View of From the idealization to the desecration. About the woman, stereotypes and loving discourse in the Ukrainian literature
19
0
0
Pełen tekst
(2) 148. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. „nowej kobiety” funkcjonowa w ukraiskiej literaturze w rónych jego wariantach, demonstrujc najróniejsze odsony kobiecoci. Analizujc problematyk kobiety/kobiecoci w literaturze ukraiskiej, naleaoby uwzgldni dwie wzajemnie powizane kwestie. Po pierwsze, obraz kobiety przeszed w teje literaturze ewolucj: od idealizacji w tekstach klasycznych, poprzez modernizacj w tekstach z przeomu wieku, i dalej deidealizacj, desakralizacj, a nawet profanacj w tekstach wspóczesnych. Po drugie, wraz z ewoluowaniem obrazu kobiety zmienia si te dyskurs miosny: od preferowania „nadobocznej” sublimacji libido w klasycznej ukraiskiej literaturze, poprzez proklamacj hasa „wolnej mioci” w modernizmie, do afektacji seksualnoci, przemocy i brutalnoci, a po deprecjonowanie mioci (haso „mierci mioci”) w najnowszej literaturze. Kultura damsko-mskich relacji intymnych stanowi nieodczny element mentalnoci narodu, jego tradycji i zwyczajów. Obraz kobiety i miosny dyskurs w ukraiskiej literaturze ksztatowa si zatem odpowiednio do specyfiki narodowej teje literatury. Nie naley przy tym umniejsza wpywów ogólnych tendencji rozwoju literatury powszechnej, a take rozwoju ruchu emancypacyjnego i feminizmu na wiecie. Zasadniczo naley stwierdzi , i w kulturze ukraiskiej wizje kobiety ksztatoway dwie dominujce tradycje: folklorystyczna i chrzecijaska, które niekiedy zazbiay si, innym razem za biegy dwutorowo, nie przystajc do siebie. Zasady moralne i smak artystyczny Ukraiców uformoway si w znacznej mierze na genotypie ukraiskiego folkloru i pierwotnej religii. Przy czym, jak susznie zauway wybitny lwowski folklorysta i literaturoznawca Iwan Denysiuk2, kultura i twórczo ludowa ma z natury swej charakter ambiwalentny. Z jednej strony podlega kodeksowi wyjtkowej czystoci moralnej, z drugiej za obfituje w cae mnóstwo rubasznych przypiewek, spronych artów i dykteryjek3. 2. ¥. ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # . 5 , w: # + #, kv. 1: ' , _{|@]}, red. .. ¦q\v, `§[ 1993, s. 378. 3 Tak, na przykad, poród erotyków ludowych sporo miejsca zajmuj teksty o czystej, niewinnej mioci i najwyszym szacunku dla kochanej dziewczyny („Kozak dziewczyn jake wiernie kocha/ Ale posi nie mie”. Zob. 5 # # + # . 5 , [`}. }@_x, _{|@]}. &.&. |@}¦_>, `§[ 1991, s. 147). Naturalna potrzeba intymnych zblie midzy modymi ustpuje miejsca odwiecznym moralno-etycznym standardom („Oj tam za lasem,/ Gdzie nieg bialutki,/ Chodzi do dziewczyny/ Kozak modziutki./ Kozak modziutki/ Chodzi do dziewczyny,/ Lecz niedobrzy ludzie/ Plotki rozpucili”. Zob. " # ' , y{|@]}. . \[_>, ¥[\v|-!@\v>¦[^> 2000, s. 61). Jednoczenie wiele jest pieni ludowych o charakterze zabawowym, w których na plan pierwszy wysuwa si.
(3) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 149. Owa dwuwektorowo czy raczej ambiwalentno w postrzeganiu kobiety przeniesiona zostaa z folkloru na grunt dawnej literatury. Tak na przykad w najwybitniejszym zabytku pimiennictwa staroruskiego – Sowie o wyprawie Igora (ok. 1187 r.), wizerunek postaci kobiecej – ony kniazia Igora rysuje si w idealnych barwach. Jarosawna – to kwintesencja kobiecoci, maeskiej wiernoci, pikna zewntrznego i czystoci duchowej. O wpywach ustnej poezji ludowej na idealny wizerunek bohaterki wiadcz, midzy innymi, stae epitety (porównanie Jarosawny do kukuki) czy inspirujce form synnego „paczu Jarosawny” ludowe lamenty po umarych (ukr. " ), rytualne zaklinanie si przyrody z prob o szczliwy powrót kniazia z pochodu i in. W dawnej ukraiskiej literaturze obecne s te erotyka i zmysowo , odziedziczone po tradycji folklorystycznej. Tak na przykad znawca ukraiskiego baroku Leonid Uszkaow4 podaje przykady barokowej poezji wdrownych diaków, w której na pierwszym planie pojawia si erotyka ludzkiego „dou materialno-cielesnego”5 Jednoczenie popularny na Ukrainie w XVII-XVIII wieku barokowy zbiór opowiada o charakterze pouczajcym, pt. Wielkie Zwierciado, (dzieo typowo kocielne, suce do dawania przykadów podczas naboestwa zawierajce fragmenty literatury, traktujce o zym charakterze kobiet) albo baelement artobliwy, niekiedy rubaszny albo wrcz sprony („Jam nikogo nie kochaa,/ Tylko Petra i Danya/ Hryc`ka, Stec`ka i Stepana,/ Wyjd za m za Iwana ”. Zob. 5 # # + # , s. 308, 338). Teksty bardzo spronych piosenek i przypiewek, zebranych, midzy innymi, przez Mychaja Maksymowycza, Mikoaja Gogola, Tarasa Szewczenk, Pawa Czubynskiego, Iwana Frank czy Woodymyra Hnatiuka, zawiera unikatowy, bo pierwszy tego typu na Ukrainie, zbiór pieni ludowych Bandurka (1994). I wreszcie, wspóczenie mog szokowa zapoyczone z czasów pogaskich, utrwalone w folklorze zwyczaje, tzw. komory (obrzd weselny, którego czci skadow byo prawie upublicznione „amanie kaliny” – defloracja, w której uczestniczy pan mody, ale bywao, e z pomoc pieszy druba, a nawet syn ojca chrzestnego) i górki (zwyczaj nocowania narzeczonych w parach w chacie, gdzie nie byo maych dzieci). Jak zaznacza Denysiuk, „i górk, i komor dzi uwaa si za co takiego, o czym si nie mówi, a co dawniej opiewane byo w pieniach ludowych i uwicone tradycj”, i to kolejny ju raz potwierdza ambiwalentny charakter ukraiskiego folkloru. Zob. ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # , s. 379. 4 „Oj jecha kozak, oj z Ukrainy,/ Napotka dziewczyn z czarnymi oczyma./ Bd zdrowa, dziewczyno, jake si masz,/ Daj no mi zagra , bo bandurk masz./ A moja bandurka wielce krasna,/ Czarna jak uk, do tego wosiasta./ Pozwól mi, dziewczyno, na bandurce zagra , […]/ Dziewczyna jemu pozwolia,/ Bandurk daa, oczy zakrya”. Zob. . > \ | [, 1 # + " / # : "* 9, %\@>¦[ 1994, s. 83. 5 Zob. M. B a c h t i n, Obrazy dou materialno-cielesnego w powieci Rabelais’go, w: t e n e: TwórczoU Franciszka Rabelais`go a kultura ludowa redniowiecza i renesansu, tum. A. i A. Goreniowie, Kraków 1975, s. 501-586..
