emocje, rozum i wyobcowanie. Emocje jako kategoria kulturowa. W: R a j t a r, S t r a c z u k. Emocje w kulturze s. 38-44. 9 Tame s. 29. 10 N. S c h e p e r - H u g h e s. Matka Boska Bolesna. Polityczna ekonomia emocji. W: R a j t a r, S t r a c z u k. Emocje w kulturze s. 432. 11 L e a v i t t. Znaczenie i czucie w antropologii emocji. W: R a j t a r, S t r a c z u k. Emocje w kulturze s. 78..

(6) 52. ARLETA CHOJNIAK. wymiaru subiektywnych wrae – qualiów12 z refleksji ni o przekroczeniu teoretycznych aporii. Zarzut ten byby niesprawiedliwy w stosunku do projektu Wierzbickiej, która skoncentrowaa si gównie na kwestiach metodologicznych i nie dokonaa przesdze wykluczajcych pozakulturowe komponenty emocji.. 3. EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA. Próbujc rozpatrzy kwesti specyfiki emocji jako przedmiotu bada kulturoznawczych, natrafiamy na pytanie: czy emocje s takimi samymi procesami mentalnymi jak myli? Jak wyej zostao przedstawione, znaczna cz. antropologów kulturowych skania si do odpowiedzi twierdzcej. Przyjmuj wprost, e emocje to sdy, co z kolei prowadzi do konstatacji, e „emocja to kultura”13, a nie biologia. Niemniej wród samych antropologów mona spotka równie pogldy zbiene z psychologicznymi teoriami emocji, wskazujcymi na dwuaspektowo tych zjawisk jako ukadu wrae cielesno-psychicznych i przypisanej im interpretacji. W koncepcjach psychologicznych wybrzmieway podobne spory i dyskusje dotyczce relacji procesów poznawczych i stricte afektywnych. Nawet jednak badacze goszcy pewn niezaleno i odmienno uczu oraz ich dominujc rol w ustosunkowaniu si jednostki do rodowiska zewntrznego przyznaj – w wietle wspóczesnych bada – e najbardziej podstawowym procesom emocjonalnym towarzyszy cho by minimalna doza oceny poznawczej 14. A to oznacza, e „pewien progowy udzia poznania (w postaci percepcji, wyobra ni czy wykorzystywania zasobów pamici) jest konieczny 12. 'egle okrela qualia jako „tzw. drugie jakoci czy jakoci zmysowe (jak np. smak, zapach, kolor) lub po prostu jakoci naszych dozna , czyli wasnoci dowiadczenia zmysowego. Wymienia si wród nich take jakoci skadajce si na m.in. na odczucie bólu czy nastrój radoci, smutku itp.” (U. ' e g l e . Filozofia umysu. Dyskusja z naturalistycznymi koncepcjami umysu. Toru : Wydawnictwo Adam Marszaek 2003 s. 264). Innymi sowy, qualia s elementami zjawisk mentalnych w postaci wrae zmysowych i afektywnych. Dennett, który sam odrzuca problem qualiów, scharakteryzowa je jako wasnoci niewyraalne, wewntrzne, prywatne i bezporednio dostpne wiadomoci” (D. D e n n e t t. Quining qualia. W: A. M a r c e l, E. B i s i a c h (eds). Consciousness in Modern Science. Oxford: Oxford University Press 1988 s. 24-77. <http://ase.tufts.edu./cogstud/papers/quinqual.htm> [odczyt 12.05.2010 r.] s. 3-4). 13 W.M. R e d d y. Przeciw konstruktywizmowi. Etnografia historyczna emocji. W: R a j t a r, S t r a c z u k. Emocje w kulturze s. 106. 14 Mam tu na myli koncepcj procesów afektywnych rozwinit przez ameryka skiego psychologa polskiego pochodzenia Roberta Zajonca..

