• Nie Znaleziono Wyników

Die ideologischen Scheidewege des modernen Polen

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die ideologischen Scheidewege des modernen Polen"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

T. 1, 1996, 57-73

Tadeusz S L I P K O S J

DIE IDEOLOGISCHEN SCHEIDEWEGE

DES M O D E R N E N P O L E N

1. F e s t s e t z u n g d e s T h e m a s

W e n n m a n das B i l d eines modernen P o l e n a u f z e i c h n e n w i l l , d a n n scheint es s i n n v o l l z u sein, aufzuzeigen, welche E i n s t e l l u n g ein m o d e m e r Durchschnittspole z u drei gesellschaftlich-moralischen W e r t e n hat: z u der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e , z u der W a h r h e i t , z u m E i g e n t u m u n d zur A r b e i t .

E s ist allgemein bekannt, d a ß i n der Nachkriegsgeschichte unseres V o l k e s das J a h r 1989 eine deutliche Z ä s u r darstellt: das 45 J a h r e l a n g u n b e s c h r ä n k t herrschende kommunistische Regime wurde g e s t ü r z t , u n d a n seiner Stelle wurde die liberal-demokratische Gesellschaftsordnung e i n g e f ü h r t . D a s w a r k e i n a u s s c b h e ß l i c h ö k o n o m i s c h - p o l i t i s c h e s E r e i g n i s , A u c h das weltanschaulich-ideologische K l i m a der polnischen K u l t u r u n d W i s s e n s c h a f t hat eine r a d i k a l e V e r ä n d e r u n g erfahren. U n b e s t r e i t b a r ist f ü r dieses K l i m a ein allgemeines M e r k m a l c h a r a k t e r i s t i s c h : u n e i n -g e s c h r ä n k t e G e d a n k e n - u n d Redefreiheit. I n dieser H i n s i c h t stehen die zwei E p o c h e n i n d i a m e t r a l e m Gegensatz zueinander. So ist es nicht v e r w u n d e r l i c h , w e n n das B i l d des modernen P o i e n Z ü g e sowohl „des Polen der k o m m u n i s t i s c h e r Zeit" als auch „des Polen der p o s t k o m m u n i -stischen Zeit" aufweist.

A m R a n d e der d u r c h g e f ü h r t e n P r ä z i s i e r u n g d r ä n g t sich eine vorsichtige B e m e r k u n g auf. Z u dem E i n f l u ß b e r e i c h des k o m m u n i s t i -schen Regimes g e h ö r t e n g r o ß e Teile Mitteleuropas. D a s kommunistische Regime h a t alle diese recht verschiedenen V ö l k e r u n t e r die F u c h t e l des - g r u n d s ä t z l i c h gesehen - gleich f u n k t i o n i e r e n d e n M e c h a n i s m u s der V e r s k l a v u n g genommen. D a s l ä ß t vermuten, d a ß das B i l d „des modernen P o l e n " (wenigstens i n gewisser H i n s i c h t ) n i c h t allzusehr v o n dem B i l d „des modernen B ü r g e r s " der postkommunistischen N a c h b a r -l ä n d e r abweicht.

(2)

N a c h diesen e i n l e i t e n d e n E r k l ä r u n g e n k ö n n e n w i r z u r B e s p r e c h u n g des eigentlichen T h e m a s k o m m e n .

2. Das B i l d des P o l e n d e r k o m m u n i s t i s c h e n Zeit

U n t e r die B e z e i c h n u n g „ d e r Pole der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit" f ä l l t eine z u g r o ß e P o p u l a t i o n , als d a ß m a n sie m i t H i l f e der w ä h r e n d der B e o b a c h t u n g der a l l t ä g l i c h e n i n d i v i d u e l l e n E r f a h r u n g gesammelten A n g a b e n beschreiben k ö n n t e . W i r m ü s s e n also a u f die Ergebnisse der w i s s e n s c h a f t l i c h e n U n t e r s u c h u n g e n z u r ü c k g r e i f e n , i n diesem F a l l e a u f die Soziologie der M o r a l .

a) D i e M e n s c h e n w ü r d e i n der m o r a l i s c h e n B e w u ß t s e i n „des Polen der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit".