(4) 150. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. rokowe tumaczenie do frywolnego fragmentu Dekameronu Giovanni Boccaccia6 wiadcz, i ówczesna literatura dostosowywana bya do rónego typu adresata. Folklor i teksty wdrownych diaków trafiay gównie do wiadomoci nizin spoecznych. Dziea paraobrzdowe i przekady z lekkiej beletrystyki zachodnioeuropejskiej kierowane byy do innych krgów czytelniczych, do warstw wyksztaconych, elity narodu7, która poczynajc od koca XVI stulecia kiedy spopularyzowano nowoczesn owiat, poprzez szkoy brackie, póniej przyklasztorne, wreszcie pierwsz rusk szko wysz, Akademi Kijowsko-Mohylask stale zwikszaa sw liczebno . A przecie powszechny by te dostp do owiaty rónowierczej, katolickiej, protestanckiej, do szeroko pojtego dorobku kultury odrodzeniowej wspólnego pastwa polsko-litewskiego. Estetyka ukraiskiego baroku z jej elementami ludowej kultury miechu miaa wpyw nie tylko na twórczo ojca nowoczesnej literatury ukraiskiej – Iwana Kotlarewskiego, ale równie na powieci Mikoaja Gogola. Heroikomiczna trawestacja Kotlarewskiego – Eneida (1798-1844) – zawiera wiele treci rubasznych i frywolnych partii dialogowych, odzwierciedlajcych dionizyjsk bujno ycia. Fragmenty poematu, opisujce miosne harce Eneasza z Dydon, znakomicie oddaj nastrój caego utworu8. Dlatego te susznie podkrela Wira Ahejewa, i wystarczy pobieny ogld faktów z historii literatury, by podway tez, jakoby ukraiskie pimiennictwo byo unikatowe na tle literatur europejskich w kwestii „przemilczania seksualnoci”9. Póniej jednak tego typu utwory trac na popularnoci, przestaj si pojawia . Cytowana wyej Ahejewa przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje midzy innymi w zamianie odbiorcy, twierdzc, i nawet najwiksze twórcze indywidualnoci nie byy w stanie wyrwa si z ciasnego koa literatury „wiejskiej”, „chop-. 6 Na Ukrainie do dugo nie tumaczono Dekameronu Boccaccia. Na pocztku XVIII w. zostaa przetumaczona z jzyka polskiego pierwsza opowie dnia czwartego (Ghismonda i Guiscardo) wierszem sylabicznym. W roku 1879 w lwowskiej Gazecie „Prawda” pocztek wstpu (opis dumy) przetumaczy Mychajo Podoynski. Pene tumaczenie Dekameronu (z wersji francuskiej), autorstwa Leonida Pacharewskiego i Pawa Majorskiego, pojawio si na Ukrainie dopiero w roku 1928. 7 Zob. . x e ¨ [ \, % / ' , w: * ##. * # # + " #, `§[ 2003, s. 112. 8 „Eneasz wic z Dydon miele/ Zabawia si jak z myszk kocur;/ Biegali cigle i szaleli,/ A nieraz tgo si i pocc./ Dydona raz robot miaa –/ Na polowanie z nim pognaa,/ Lecz grzmot zapdzi ich do lochu…/ I czart wie, co te tam robia/ Przemia para – zza mogiy/ Nie byo wida ani troch”. Zob. I. K o t l a r e w s k i, Eneida, tum. P. Kupry, Lublin 2008, s. 36 . 9 Zob. x e ¨ [ \, % / ' , s. 112..
(5) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 151. skiej”. „A niech bd poet chopskim” – samookrela si, nie bez sarkazmu, Taras Szewczenko, majc na uwadze nie tyle wskie ramy wasnej twórczoci, ile ograniczony zasig jej recepcji10. Drugim ródem ksztatujcym obraz ukraiskiej kobiety bya tradycja chrzecijaska, która równie proponowaa ambiwalentny wizerunek pci eskiej. Z jednej, strony kobieta w kulturze i literaturze chrzecijaskiej jest obiektem powszechnego szacunku, a wrcz kultu (wizerunek Matki Boej, obrazy kobiet pierwszych wiadków zmartwychwstania Chrystusa, które przyniosy mirr, by namaci jego ciao, (ukr. #'), wreszcie wizerunki witych mczennic). Z drugiej za, kobieta postrzegana jest jako istota grzeszna, skonna do kontaktów z siami demonicznymi, wodzca mczyzn na pokuszenie Ewa, stworzona z ebra Adama, nieczysta i niepenowartociowa. Nawet kobieta-matka ma podwójn natur, czego historycznym przykadem jest Maria Panna – nie tylko matka Pana, ale równie wedug redniowiecznych alegorii Jego krzy11. To spolaryzowanie postrzegania kobiety wedug tradycji chrzecijaskiej równie znalazo odzwierciedlenie w wielu tekstach dawnej ukraiskiej literatury (Niebo Nowe Joannicjusza Galatowskiego, Skarb za on Dymitra Tuptay, Lacka uuda Piotra Mohyy, Inkuby napadaj nie tylko na kobiety; Historia Pani Pelagii Tomasza z Rawy Rusina i in.). Na przykad w przypowieci XVII-wiecznego ukraiskiego pisarza i kaznodziei, Antoniego Radywyowskiego O wielkiej grzesznicy, kobieta wystpuje jednoczenie w dwu odsonach: istoty grzesznej „wielkiej niecnoty i rozpustnicy, pijaczki i czarownicy”, i boskiej – „najbogosawieszej Maryi Panny”12, ordowniczki u Boga, straniczki i opiekunki tytuowej „wielkiej grzesznicy”. Natomiast po swawolnej i pikantnej Eneidzie Kotlarewskiego, której ywy jzyk ludowy, 10. Tame. Nie bez znaczenia jest tu fakt statusu ukraiskiej literatury. A do momentu odzyskania przez Ukrain niepodlegoci w roku 1991 literatura ukraiska bya politycznie i spoecznie zaangaowana, pozostawaa w subie narodu, o czym niejednokrotnie pisali ukraiscy twórcy, literaturoznawcy, dziaacze kultury. Znany ukraiski krytyk Mychajo Saboszpycki susznie twierdzi, i na Ukrainie w czasach jej bezpastwowoci literatura zawsze bya czym wicej, ni tylko literatur, poniewa ciy na niej obowizek uwiadamiania i wychowania w duchu narodowym, natomiast pisarz ukraiski peni funkcje szerzyciela idei narodowej, dziaacza pastwowego, kaznodziei, nauczyciela, wychowawcy, a w ostatniej kolejnoci mia przywilej bycia pisarzem. Zob. &. \ | { ` > ` , 3 " /#+ # ( . '+ #" # ' 5 3 "# / +", `§[ 2004, s. 161. 11 Zob. C.G. J u n g, O naturze kobiety, wybra i prze. M. Starski, Pozna 1992, s. 11-12. 12 . \ } ` [ ` | [ ^ > ` , 5# "#\'9, w: . ` v v ` _ >, # _, [¦[ 2004, s. 145..