(7) EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. 53. w procesach generowania stanów afektywnych”15. Z drugiej strony take naukowcy reprezentujcy poznawczy nurt w badaniu emocji nie kwestionuj neuroanatomicznego podoa emocji czy moliwoci generowania ich w wyniku procesów pozapoznawczych 16. Jeli zastosujemy wyniki bada psychologicznych do problemu qualiów, czyli subiektywnych, nieintencjonalnych dozna , do których zalicza si take proste afekty – przy zastrzeeniach wypywajcych z odmiennoci metodologicznych psychologii i jej moliwoci rozwojowych, to istotne wydaje si przeformuowanie pewnych kwestii. Po pierwsze, uzyskujemy obraz qualiów jako wrae stanowicych spójn cao ze znaczeniami, a nie tylko – jak dotychczas – stanowicych materi dla zoonych aktów intencjonalnych w postaci sdów. Takie ujecie jest tylko czciowo zbiene z pogldami konstruktywistów, gdy uwzgldnia dodatkowo pomijan przez nich subiektywn perspektyw elementarnych dozna cielesno-psychicznych. Po drugie, odwoujc si do wspóczesnej psychologii emocji oraz koncepcji antropologicznych dotyczcych tych zjawisk, mona mówi o pewnych konsekwencjach dla przedmiotu bada kulturoznawczych. Konsekwencjach wynikajcych z przyjcia definicji kultury jako systemu wiedzy i wprowadzonego przez ni podziau czy te wyrónienia problematyki bada kulturowych. Mam tu na myli okrelenie granic refleksji kulturoznawczej, zarysowane w ideacyjnej definicji kultury Goodenougha: „Skoro kultura jest czym, czego ludzie maj si uczy , w przeciwie stwie do tego, co biologicznie dziedzicz, tedy stanowi ona ostatecznie wynik uczenia si: jest wiedz w najogólniejszym, relatywnie pojtym sensie tego terminu. Za porednictwem powyszego okrelenia odnotowujemy, e kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie stanowi jej rzeczy, ludzie, zachowania czy przeycia emocjonalne. Jest to raczej organizacja tych zjawisk. Stanowi j formy rzeczy w umysach ludzi – modele ich percypowania, inaczej – interpretowania ich”17. W kontekcie koncepcji przedstawionych w niniejszym artykule chciaam wykaza , e kultura siga gbiej. Nawet podstawowe przeycia emocjonalne jawi si jako zjawiska zoone, stanowice efekt (cho nie w znaczeniu nastpstwa czasowego) relacji midzy wraeniami psychosoma15. D. D o l i s k i. Emocje, poznanie i zachowanie. W: J. S t r e l a u (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. T. 2: Psychologia ogólna. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne 2000 s. 375. 16 E. Z d a n k i e w i c z -

(8) c i g a a, T. M a r u s z e w s k i. Teorie emocji. W: S t r e l a u (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. T. 2 s. 407. 17 Cyt. za: G. B a n a s z a k, J. K m i t a. Spoeczno-regulacyjna koncepcja kultury. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Kultury 1991 s. 48..

(9) 54. ARLETA CHOJNIAK. tycznymi a interpretacj dokonywan przez jednostk w ramach i za pomoc odpowiedniego systemu znacze kulturowych. Innymi sowy, nie ma emocji bez interpretacji. Jednake i sama interpretacja nie jest emocj, jak chcieliby konstruktywici. Powysze rozrónienia ukazuj zatem znaczn zoono samej problematyki, która przekada si na trudnoci metodologiczne z uchwyceniem wielowymiarowoci emocji. Na dwa rodzaje tych trudnoci chciaabym zwróci uwag. Przezwycienie pierwszej z nich, stanowi baz dla efektywnej wspópracy psychologii i przyrodoznawstwa z kulturoznawstwem i innymi naukami o kulturze. Uwiadomienie za drugiej zapewnia i utrwala autonomi tych nauk, które z rónych perspektyw zajmuj si badaniem emocji. W pierwszym przypadku chodzi o kompleks zaoe teoriopoznawczych przyjmowany przez badaczy reprezentujcych dan dyscyplin naukow bd okrelony program badawczy. Ukad takich zaoe , konstytuuje tzw. wiadomo metodologiczn danego nurtu badawczego, a tym samym tworzy ogólne ramy dla okrelenia, co moe by przedmiotem bada , jakie problemy mona sensownie rozpatrywa , jakie warunki powinny spenia. procedury i metody badawcze, by uzyska najbardziej wartociowe poznawczo cele18. Wydaje si, e przyjcie przez badaczy radykalnych wersji danych stanowisk epistemologicznych w znaczcy sposób utrudnia wspóprac interdyscyplinarn, a co wicej – odpowiada za mniej adekwatne wyniki i zredukowan wizj przedmiotu bada . W odniesieniu do problematyki emocji takie radykalne stanowiska wyraaj si w ujmowaniu procesów afektywnych jako zjawisk uniwersalnych i wrodzonych, niestanowicych jakiej jakociowej rónicy z procesami emocjonalnymi zwierzt – w takim przypadku zakada si naturalizm przedmiotowy 19, bd jako zdarze stanowicych wycznie wytwór spoeczno-kulturowy – co jest negacj naturalizmu przedmiotowego. Druga para zaoe , majcych wpyw na ujcie emocji, to opozycja indywidualizm metodologiczny vs antyindywidualizm metodologiczny. W pierwszym przypadku mowa jest o tezie metodologicznej uznajcej, e wszelkie zjawiska spoeczno-kulturowe s wyjanialne ostatecznie poprzez sprowadzenie ich do wasnoci jednostek i/lub cech relacji interpersonalnych (mocna wersja tego stanowiska)20. Z kolei antyindywidualizm metodologiczny w najbardziej radykalnej wersji wyraa si w twierdzeniu, 18. Por. K. Z a m i a r a. Dynamika poj i programów psychologicznych. Szkice metodologiczne. Pozna –Szczecin: Fundacja im. Kazimierza Ajdukiewicza na rzecz Rozwoju Nauk Filozoficznych 1995 s. 5. 19 Por. tame s. 47. 20 Por. J. K m i t a. Kultura symboliczna. Warszawa: Centralny Orodek Metodyki Upowszechniania Kultury 1982 s. 55..