E n t s p r e c h e n d der angenommenen R e i h e schauen w i r zuerst, wie sich i m B e w u ß t s e i n unserer Gesellschaft die Kategorie der „ M e n s c h e n w ü r d e " u n d das m i t dieser K a t e g o r i e verbundene E m p f i n d e n der „ p e r s ö n l i c h e n W ü r d e " darstellen, egal ob dieses E m p f i n d e n i n G e s t a l t des „ s u b j e k t i v e n Ichs" (wie der M e n s c h s i c h selbst w a h r n i m m t ) oder i n Gestalt des „ w i d e r s p i e g e l t e n Ichs" (wie die a n d e r e n die bestimmte Person sehen) auftritt^^. D a s bedeutet jedoch nicht, d a ß diesen B e w u ß t s e i n s z u s t ä n -den die moralische E i n s t e l l u n g der genannten Personen ohne weiteres entspricht. D i e moralische E i n s t e l l u n g des M e n s c h e n setzt sich n ä m l i c h aus den v o n i h m w i r k l i c h gegebenen m o r a l i s c h e n V o r z ü g e n z u s a m m e n , z . B . aus der Treue den eigenen Ü b e r z e u g u n g e n g e g e n ü b e r , aus der Selbstbeherrschung, aus der W i d e r s t a n d s f ä h i g k e i t g e g e n ü b e r den a n t i m o r a l i s c h e n E i n f l ü s s e n der U m g e b u n g u n d aus ä h n l i c h e n Charak-t e r z ü g e n . D e r M a n g e l a n solchen C h a r a k Charak-t e r z ü g e n m u ß weder die subjektive Ü b e r z e u g v m g des M e n s c h e n v o n der eigenen W ü r d e noch v i e l w e n i g e r die f u n d a m e n t a l e n objektiven B e d i n g u n g e n der M e n s c h e n w ü r -de a u s s c h l i e ß e n .

D i e Soziologen betonen, d a ß bis z u m J a h r e 1970 die P r o b l e m a t i k der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e u n d des E m p f i n d e n s der W ü r d e der anderen M e n s c h e n k e i n Gegenstand v o n g r o ß a n g e l e g t e n soziologischen U n t e r -suchungen war^. D i e i n den letzten z w a n z i g J a h r e n der H e r r s c h a f t des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes d u r c h g e f ü h r t e n E x p l o r a t i o n e n

konzen-J . Marianski, Moralnosc w procesie przemian [Die Moral im Umwandlungsprozeß], Warszawa 1990, s. 245.

(3)

t r i e r t e n s i c h h a u p t s ä c h h c h a u f U n t e r s u c h u n g e n , w i e die J u g e n d h c h e n aus verschiedenen K r e i s e n die M e n s c h e n w ü r d e bewerten. I n geringerem A u s m a ß u m f a ß t e n diese U n t e r s u c h u n g e n die ä l t e r e Generation. A l l e s i n a l l e m erlauben uns diese U n t e r s u c h u n g e n n u r , a l l g e m e i n orientieren-de, teilweise h3rpothetische S c h l ü s s e z u ziehen.

T r o t z d e m k o m m e n schon i n diesen nicht zahlreichen M a t e r i a l i e n fast spontan manche negativen E i g e n s c h a f t e n des E m p f i n d e n s der p e r s ö n l i -chen W ü r d e bei dem Polen der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit ans Tageslicht. Diese E i g e n s c h a f t e n k o m m e n z u m A u s d r u c k i n einer eigenartigen H y p e r t r o p h i e bei der B e w e r t u n g der eigenen U n a b h ä n g i g k e i t . W i e ein m a r x i s t i s c h e r Soziologe sagte, zeigt s i c h die f ü r den P o l e n charakteristische R e a k t i o n i n den M o m e n t e n , w e n n er glaubt, d a ß seine p e r s ö n l i -che W ü r d e verletzt wurde, i n den W o r t e n : „Ich lasse m i r nicht sagen, was i c h i n dieser S i t u a t i o n machen muß"^. Z u dieser Ü b e r e m p f i n d l i c h -k e i t i m E m p f i n d e n der p e r s ö n l i c h e n U n a n t a s t b a r -k e i t t r i t t oft eine m i ß a c h t e n d e E i n s t e l l u n g zu anderen Personen h i n z u . Diese E i n s t e l l u n g k o m m t besonders z u m A u s d r u c k d u r c h eine h o c h m ü t i g e oder gleich-g ü l t i gleich-g e Behandlungleich-gsweise der M e n s c h e n i n den Ä m t e r n , L ä d e n , G e s c h ä f t e n u n d sogar i n den zwischenmenschlichen B e z i e h u n g e n ^