(6) 152. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. ludowa narracja oraz ukraiski koloryt lokalny wiadczyy o gbokim zainteresowaniu autora rodzim tradycj folklorystyczn, tradycja chrzecijaska zacza przewaa w ksztatowaniu wizerunku kobiety, a w macierzystej literaturze powiao sentymentalizmem i romantyzmem z ich kultem uczuciowoci i szacunkiem dla cierpie miosnych. Badacze zwracaj uwag na rozwój w poezji romantyków 1. poowy XIX wieku (twórczo Amwrosija Metynskiego, Wiktora Zabiy, Mychaja Petrenki i in.) apologetyki, duchowej mioci midzy dwojgiem ludzi (ukr. „ # ” 9/ ), w której cielesno cakowicie podporzdkowana zostaje sferze ducha a odbywa si to ju poza granicami wartoci i norm kolektywu13. Duchowe odczucia koncentruj si zazwyczaj na „ukochanym/ ukochanej”, bez których ycie traci sens14. Jeszcze przed romantykami w duchu sentymentalizmu tworzy swe powieci twórca nowoczesnej ukraiskiej prozy artystycznej – Hryhorij KwitkaOsnowianenko. Jego silnie idealizowane bohaterki przeywaj prawdziw mio , po czym niespodziewanie umieraj, pozostawiajc ukochanego w rozpaczy (Marusia, 1833), wiadomie rezygnuj z mioci i same usychaj z alu (Prawdziwa mioU, 1839), podzielaj okrutny los samotnych matek – tzw. pokrytek15 (Nieszczsna Oksana, 1841). Martyrologi pokrytki – kobiety z nielubnym dzieckiem (bkartem) u boku ukaza w swej poezji Taras Szewczenko (Kateryna; Sen; Maryna i in.)16. Swego czasu wielki pisarz Iwan Franko z zachwytem pisa o szczególnym szacunku, jakim Szewczenko darzy kobiety: „Z najwikszym wspóczuciem i gbokim alem odnosi si on [Taras Szewczenko – A.H.-Sz] do tych nieszczsnych dziewczt, które na skutek nierozwanej mioci zostay matkami, i skalane, odrzucone przez krótko-. 13. Zob. . @ ` \ , 7# # + / : http://dotyk.in.ua/trymbach.htm „[…] A ja biedny, nieszczsny,/ Bez pary, bez domu,/ Nie byo mi sdzone w wiecie/ Radonie zapiewa ./ Soce wzejdzie – ju mi tskno,/ Zachodzi – te pacz:/ Tej, co lubi dziewczyny,/ Wicej nie zobacz. […]/ Nie szczebiotaj, sowiku,/ Jak soce zawieci,/ Nie szczebiotaj, malusieki,/ I jak ono ganie. […]/ Prdzej puchacz mnie si nada:/ Co, jczy, nie piewa;/ Niechaj jczy koo mnie/ I mier przepowiada!”. . * \ ¦ \, | | [ , w: . _ \ > - @ = | [ ^ > ` , . | @ | [ ` > | [ ^ > ` , . * \ ¦ \, &. = @ v > |, [/# , `§[ 1980, s. 101. 15 Pokrytka – pejoratywne ludowe okrelenie dziewczyny, która stracia niewinno („wianek”) i urodzia nielubne dziecko. Sowo „pokrytka” pochodzi od przymusu pokrycia gowy chustk. Wedle zwyczajów, taka zhabiona kobieta nie moga ju pokazywa si publicznie z odkryt gow. Inna nazwa pokrytki – to strzyga (od publicznej kary strzyenia wosów, mazania dziegciem i obtykania piórami). 16 „To pokrytka pod potami/ Z bkartem si snuje,/ Ojciec, matka wyrzekli si/ Obcy nie wpuszczaj/ I ebracy odrzucaj”. Zob. . " [ v > |, | v, w: / #, `§[, 1984, s. 198. 14.
(7) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 153. wzroczn spoeczno , zmuszone s cierpie straszn poniewierk”17. Szewczenko, zdaniem Franki18, apoteozuje skrzywdzone przez los kobiety, jego poezja zdumiewa obrazami uduchowionej, cho nieszczsnej kobiecoci. W rezultacie jego pokrytki zwrócone w stron obrazu Bogurodzicy, lni w Jej nimbie. „Za Oksan i Kateryn, pisa Iwan Denysiuk dugim szeregiem po Czumackim Szlaku (Drodze Mlecznej) ukraiskiej literatury przejd wiejskie pokrytki, pokutujc za swój grzech wstydem i cierpieniem”19. Tak oto „pokrytka, buraczka” czy „powija” – jako kwintesencja zego losu, nieszczcia i bezsilnoci zajmowaa w XIX wieku szczególne miejsce w literaturze tworzonej przez mczyzn. Jak zaznacza Tamara Hundorowa20, imiona Natalki, Kateryny, Marusi, Mariji utworzyy pewien szczególny kod znaczeniowy w literaturze ukraiskiej. Ich obowizkowym atrybutem staa si idealno , i taki uogólniony obraz ukraiskiej kobiety rysowa si w rodzimej literaturze. Wyjtek, wedug badaczki, stanowi kobieta w poezji Szewczenki – cakowicie zindywidualizowana, w porównaniu z patriarchalnym postrzeganiem kobiecoci – jej egzystencjalne „milczenie” (owa „milczca” niemoc) – to symbol obrony bytu kobiecego. Idealizacja wizerunku kobiety, zapocztkowana w sentymentalizmie i romantyzmie, spowodowaa, midzy innymi, sublimacj popdu pciowego. Mio fizyczn cakowicie „oddestylowano” od erotyki, miosna egzaltacja ustpia miejsca duchowym cierpieniom, „werteryzmowi”. Miosne wtki, zawarte w powieciach Kwitki – Osnowianenki (Marusia), gdzie pojawiaj si idealne, przesadnie cnotliwe bohaterki (idealizacja obejmuje wszystkie warstwy kreowania postaci, równie opis wygldu zewntrznego, stylizowany na twórczo ludow)21 – to, w trafnym ujciu Denysiuka – „hagiograficzne historie”22. Fizyczna mio przedlubna postrzegana jest jako grzech, w jej wyniku kobieta skazuje siebie na cierpienie i niedol (Nieszczsna Oksana). Nawet liberalny w tej kwestii i wspóczujcy nieszczciu kobiet Szewczenko 17. ¥. ! @ \ v > |, # * " „3 ”, w: [" / # . ] # #- #* # .. * , _{|@. !.. `^`, `§[ 1984, s. 58. 18 Tame. 19 ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # , s. 380. 20 Zob. . _ v } | @ | [ \, 5" $ #9, „|[| ¦ \^” 1991, nr 6, s. 16-17. 21 „Wysoka, smuka, jak strzaa, kruczowosa, oczy jak jagody tarniny, brwi niczym sznureczki, buzia rumiana jak paska róa, nosek prociutki z lekkim garbkiem, a usta jak kwiaty rozkwitaj i midzy nimi zbki […] równiutkie, jak na nitk nanizane”. Zob. . [ ¦ = > \ - ^ v | [ ` ] v v > |, & \ @ _ ^ ], w: t e n e: # \ (, t. II: 5 . , `§[ 1956, s. 25. 22 ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # , s. 381..