(10) EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. 55. e „wszystkie pozabiologiczne zjawiska indywidualne maj swe pene determinanty ostateczne w zjawiskach spoecznych” 21. Wydaje si, e skrajne warianty wyej wymienionych stanowisk mona przypisa niektórym koncepcjom omówionym w niniejszym tekcie. Propozycja Ekmana, optujc za uniwersalnym zestawem wrodzonych emocji, reprezentuje pod tym wzgldem naturalizm przedmiotowy. Z kolei pomijajc wpyw przekona kulturowych na percepcj, identyfikacj, kategoryzacj itd. procesów emocjonalnych i przyjmujc moliwo penego ich wyjanienia bez odwoania si do zjawisk spoeczno-kulturowych, zawiera twierdzenia zgodne z indywidualizmem metodologicznym. Odmienn perspektyw poznawcz zdaje si zakada Cathrine Lutz, dla której emocje to artefakty kulturowe. Tym samym w znacznym stopniu neguje biologiczne i indywidualne (np. psychologiczne) determinanty owych procesów. Przyjcie zatem radykalnych wersji wymienionych stanowisk, z góry utrudnia uzgodnienie i uspójnienie wyników bada 22. Druga trudno wie si z rodzajem wyjaniania stosowanego w psychologii i naukach o kulturze. W psychologii, ze wzgldu na naturalistyczn orientacj tej nauki, dominujcym typem wyjaniania jest tzw. wyjanianie funkcjonalne, rozpatrujce dane zjawisko w sposób zobiektywizowany, tzn. niezaleny od czyjej wiadomoci. Z kolei dla kulturoznawstwa i innych nauk humanistycznych typowe jest ujmowanie badanych zjawisk wanie ze wzgldu na fakt, e stanowi one obiekty czyjej wiadomoci (jednostki i/lub grupy). Dlatego te w tych naukach dominuje inny typ czynnoci badawczych okrelany mianem interpretacji humanistycznej23. To zagadnienie zostao wnikliwe zanalizowane midzy innymi przez badaczy z tzw. Pozna skiej Szkoy Metodologicznej, dlatego te w tym miejscu odwoam si do ich prac, podkrelajc jedynie, e rozrónienie typów wyjaniania pozwala na rozpoznanie faktycznego zakresu i granic wiedzy stanowicej rezultat okrelonych bada . Innymi sowy, chroni przed nieuprawnion ekstrapolacj wyników bada otrzymanych przez zastosowanie wyjanienia funkcjonalnego (przedmiotowego) do zjawisk uwarunkowanych podmiotowo z zakresu wiadomoci indywidualnej czy grupowej. W kontekcie emocji oznacza to np. 21. Tame s. 55. Pozostaj wtedy inne moliwoci, jak korespondencja istotnie korygujca bd „heurystyczne wykorzystanie” danych rezultatów przy stawianiu nowych hipotez (por. K. Z a m i a r a. Kulturoznawcze a psychologiczne badania nad uczestnictwem w kulturze. W: Biologiczne i spoeczne uwarunkowania kultury. Red. J. Kmita, K. astowski. Warszawa–Pozna : Wydawnictwo Naukowe PWN 1992 s. 52. 23 Por. np. J. K m i t a. Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej. Warszawa: PWN 1972 22.