O h n e ü b e r die Schatten der gesellschaftlichen E m p f i n d u n g e n der M e n s c h e n w ü r d e i n unserer Gesellschaft hinwegzusehen, m u ß m a n fest-stellen, d a ß die von den Soziologen formiulierten aligemeinen Schluß-folgerungen eher positiv a u s f a l l e n . E s w i r d betont, d a ß „die junge G e n e r a t i o n [...) den M e n s c h e n w e r t s c h ä t z t , Sie achtet die W ü r d e des M e n s c h e n u n d zeigt dem M e n s c h e n g e g e n ü b e r eine opfenAdllige und verantwortliche E i n s t e l l u n g . D i e junge Generation i s t empfindlich f ü r die B e d ü r f h i s s e des Menschen"^. N o c h andere gute C h a r a k t e r z ü g e sind fiir die junge Generation c h a r a k t e r i s t i s c h . Diese aber braucht m a n h i e r n i c h t alle z u benennen. W a s die ä l t e r e Generation b e t r i f f t , steht uns zur Zeit noch keine umfangreichere soziologische D o k u m e n t a t i o n z u r V e r f ü g u n g . Derselbe A u t o r e r w ä h n t ; „ M a n k a n n n u r vermuten, d a ß u n t e r den E r w a c h s e n e n analogische Tendenzen herrschen"^. Diese V e r m u t u n g entbehrt aber n i c h t jeder G r u n d l a g e . Sie w i r d b e s t ä t i g t d u r c h die M e i m m g s f o r s c h u n g e n , die i n a u s g e w ä h l t e n Bereichen der ä l t e r e n Arbeitergenerationen d u r c h g e f ü h r t w u r d e n ' . E s w i r d d a r ü b e r h i n a u s d a r a u f hingewiesen, d a ß die ausgesprochene B i l l i g u n g der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e besonders stark i m B e z u g a u f die sog. „ f e s t l i c h e n

^ Ebenda, s. 257.

' Ebenda, s. 263, vgl s. 298-299. ' Ebenda, s. 273.

' Ebenda, s. 282. Ebenda, s. 293, 295.

(4)

W e r t e " z u m V o r s c h e i n k o m m t . U n t e r den „ f e s t l i c h e n W e r t e n " versteht m a n solche W e r t e w i e z u m B e i s p i e l die H e i m a t , die U n a b h ä n g i g k e i t des V o l k e s , die geliebte Person... Diese w e r t s c h ä t z e n d e n M e i n u n g e n w e r d e n d u r c h die g e ä u ß e r t e B e r e i t s c h a f t , s e i n L e b e n der V e r t e i d i g u n g dieser W e r t e z u opfern, begleitet. Dagegen hat die sog. „ g e w ö h n l i c h e G r u n d s ä t z l i c h k e i t " eine a u f f a l l e n d benachteiligte P o s i t i o n . E s i s t die G r u n d s ä t z l i c h k e i t , die d a r i n besteht, bereit z u sein, O p f e r f ü r die A l l t a g s a n g e -l e g e n h e i t e n z u b r i n g e n , die einer fest-lichen F a s s u n g beraubt sind®. D i e M a n i f e s t a t i o n der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e i m B e z u g a u f die „ f e s t l i c h e n W e r t e " k o m m t z i e m l i c h selten vor. T r o t z d e m w i r d gerade diesen charak-teriologischen E i g e n s c h a f t e n des modernen P o l e n e i n wesentlicher E i n f l u ß a u f die E n t s t e h u n g der s t a r k e n oppositionellen E i n s t e l l u n g e n i n P o l e n z u dem h e r r s c h e n d e n Regime zugesprochen. Dieses R e g i m e w u r d e als eine B e e i n t r ä c h t i g u n g der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e der B ü r g e r empfunden^. A u c h dieser F a k t o r u n t e r vielen anderen G r ü n d e n verursachte die B e s c h l e u n i g u n g des Prozesses der grundlegenden V e r ä n d e -r u n g e n i n de-r G e s e l l s c h a f t s o -r d n u n g . D i e t o t a l i t ä -r e E -r p -r e s s u n g des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes vermochte jedenfalls i n der polnischen G e s e l l s c h a f t das E m p f i n d e n der M e n s c h e n w ü r d e i m allgemeinen, u n d i m besonderen der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e nicht z u z e r s t ö r e n . I m Gegenteil, die E r p r e s s u n g des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes h a t i n gewissem G r a d e dieses E m p f i n d e n eher d y n a m i s i e r t i m S i n n e des Naturgesetzes, d a ß jede A k t i o n eine R e a k t i o n h e r v o r r u f t .