(8) 154. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. „miosnym” scenom powica bardzo niewiele miejsca w znanym poemacie Kateryna. Na pierwszym planie pojawiaj si tradycyjnie dla ukraiskiej klasycznej literatury – sowa przestrogi przed naiwn wiar w uczciwo Moskala23. Dugo jeszcze ukraiscy pisarze z zakopotaniem, a nawet zaenowaniem spogldali na kobiet jako na istot cielesn. Jak susznie zaznacza Serhij Trymbacz, w twórczoci realistów 2. poowy XIX wieku, prozaików: Marka Wowczka, Iwana Neczuja- ewyckiego, Panasa Myrnego czy dramatopisarzy. przedstawicieli „Teatru Koryfeuszy” (Mychaja Staryckiego, Iwana Karpenki-Karego i Marka Kropywnyckiego), „sfera erotyki równie miecia si w krgu ycia rodzinnego, i ten, kto z niego wypada, skazywa si na wygnanie i publiczny osd”. To pozwala, zdaniem badacza, mówi o moralnym konserwatyzmie ycia na Ukrainie24 i potwierdza, wedug Wiry Ahejewej, i szczególnie w 2. poowie XIX wieku rodzima literatura bya „nieprawdopodobnie cnotliwa”25, nie zwaajc na pewne odstpstwa w sferze intymnej, o których bya wczeniej mowa. Do radykalne zmiany w ksztatowaniu wizerunku ukraiskiej kobiety nadeszy na przeomie XIX i XX wieku, wraz z nastaniem modernizmu oraz rozwojem ruchów emancypacyjnych na Ukrainie. Literatura ukraiska zacza osiga status literatury powszechnej za spraw wybitnych twórców (Iwan Franko, esia Ukrainka, Mychajo Kociubynski, Olga Kobylanska i in.). Powoli odrzucano sztampowe odwzorowywanie kobiety, zmalao znaczenie wzorców kultury kozacko-ludowej. Wtedy te wizerunek pasywnej, pokornej kobiety, której rola sprowadzaa si do ciasnego koa obowizków rodzinnych, przesta by atrakcyjny za spraw takich pisarek – feministek, jak: Natala Kobryska, matka esi Ukrainki Oena Pczika, esia Ukrainka, wreszcie Olga Kobylanska. Szczególnie ostatnia zdecydowanie zerwaa z archaicznym modelem kobiety. Jej bohaterki (Hucuka Paraska z Niekulturalnej (1897), „Ruska madonna” z Przyrody (1888), Marta, Sofija i Hanna z Melancholijnego walca (1898) i in.) demaskuj mit absolutnego kobiecego ideau. Kobylanska jako jedna z pierwszych w literaturze ukraiskiej ukazaa obraz kobiet-inteli-. 23. „Pokochaa Moskala,/ Jak serce mówio./ Pokochaa modego,/ Do sadu chodzia,/ Póki siebie, swój los/ Tam zaprzepacia”; „Miujcie czarnobrewe,/ Tylko nie Moskali,/ Bo Moskale – obcy ludzie,/ Czyni licho z wami./ Moskal kocha artujc,/
(9) artujc porzuci;/ Wyruszy w sw Moskiewszczyzn,/ A dziewczyna zginie”. Zob. . " [ v > |, # , w: t e n e: / #, s. 27. 24 @ ` \ , 7# # + / . 25 x e ¨ [ \, % / ' , s. 111..
(10) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 155. gentek, poszukujcych wasnej drogi yciowej. Bya równie jedn z inicjatorek powoania w roku 1894 Towarzystwa Ruskich Kobiet na Bukowinie. I wreszcie, to wanie jej autorstwu badacze przypisuj pierwsze w nowej ukraiskiej literaturze przykady prozy erotycznej, gdzie pod mask „czowieka” (w ukraiskiej wersji sowo rodzaju eskiego – „ 9 ”, tak te brzmia tytu jednej z jej wczesnych powieci) pisarka ukrya co najmniej trzy odsony kobiecoci: ofiary zego losu, lalki – obiektu seksualnego i niezalenej kobiety26. Problem zmiany idealnego obrazu kobiety poruszya take w swych dramatach esia Ukrainka. Wedug sów Dolores, bohaterki Kamiennego gospodarza (1912), rezygnacja z potrzeb ciaa niesie ze sob „piekieln mk”. W lad za poetk kwestie cielesnoci kobiet poruszaj inni modernici przeomu wieków, w tym Mychajo Kociubynski w Cieniach zapomnianych przodków (1912) czy Iwan Franko w nowatorskim i odwanym na owe czasy opowiadaniu Skrzydo sójki (1905). Szczególnie w ostatnim pisarz pokaza kobiet, która dokonuje wiadomych, odwanych wyborów, w której coraz wyraniej ksztatuje si „konkretna ludzka osobowo , któr nie mona zawadn , z ni po prostu trzeba «by »”27. W miejsce idealnej postaci kobiecej pojawia si „nowa kobieta” z „now moralnoci”, która nie jest ju wasnoci mczyzny, nie godzi si na rol „niewolnicy”, stajc przed nim jako niezalena jednostka – „carówna” (Carówna, 1895 Olgi Kobylanskiej) czy „optana” (Optana, 1901 esi Ukrainki). Obrazy kobiet „nowego” typu pojawiaj si w prozie Iwana Franki (Maniusia ze Skrzyda sojki), dramaturgii esi Ukrainki (Lubow Goszczyska z Bkitnej róy, 1896), powieciach i opowiadaniach Olgi Kobylanskiej (bohaterki Melancholijnego walca, Przyrody, Niekulturalnej itp.), opowiadaniach Mychaja Mohylanskiego (Pasaerka z Narzeczonej). Ostatni to autor nieco zapomnianego „romansu na chwil” z udziaem dwojga modych ludzi, którzy przypadkiem spotkawszy si w pocigu, spdzili upojn noc w przydronym hotelu bez adnych zahamowa. „Takie tam intermezzo w podróy narzeczonej do swego narzeczonego – to z punktu widzenia naszej [ukraiskiej – A.H.-SZ] kultury – skandaliczne zachowanie narzeczonej”28 – zaznacza Denysiuk. Wyobraenie o kobiecie idealnej cakowicie rujnuje nowatorska twórczo Woodymyra Wynnyczenki – pisarza-modernisty, dramaturga, dziaacza poli-. 26. Zob. _ v } | @ | [ \, 5" „$ #9”, s. 18-19. Tame, s. 19. 28 ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # , s. 387. 27.