(11) 56. ARLETA CHOJNIAK. niezrównywanie sensu przeycia, nadanego przez jednostk, a wyznaczonego przez okrelony system znacze kulturowych, z procesami neurofizjologicznymi i/lub obserwowalnym zachowaniem. Ponadto zapewnia take uwzgldnienie subiektywnej perspektywy qualiów (tu: prostych dozna emocjonalnych) jako niedajcej si w peni wywie ze zbioru przekona kulturowych determinujcych rozumienie i interpretacj emocji. Prociej rzecz ujmujc: wiadomo , e stosuj wyjanianie funkcjonalne, a nie interpretacj humanistyczn, pozwala unikn redukowania przedmiotu bada oraz generalizowania wyników (tym samym utrwala autonomi poszczególnych dyscyplin). Reasumujc, na podstawowe pytanie niniejszego artykuu: na ile psychologiczne modele emocji s spójne z ujciem kultury jako systemem sdów i wyznaczonych przez nie dziaa , powszechnie uznanych w danej spoecznoci, naley odpowiedzie negatywnie w przypadku uniwersalistycznej koncepcji Ekmana. Natomiast poznawcze modele zawieraj elementy, które daj si uzgodni z refleksj kulturoznawcz. Przy zastrzeeniu, e ocena poznawcza, stanowica komponent emocji, jest w nich w niewielkim stopniu traktowana jako wyznaczona przez system znacze kulturowych.. BIBLIOGRAFIA B a n a s z a k G., K m i t a J.: Spoeczno-regulacyjna koncepcja kultury. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Kultury 1991. D e n n e t t D.: Quining qualia. W: A. M a r c e l, E. B i s i a c h (eds), Consciousness in Modern Science. Oxford: Oxford University Press 1988 s. 24-77. <http://ase.tufts.edu./cogstud/papers/ quinqual.htm> odczyt 12.05.2010 r. D o l i s k i D.: Emocje, poznanie i zachowanie. W: J. S t r e l a u (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. T. 2: Psychologia ogólna. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne 2000 s. 369-394. H e r z y k A.: Neuropsychologiczne modele emocji. W: A. H e r z y k, A. B o r k o w s k a, Neuropsychologia emocji. Pogldy. Badania. Klinika. Lublin: UMCS 2002 s. 13-40. K m i t a J.: Kultura symboliczna. Warszawa: Centralny Orodek Metodyki Upowszechniania Kultury 1982. K m i t a J.: Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej. Warszawa: Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe 1972. L e a v i t t J.: Znaczenie i czucie w antropologii emocji. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 59-99. L u t z C.A.: Emocje, rozum i wyobcowanie. Emocje jako kategoria kulturowa. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 27-56. L u t z C.A., White, G.M.: The Anthropology of emotions. „Annual Review of Anthropology” 15:1986 s. 405-436..

(12) EMOCJE JAKO PRZEDMIOT BADA KULTUROZNAWCZYCH. 57. M a t s u m o t o D., J u a n g L.: Psychologia midzykulturowa. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne 2007. R e d d y W.M.: Przeciw konstruktywizmowi. Etnografia historyczna emocji. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 101-140. S c h e p e r - H u g h e s N.: Matka Boska Bolesna. Polityczna ekonomia emocji. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 395-452. W i e r z b i c k a A.: Emocje. Jzyk i «skrypty kulturowe». W: Jzyk – umys – kultura. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999 s. 163-192. W i e r z b i c k a A.: Jzyk i metajzyk: kwestie kluczowe w badaniach nad emocjami. W: M. R a j t a r, J. S t r a c z u k. Emocje w kulturze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego – Narodowe Centrum Kultury 2012 s. 245-277. Z a m i a r a K.: Dynamika poj i programów psychologicznych. Szkice metodologiczne. Pozna – Szczecin: Fundacja im. Kazimierza Ajdukiewicza na rzecz Rozwoju Nauk Filozoficznych 1995. Z a m i a r a K.: Kulturoznawcze a psychologiczne badania nad uczestnictwem w kulturze. W: Biologiczne i spoeczne uwarunkowania kultury. Red. J. Kmita, K. astowski. Warszawa – Pozna : Wydawnictwo Naukowe PWN 1992 s. 39-53. Z d a n k i e w i c z -

(13) c i g a a E., M a r u s z e w s k i T.: Teorie emocji. W: J. S t r e l a u (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. T. 2: Psychologia ogólna. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne 2000 s. 395-426. ' e g l e U.M.: Filozofia umysu. Dyskusja z naturalistycznymi koncepcjami umysu. Toru : Wydawnictwo Adam Marszaek 2003.. EMOTIONS AS A SUBJECT OF CULTURAL AND CRITICAL STUDIES Summary In this paper the author compares psychological theories of emotions with some models representing cultural perspective, proposed by anthropologists and linguists. The main problem is to concern some conditions of coherence between these different approaches. In the first part of the paper, the author presents the universalistic conception of emotion which was formulated by Paul Ekman. The critical approaches to this theory are analyzed in the second part. The last part of this article is an attempt to answer the question about the possibility and methodological conditions of coherence between psychological models of emotions and the concept of culture. Summarised by Arleta Chojniak. Sowa kluczowe: emocje, kultura, metodologia, rodzaje wyjaniania, teorie emocji, zaoenia teoriopoznawcze. Key words: culture, emotions, epistemological assumptions, methodology, theories of emotion, types of explanation..

(14)