b) D i e E i n s t e l l u n g des P o l e n der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit z u r W a h r h e i t D e r B e g r i f f der W a h r h e i t , die i n den z w i s c h e n m e n s c h l i c h e n B e z i e h u n g e n a m h ä u f i g s t e n i n G e s t a l t von W a h r h a f t i g k e i t v o r k o m m t , also i n G e s t a l t eines m o r a l i s c h e n Wertes, ist (wenigstens i n seinem a l l g e m e i n e n V e r s t ä n d n i s ) a l l g e m e i n bekannt. E s ist also n i c h t n ö t i g , a u f die elementaren M e r k m a l e seiner B e d e u t u n g einzugehen. A b e r bei der D a r s t e l l u n g der R o l l e der W a h r h e i t i m B i l d e „des P o l e n der k o m m u n i -stischen Zeit" m ü s s e n w i r zuerst d a r a u f h i n w e i s e n , d a ß dieser W e r t bei den soziologischen U n t e r s u c h u n g e n i n u n t e r s c h i e d l i c h e n K o n t e x t e n betrachtet w i r d . A l s G r u n d l a g e f ü r unsere B e t r a c h t u n g n e h m e n w i r die F e s t s t e l l u n g e n , die a u f der n a c h p r ü f b a r e n soziologischen Hypothese basieren, d a ß s i c h i n der polnischen Gesellschaft „eine D i s k r e p a n z z w i s c h e n den E i n s t e l l u n g e n , M e i n u n g e n u n d B e w e r t u n g e n einerseits u n d den H a n d l u n g e n u n d V e r h a l t e n andererseits" ergibt. A l s Resultat

^ Ebenda, s. 289. ' Ebenda, s. 296, 297.

(5)

solch eines M i ß v e r h ä l t n i s s e s g i n g „der K o n f l i k t der R o l l e n der p r i v a t e n u n d ö f f e n t l i c h e n , p e r s ö n l i c h e n u n d offiziellen W e l t " hervor^^. Beispiele f ü r K o n f l i k t e solcher A r t k ö n n e n w i r gerade i n der S p h ä r e der W a h r h a f -t i g k e i -t f i n d e n .