(11) 156. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. tycznego, tworzcego gównie na emigracji. Wewntrzna odwaga, psychologiczna sia, poczucie niezalenoci – to cechy „nowej kobiety” jego opowiada i dramatów (Rita z Czarnej pantery i Biaego niedwiedzia; Dara z powieci UczciwoU wobec siebie (1911), Tania i Mery z powieci Równowaga (1912), „Kobieta” z opowiadania Tajemnicza przygoda, wreszcie „Mara” z opowiadania Dziwny wypadek). Wraz z nastaniem modernizmu, który oznacza nowatorskie w porównaniu z minionymi epokami podejcie do kultury, w tym do kwestii ludzkiej natury, pojawiy si nowe modele miosnego dyskursu. Pod wpywem „kobiecej awangardy” esi Ukrainki czy Olgi Kobylanskiej zachwianiu ulegy pielgnowane przez patriarchaln tradycj konwencje intymnoci w literaturze. Radykaowie ogosili haso „wolnej mioci” („wolna praca i wolna mio ”), w znaczeniu uwolnienia si od niechcianych, wymuszonych lubów, co stao si przyczyn póniejszych kopotów. Szczególnie utwory Kobylanskiej za przekraczanie dotychczasowego tabu (sceny mioci fizycznej, mio midzy kobietami) szokoway purytaskich czytelników i krytyków, wreszcie ówczesnych pisarzy. Jeden z nich, Osyp Makowej pisa swego czasu: „To troch draliwa sprawa i u nas w towarzystwie jako szczególnie wyranie o potrzebach ciaa si nie mówi”29. Std te, zdaniem Pawyczko30, z twórczoci esi Ukrainki i Olgi Kobylaskiej prawie na sto lat wyczono wszystko, co odnosio si do seksualnoci i feminizmu. Pewne problemy z powodu demonstrowania feministycznej postawy mieli take Iwan Franko i Mychajo Pawyk. Jak zaznacza Jarosaw Hrycak, „Franko i Pawyk przypucili frontalny atak na ówczesn ide i praktyk maesk, zwaszcza na drugorzdn i podporzdkowan rol, któr na „cmentarzu nazywanym rodzin” (sformuowanie Pawyka) odgrywa kobieta”31. Za skandaliczne w tamtym czasie opowiadanie Tetiana Rebenszczukowa Pawyka aresztowano na pó roku (za propagand niemoralnoci). Franko by, midzy innymi, autorem opowiadania Czelad esi, w której zawar zapowied „wolnej mioci”, oraz wiersza Towarzyszom wiziennym, w którym haso to pojawia si wyranie i otwarcie32. O ile jednak Pawyk zosta zdeklarowanym. 29. . & \ > | [ , +" / + , 1899, t. V, >v. 1-4, s. 45. \ [ ` > |, , s. 218. 31 J. H r y c a k, Prorok we wasnym kraju. Iwan Franko i jego Ukraina (1856-1886), WKP 2011, s. 528. 32 „Nasz cel – to szczcie ludzkie i wolno ,/ Rozum sprawny bez podstawy wiary/ I wielkie braterstwo wszechziemskie,/ Wolna praca i wolna mio ”. Zob. ¥. ! @ \ v > |, #\ 9#, w: t e n e: 5 , `§[ 1956, s. 189. 30.
(12) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 157. kawalerem, o tyle Franko trwa w nieustannym konflikcie midzy teori i praktyk. Proces zdecydowanej deidealizacji wizerunku kobiety w literaturze ukraiskiej przeomu XIX i XX w., wpisujcy si w ogólny nurt awangardy, odegra rol katalizatora dalszego rozwoju feministycznych idei i tym samym pojawienia si rónych modeli miosnego dyskursu w odrodzonym pimiennictwie lat dwudziestych XX wieku. Szczególnie odnosi si to do fenomenu ówczesnej intelektualnej powieci, reprezentowanej na Ukrainie przez Wiktora Petrowa, Waeriana Pidmohylnego i nieco wczeniej, przez Ahatanhea Krymskiego. Ten ostatni by autorem nieco zapomnianego utworu Andrij ahowski (1905), któremu w udziale przypada rola pierwszej intelektualnej powieci w literaturze ukraiskiej. Utwór, porównywany z dzieami Augusta Strindberga, Stanisawa Przybyszewskiego i Knuta Hamsuna, by równie wyjtkowy z punktu widzenia problematyki, poniewa porusza temat „wolnej mioci” midzy mczyznami. Pewne zainteresowania tematyk homoseksualn przejawi równie Wiktor Petrow w powieci Doktor Serafikus (1928-1929), a take w studium Osoba Skoworody. W powieci Waeriana Pidmohylnego Miasto (1928) mska seksualno okazuje si si wrog dla kobiety. Gówny bohater, Andrij Radczenko, traktuje kobiet jak obiekt mskich egzystencjalnych poszukiwa (obiektem jego podania staj si kobiety o coraz wyszym „miejskim” statusie itp). Z nieco innego zaoenia w stosunku do kobiet wychodz bohaterowie Wiktora Petrowa. W jego powieciach (Alina i Kostomarow, 1929, Romanse Kulisza, 1930) wewntrznie rozdarci mscy bohaterowie pragn kocha , ale nie potrafi, marz o mioci, ale jednoczenie odczuwaj „strach przed mioci”, „uczuciow indolencj”. Jak zaznacza Pawyczko 33, zarówno Pidmohylny, jak i Petrow, kady na swój sposób, wnieli pewne novum do literatury ukraiskiej w sferze cielesnoci. Na jednym biegunie znajduje si typowo mska seksualno , utosamiana z brutaln si, na drugim za – seraficzna seksualno „niemczyzny” czy „na wpó mczyzny”. Reasumujc, poczwszy od przeomu wieków a do koca lat 20. XX w., tj. w okresie modernizmu w ukraiskiej literaturze, miaa miejsce rehabilitacja cielesnoci i byo to zgodne z ogólnymi zaoeniami procesu kulturowo-historycznego na wiecie, tj. powszechnych tendencji modernistycznych. Albowiem, wyobraenia o seksualnoci i erotyce stanowiy cz skadow modernistycznych zaoe dotyczcych ludzkiej natury. Jak podkrela Trymbacz,. 33. Zob. . \ [ ` > |, # # # + # #, `§[ 1999, s. 228-229..
(13) 158. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. nawet satyryk Ostap Wysznia powica „pciowej problematyce” jedn ze swych humoresek z lat dwudziestych pt. Problem pciowy34. Miosny dyskurs lat dwudziestych XX wieku z jego niezaprzeczalnie now odson damsko-mskich relacji intymnych ulega zaamaniu na gruncie sowieckim. Gubi si, poczwszy od lat trzydziestych XX wieku – okresu kilkuetapowej unifikacji ukraiskiej kultury. W rezultacie, pod ogromnym naciskiem socrealistycznych wymogów oraz w zwizku z rosncym terrorem, ukraiska literatura odrzucia w pewnym sensie zdobycze modernizmu, ukazujc przewanie bezpciowych, pozbawionych cielesnoci bohaterów i bohaterki. W szczególnoci dotyczy to tzw. powieci produkcyjnych i kochozowych (Maszynici Leonida Smilanskiego, 1930, Pierwsza wiosna Hryhorija Epika, 1931, Rodzi si miasto, 1932 Oeksandra Kopyenki, Nowe brzegi, 1932 Hordija Kociuby, Magistrala, 1934 Anatolija Szyjana i in.). W tych ostatnich pojawi si jeszcze jeden typ „nowego czowieka” – tym razem entuzjastycznego „budowniczego socjalizmu” w szarym kombinezonie z motem w spracowanych doniach. Kobieta, wedug Wiry Ahejewej 35, zyskuje miano „trzeciej pci”, lub jak pisaa w latach czterdziestych XX w. Oena Teliha36 – „kobiety-towarzyszki”, „jednookiej Amazonki”, „mczyzny w spódnicy”. I nawet odwane próby modernistów, pragncych przekona , e „najszlachetniejsza dusza mimo wszystko posiada wcielenie”37, nie byy w stanie zmieni dyskursu. Nastpio to dopiero na pocztku lat sze dziesitych wraz z kolejnym ju odrodzeniem narodowym na Ukrainie i pojawieniem si fenomenu pisarzy generacji tyche lat (ukr. \ ), kiedy to zerwano z literack praktyk kreowania zmaskulinizowanych przodownic pracy oraz entuzjastek budowania socjalizmu. Trudno jednak mówi o powrocie w prozie lat sze dzoesitych – osiemdziesitych XX w. do niesztampowych wizerunków kobiet okresu modernizmu. Chodzi tu raczej o kontynuacj klasycznych wzorców kobiecych typów. Wród nich czoowe miejsce zaja niestrudzona. 34 „Idziesz ulic – a tu, masz ci, ze wszystkich parkanów, ze wszystkich supów ogoszeniowych wyskakuje: „Pciowy problem”. […] Tak oto jest ów „pciowy problem”, s wszelakie prawa z nim zwizane, a przeto zmiujcie si nad moj dusz, po có a do „utraty tchu?..”. Zob. . ` v ], 5 #/ , w: t e n e: #: 5- (: \ , ! , "# , `§[ 1974, t. 1, s. 294) . 35 Zob. . x ¨ [ \,
(14) #: # # , „|[| ¦ \^” 1991, nr 6, s. 24. 36 . ¦ x \, # " , „|[\ ¦ \^” 1991, nr 6, s. 32, 37. 37 Zob. . x ¨ [ \, + ## , w: \ [ ` > |, i, s. 15..
(15) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 159. w borykaniu si z szar codziennoci straniczka rodziny, rodu, nacji, a wic Berehynia (Wir Hryhorija Tiutiunnyka, Cztery brody Mychaja Stelmacha, Ból i gniew Anatolija Dimarowa i in.). Nowe stereotypy kobiety – to „kobieta sentymentalna”, kobieta, której „powoaniem jest suy mczynie”, wreszcie „kobieta aktywna”, która po porakach poniesionych w modoci otrzsa si i pnie szybko po szczeblach kariery zawodowej (Siódme wzgórze, 1981 Oeksandra Syzonenki)38. W najnowszej ukraiskiej literaturze dyskurs miosny, najczciej utosamiany z erotycznym, odgrywa pierwszorzdn rol. Jest to uwarunkowane nie tylko powszechn mod na literatur „pikantn”, nasycon erotyk, ale równie, a moe przede wszystkim specyfik obecnej ukraiskiej literatury, w której dominuje tendencja do rozmywania stereotypów kulturowych (reakcja zwrotna na „represj ciaa” w literaturze socrealistycznej, powszechne postmodernistyczne tendencje). Susznie zaznaczaa Pawyczko39, e swoboda okazaa si swoistym szokiem dla ukraiskich pisarzy. Okazao si, i po likwidacji cenzury najwiksz popularnoci cieszyy si zakazane dotd tematy, w tym seks, który od koca lat dwudziestych XX wieku by tematem tabu. Pewien wpyw na znaczc rol erotyki w najnowszej literaturze miaa równie obecno paralelnych procesów (utosamiania mioci z seksem) w literaturze i yciu realnym. I wreszcie, wspóczesny ukraiski pisarz to twórca postmodernistyczny, sigajcy po bardzo zrónicowane, niespójne i nie do koca ustalone, albowiem zakadajce wolno sowa postmodernistycznego, wyznaczniki, ksztatujce obraz kobiety, takie jak: chrzecijaska grzeszno i ludowa demoniczno (utwory Walerego Szewczuka), sowiecka denacjonalizacja i utrata priorytetów moralnych (utwory Oesia Ulianenki), podlego , bezwolno , przyzwolenie na manipulowanie (utwory Jurija Pokalczuka), czy wreszcie, zagubienie w labiryntach wspóczesnej kultury – w sytuacji kryzysu epistemologicznego i ontologicznego (utwory Oksany Zabuko, Lubow Ponomarenko i in.) Tak wic, o ile w modernizmie przeomu XIX i XX wieku swoboda w twórczoci kojarzya si w ukraiskiej literaturze z „woln mioci”, dopuszczajc maesk zdrad, ucieczk, a nawet homoseksualne kontakty, o tyle w dzisiejszej literaturze okresu postmodernizmu swoboda ta utosamiana jest ze swobod seksualn. Nieprzypadkowo jednym z motywów przewodnich postmodernistycznej literatury jest haso „mierci mioci”.. 38 39. Zob. x ¨ [ \,
(16) #, s. 23-29. \ [ ` > |, , s. 183..
(17) 160. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. W karnawaowej trylogii Jurija Andruchowycza ju od pierwszej strony widoczny jest lekcewacy, negatywny stosunek do kobiet. Zwaszcza w trzeciej powieci trylogii Perwersja, dla której charakterystyczne jest czenie wtków prozy przygodowej, fantastycznej, gotyckiej i miosnej, kobiety wystpuj w roli seksualnych obiektów. Gówny bohater – Stanisaw Perfecki – to wcielenie karnawaowego ducha witecznej swobody – „supersamiec”, „nieprzecigniony kochanek”, po wyjedzie którego rozpacza dwanacie najlepszych kochanek. Wtek „mierci mioci” pojawia si w ksidze dramatów poety starszego pokolenia, zaoyciela Nowojorskiej Grupy Poetyckiej, Jurija Tarnawskiego 6 x 9 (1998), dla której, jak twierdzi Nia Zborowska, waciwe s „poetycki mizoginizm” i „ostateczne unicestwienie idei mioci”40. Podobnie w powieciach wspóczesnego prozaika, przedstawiciela
(18) ytomierskiej Szkoy Literackiej Jewhena Paszkowskiego (<wito, 1989, Wilcza gwiazda, 1991, Otcha, 1992, Jesie dla anioa, 1996 i in.) kobieco tradycyjnie postrzegana jest przez pryzmat metafizyki wiecznego za. Wreszcie w prozie nieyjcego ju kontrowersyjnego pisarza Oesia Ulianenki – „prawdziwego chuligana wspóczesnej literatury ukraiskiej”, laureata Maej nagrody im. Tarasa Szewczenki za powie Stalinka (1997), na którego prawosawna Cerkiew moskiewskiego patriarchatu naoya anatem za powie Znak Sabaotha (2006), i którego jedna z ostatnich powieci Kobieta jego marze (2009) zostaa uznana przez Narodow Komisj Eksperck ds. Moralnoci za pornograficzn, a sam pisarz doczeka si tytuu pornografa, kobieta ukazana jest przewanie jako obiekt seksualnego podania. Nawet u pisarza tej rangi, co Waerij Szewczuk, nawiasem mówic, uznanego w pewnych krgach za mizogina, spomidzy licznych postaci kobiecych jaskrawo wyrónia si negatywny typ eski – kobieta-demon – brutalna i bezwzgldna. Silnie zaznaczona demoniczno charakteryzuje, midzy innymi, Hann z opowiadania Diabe, którego nie ma, „modziutk pikno ” z przypowieci „…O Isakiju, któremu objawia si Chrystus”, czy Nastk z przypowieci „…O pokornym mnichu Joanie, który zmaga si z cielesnoci” (Na polu pokory, 1982), „dziewczyn-ptaka” z powieci Ptaki z niewidzialnej wyspy (1989), Marij Pokoriwn z powieci Pocztek strachu, Julk z powieci Ksiycowa kukuka w jaskóczym gniedzie, Garbat Zoj z powieci pod tym samym tytuem, wreszcie „kobiec posta w komplecie. 40. Zob. . * | @ | [ ^ > \, &. ¥ v ` > \, * #. ) # # ( ' , [¦[ 1999, s. 134..
(19) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 161. dinsowym” z powieci Kobieta-mija (1998). Szewczuk nie szczdzi sów i rodków stylistycznych, by jak najbarwniej zilustrowa wojn pci, w której kobieta usiuje zwabi i podporzdkowa sobie mczyzn, a ten wszelkimi siami stara si nie wpa w kobiece sida. Taka drapiena seksualno wywouje u mskich bohaterów Szewczuka nienawi i pogard w stosunku do kobiet, co z kolei skutkuje brutalnym traktowaniem „sabej pci”. Sceny takiej przemocy opisuje Szewczuk nader czsto, chociaby we wspomnianych wyej przypowieciach „…O Isakiju, któremu objawia si Chrystus”, „…O pokornym mnichu Joanie, który zmaga si z cielesnoci” (Na polu pokory). Szewczuk nie naley w tej kwestii do wyjtków. Jak zaznaczaa Nia Zborowska41, pogarda dla kobiet jako obiektów seksualnych, przy jednoczesnym „zapotrzebowaniu” na takie wanie obiekty, traktowane jako formy samosprawdzenia si mczyzny, staje si dzisiaj mod. Wspóczesna ukraiska literatura proponuje model dyskursu miosnego, bazujcego na demonstracji brutalnego stosunku do kobiet, lekcewacego podejcia do damskiej pci. Std te konkluzja Soomiji Pawyczko, i kobieta we wspóczesnym ukraiskim tekcie – „jest niczym wicej, jak erotyczn plam, obiektem ju nie uwielbienia, jak to bywao w klasycznej ukraiskiej literaturze, lecz fizycznej dzy i przemocy”42. Wystarczy wspomnie przesiknit maniakaln wrcz erotyk proz Jurija Pokalczuka (Zakazane zabawy, 2007, To, co pod spodem, 2007, Kamasutra, 2007) czy Jurija Wynnyczuka (Dziwy nocy, 1992, 1995, 2003, ycie haremowe, 1996, Wiosenne harce w jesiennych sadach, 2005). Równie w antologii wspóczesnej prozy ukraiskiej pt. Kwiaty w ciemnym pokoju (1997) nierzadko kobiety ukazane s negatywnie jako lekkomylne kusicielki, wabice i prowokujce mczyzn. W rezultacie padaj ofiar mskiej przemocy (Rodacy na obczynie Jewhenii Kononenko, Smutek Hryhorija Cymbaluka), w skrajnych przypadkach – gwatu zbiorowego (Pitnacie minut spokoju Woodymyra Janczuka, Ugoda Oesia Ulianenki). Motyw „mierci mioci” wspówystpuje w najnowszej prozie ukraiskiej z motywem mioci anomalnej. Ten ostatni, wedug R. Charczuk43, uzyska status jednego z najpopularniejszych we wspóczesnej prozie feministycznej. Jako przykad moe posuy przytaczane ju opowiadanie Jewhenii Kononenko Rodacy na obczynie, synna powie Terenowe badania nad ukraiskim seksem (1996) Oksany Zabuko czy opowiadanie Umrzyj ze mn Lubow. 41. Tame, s. 108. \ [ ` > |, , s. 183, 184. 43 Zob. P. % \ @ _ >, 5 (, „'`[|^|[|” 1998, nr 1, s. 11. 42.
(20) 162. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. Ponomarenko. Ostatni utwór, na przykad, traktuje o kobiecie podajcej drzewa. „Podczas gdy w tradycji romantycznej – zaznacza Charczuk – dziewczyna tulia si do drzewa niczym do ukochanego, w opowiadaniach L. Ponomarenko dziewczyna kaleczy wasne ciao, ocierajc si o pie drzewa, czym kompensuje brak mioci”44. Ponowny zwrot ku ciau/ cielesnoci we wspóczesnej literaturze ukraiskiej wie si nie tylko z brutalizacj dyskursu miosnego. Wasne ciao i jego rol na nowo odkryy same kobiety, na co zwrócia uwag Wira Ahejewa45. Poczwszy od na wpó pornograficznego opowiadania z przeomu XIX/XX wieku Przyroda Olgi Kobylanskiej, poprzez odwan powie z lat trzydziestych XX w. Motyle na szpilkach (1936) Iryny Wilde, a po mia prób kobiecej otwartoci we wspomnianej wyej powieci Terenowe badania nad ukraiskim seksem Oksany Zabuko czy wreszcie zaskakujc analiz „dojrzaej kobiecoci” w noweli MioU przed mierci Iryny Chrystenko, kobieta wreszcie uwiadamia sobie wasn cielesno , uwanie sucha mowy ciaa. Wydaje si, i przeadowanie wspóczesnego dyskursu miosnego motywami przemocy, brutalnego traktowania kobiet, erotyk, graniczc niekiedy z pornografi, jako reakcja na stosunkowo niedawno (w porównaniu do wielowiekowego kolonialnego statusu pastwa ukraiskiego) uzyskan wolno pastwa, wolno wyboru, wolno sowa, to problem przejciowy. Swego czasu S. Trymbacz46 w ciekawym studium pt. Erotyka a ukraiski byt zwróci uwag na obecno w ukraiskiej kulturze pewnej szczególnej struktury kodów, zachowanej w wielu tekstach – zabytkach kultury. Krytyk podkrela odwieczne wspówystpowanie dwóch koncepcji ciaa/cielesnoci. Pierwsza z nich zakada nierozdzielno ciaa od reszty kosmosu (wedug M. Bachtina, „Ciao nabiera kosmicznych rozmiarów, a kosmos staje si ciaem”47). Druga, za, bazuje na „izolowaniu si indywidualnego ciaa, jego „prywatyzacji” w zamknitym krgu rodzinnym”. Std te „upublicznione” w ukraiskim folklorze akcenty erotyczne w relacjach modych ludzi staj si na przestrzeni lat coraz mniej jawne. Zanika zwyczaj sprawdzania niewinnoci dziewczyny, a lokalna spoeczno jako kolektyw traci prawo wyrokowania o „jakoci” przyszego maestwa. Zaznaczona tendencja nasila si wraz 44. Tame. Zob. . x ¨ [ \, % / ' , s. 135-140. 46 @ ` \ , 7# # + / . 47 Groteskowy obraz ciaa w twórczoci Rabelais`go, w: TwórczoU Franciszka Rabelais`go a kultura ludowa redniowiecza i renesansu, tum. A. i A. Goreniowie, Kraków 1975, s. 464. 45.
(21) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 163. z rozwojem cywilizacji miejskiej. Krytyk akcentuje pierwszorzdny wpyw osiadego trybu ycia Ukraiców i kultury agrarnej na ograniczenie seksualnej wolnoci zarówno kobiet, jak i mczyzn.
(22) ycie rodzinne jako warto nadrzdna warunkuje pojawienie si nowej moralnoci – nienaruszonej godnoci dziewczyny. Trymbacz cytuje synnego ukraiskiego historyka Mychaja Hruszewskiego, wedug którego „opiewany jest nowy obraz dziewczyny, pilnie strzegcej swej cnoty – „swego wianka” czy „swego sadu” od wszelkich pokus, dla przyszego ma”48. Jednoczenie ten sam Hruszewski zwraca uwag na wspówystpowanie w ukraiskiej kulturze „dwóch systemów relacji midzy modymi ludmi, dwu moralnoci, dwóch punktów widzenia na stosunki erotyczne, seksualne”, które „zmagay si ze sob dugo, eby nie powiedzie – od zawsze49. Podsumowujc rozwaania o kobiecie ukraiskiej, jej stereotypach i dyskursie miosnym w rodzimym pimiennictwie, naley zgodzi si z Wir Ahejew, e „rehabilitacja cielesnoci” – to jedno z waniejszych odkry XXwiecznej literatury (równie ukraiskiej). Szczególnie najnowsza proza usiuje znale odpowiednio dobrany jzyk i retoryk50. Zdaniem badaczki pomimo panicznego strachu przed „tyranicznym matriarchatem”, mona zaobserwowa cigo emancypacyjnych tendencji w ukraiskiej literaturze XX wieku w imionach i tekstach, poczwszy od Olgi Kobylanskiej i esi Ukrainki poprzez Oen Telih a po Soomij Pawyczko czy Tamar Hundorow. To wystarczy, aby „na zawsze pozby si zudze odnonie do jake wygodnego dla mczyzn anioa w domu i milczcej berehyni ogniska domowego”51. Nie zmienia to jednak faktu, e we wspóczesnym ukraiskim spoeczestwie nadal funkcjonuje stereotyp jakiej szczególnej cnotliwoci Ukraiców. Znana wspóczesna pisarka Jewhenija Kononenko52 z przeksem pisze o rónicach mentalnych midzy Francuzami a Ukraicami. Podczas gdy pierwsi pielgnuj swój image najbardziej erotycznego narodu na wiecie, drudzy wci chroni wizerunek najcnotliwszej ze wszystkich nacji.. 48. &. @ _ [ ^ > ` , # # + # #: t. I-VI, `§[, 1993, t. I., s. 285. 49 Tame, s. 285-286. 50 Zob. . x ¨ [ \, % / ' , s. 140. 51 x ¨ [ \, ` /+ # # #( ?, w: 0 " #: /# XX : , `§[ 2011, s. 190-191 (tum. A.H-SZ.). 52 Zob. ¹. | v | v v > |, 7# # + /, w: http://dotyk.in.ua/ kononenko.htm.
(23) 164. ANNA HORNIATKO-SZUMI OWICZ. By moe dlatego te nawet wybitny koneser ukraiskiej kultury, nieprzecigniony gawdziarz, pomysodawca wydania ukraiskiego Dekameronu – miosnych historii ukraiskiej beletrystyki (1993), wreszcie autor oryginalnej teorii o woyskich amazonkach z olbrzymimi piersiami, zarzucanymi podczas boju na plecy53, Iwan Denysiuk w tej „draliwej kwestii” uciek si do dyplomacji, zaznaczajc, i ukraiskie klasyczne love story w zasadzie nigdy nie przekraczao „nieprzekraczalnych” granic, opisujc „to co” - zupenie w duchu esi Ukrainki, wedug której „najmocniejsze miejsca w utworze winny przypomina fortissimo dobrego pianisty. A ono przecie nigdy nie bywa zbyt ostre54.. FROM THE IDEALIZATION TO THE DESECRATION. ABOUT THE WOMAN, STEREOTYPES AND LOVING DISCOURSE IN THE UKRAINIAN LITERATURE Summary When analyzing the female / feminine problematic aspects in the Ukrainian literature, one must consider the two interconnected issues. First, that the image of the woman in that literature evolved from the idealization in the classical texts through the modernization in the texts of the late nineteenth and early twentieth century, and beyond - deidealization, desacralisation and even profane in the contemporary texts. Second, along with the evolution of the image of woman also the discourse of love has changed: from the preference for "the smallest" sublimated libido in the classical Ukrainian literature, through the proclamation of the word "free love" in modernism, to the affectation of sexuality, violence and brutality, to the depreciating of love (phrase "death to the Love") in the recent literature. Key words: feminist discourse, the image of a woman, Ukrainian literature.. 53. Zob. ¥. ' v ` ^ >, 0 5 , w: ] # # * ! + #* # ': 3 =|\q, 4 >v`x\q, [¦[ 2005, . 3: + #*
(24) , s. 58-78. 54 Zob.¥. ' v ` ^ >, ]9/ # # + / # , s. 385..
(25) OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI. 165. OD IDEALIZACJI DO PROFANACJI O KOBIECIE, STEREOTYPACH I DYSKURSIE MI OSNYM W LITERATURZE UKRAI©SKIEJ Streszczenie Badajc problematyk kobiety/ kobiecoci w literaturze ukraiskiej, naleao uwzgldni dwie wzajemnie powizane kwestie. Po pierwsze, i obraz kobiety przeszed w teje literaturze ewolucj: od idealizacji w tekstach klasycznych poprzez modernizacj w tekstach z przeomu wieku, i dalej - deidealizacj, desakralizacj, a nawet profanacj w tekstach wspóczesnych. Po drugie, wraz z ewoluowaniem obrazu kobiety zmienia si te dyskurs miosny: od preferowania „nadobocznej” sublimacji libido w klasycznej ukraiskiej literaturze, poprzez proklamacj hasa „wolnej mioci” w modernizmie, do afektacji seksualnoci, przemocy i brutalnoci, a po deprecjonowanie mioci („mierci mioci”) w najnowszej literaturze. Sowa kluczowe: dyskurs feministyczny, obraz kobiety, literatura ukraiska.. ¥' ¥'¥*#¥º ' ! #¥º +¥ , ' º /¥ ¥ ¥ '|^¦}_` {@|\=`>_
(26) /
(27) * [ _>@\§v^>¦ ¦=@\=_@¦, ^¦} []=` }| _[\x` }[\ [\¨|{|[`]\v¦ {`=\vv]. |-{@, |@\ ¦v>` {@||[ _ ¦ ¦=@\=_@¦ [|¦: [¦} ¦}\¦\¦§ _ >\^`v`q =>^=\q >@¦ |}@v¦\¦ _ =>^=\q \_ XIX/ XX c=., ¦ }\¦ – }¦}\¦\¦, }^\>@\¦\¦, \ v\[¦= {@|\v\¦ _ ^_\^v`q =>^=\q. |-}@_x, @\| [|[\vv] |@\_ ¦v>` ¦v`[^] =\>| |[v` }`^>_@^: [¦} „\q\@v|§” ^_¦\¦§ ^=\=[|x| x|v_ _ >\^`v¦ _>@\§v^>¦ ¦=@\=_@¦, >@¦ {@|>\\¦ „[¦v|§ |[¦” [ |}@v¦¦, }| \>=\¦§ ^>^_\v|^=¦, v\^`^=[\ @_=\v|^=¦, [@=¦ v¦vvv] |[¦ („^@=¦ >|q\vv]”) _ ^_\^v|_ {`^v=^=[¦. : ¦v¦^=`v` }`^>_@^, |@\ ¦v>`, _>@\§v^>\ ¦=@\=_@\..
(28)
Powiązane dokumenty