Die soziologischen U n t e r s u c h u n g e n , die auch i n diesem F a l l e h ä u f i g e r ü b e r die J u g e n d l i c h e n als ü b e r die E r w a c h s e n e n d u r c h g e f ü h r t w u r d e n , haben die M e i n u n g b e s t ä t i g t , d a ß die W a h r h a f t i g k e i t als e i n allgemein verstandener moralischer W e r t allgemeine A n e r k e n n u n g findet. Dagegen h a t sich u n t e r den j u g e n d l i c h e n U n t e r s u c h u n g s g r u p p e n n u r e i n D r i t t e l f u r die M e i n u n g ausgesprochen, d a ß die W a h r h a f t i g k e i t e i n absoluter W e r t ist, den m a n u n a b h ä n g i g v o n a l l e n U m s t ä n d e n u n d von den sich aus diesem W e r t ergebenden Folgen bewahren m u ß . D i e meisten Jugendlichen u n d die M e h r h e i t der ä l t e r e n B e v ö l k e r u n g s s c h i c h -ten geben der Ü b e r z e u g u n g die E h r e , d a ß i n den k o n k r e t e n S i t u a t i o n e n die G r ü n d e „der h ö h e r e n Notwendigkeit", der b e s t i m m t e n „ G e g e b e n h e i -ten des G e f ü g e s " , „der objektiven Bedingungen" u n d dergleichen das Abgehen von der geltenden N o r m rechtfertigen, obwohl m a n sich i m allgemeinen von den G r u n d s ä t z e n der W a h r h a f t i g k e i t l e i t e n lassen soll. A u f dem H i n t e r g r u n d solch einer ö f f e n t l i c h gebildeten M e i n u n g w i r d die spezifische E r s c h e i n u n g der S p a l t u n g des moralischen B e w u ß t s e i n s einer bestimmten Kategorie von Personen i n einem charakteristischen L i c h t deutlich. Diese Personen vereinigen i n sich einen m a n c h m a l d i a m e t r a l e n Gegensatz zwischen den „auf den V e r s a m m l u n g e n ' ' ö f f e n t l i c h ausgesprochenen Ä u ß e r u n g e n u n d den privaten M e i n u n g e n , die z u H a u s e oder unter F r e u n d e n ausgesprochen werden^'. Gleichzei-t i g h ö r Gleichzei-t m a n n i c h Gleichzei-t selGleichzei-ten M e i n u n g e n , die einen solchen „ L e b e n s s Gleichzei-t i l " negativ beurteilen. D a s h ä n g t m i t der B e s c h r ä n k u n g der e r w ä h n t e n Toleranz des Abweichens von der W a h r h a f t i g k e i t z u s a m m e n , w e n n die G r ü n d e „der h ö h e r e n N o t w e n d i g k e i t " a u f dem S p i e l stehen. D i e meisten Polen meinen, d a ß die V e r t r e t e r der S t a a t s b e h ö r d e n verpflichtet sind, die W a h r h e i t w ä h r e n d des offiziellen A u f t r e t e n s zu sagen, aber i n der A n w e n d u n g a u f die D u r c h s c h n i t t s m e n s c h e n w i r d diese F o r d e r u n g viel m i l d e r ' ^

M a n m u ß jedoch beachten, d a ß i n der Zeit der H e r r s c h a f t des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes entweder R ü c k s i c h t auf das P a r t e i b u c h (oder vielleicht besser gesagt die P a r t e i b u c h l o y a l i t ä t ) oder auch taktische N o t w e n d i g k e i t die Soziologen gezwungen haben, auch ihre

wissenschaf-^« Ebenda, s. 259. Ebenda, s. 362. Ebenda, s. 365.

(6)

t l i c h e n E i n s i c h t e n a u f verschiedene Weise h i n t e r dem Berge z u h a l t e n . D e r A u t o r der A r b e i t , die i l l e g a l u n t e r dem T i t e l „Die S t r u k t u r der Lüge"^^ herausgegeben w u r d e , i s t f r e i v o n diesen R e s t r i k t i o n e n . V o r a l l e m e n t h ü l l t er den von den k o m m u n i s t i s c h e n R e g i e r u n g e n aufgebau-t e n A p p a r a aufgebau-t der L ü g e , der e i n e n aufgebau-tragischen E i n f l u ß a u f das moralische B e w u ß t s e i n der A l l g e m e i n h e i t der G e s e l l s c h a f t hatte, i n d e m er i h r e axiologischen I n t u i t i o n e n deformierte. D i e V e r t r e t e r der K i r c h e h a b e n s i c h b e i den entsprechenden Gelegenheiten i n demselbem Geiste, o b w o h l der N o t w e n d i g k e i t wegen i n einer m e h r ü b e r l e g t e n F o r m , ausgesprochen^"*. W i r k ö n n e n diesen A b s c h n i t t u n s e r e r E r w ä g u n g e n m i t der S c h l u ß f o l g e r u n g beenden, d a ß z w a r das E m p f i n d e n der p e r s ö n l i c h e n W ü r d e des M e n s c h e n aus der k o m m u n i s t i s c h e n U n t e r d r ü c -k u n g m i t h e i l e r H a u t davongeggmgen ist, der moralische W e r t der W a h r h a f t i g k e i t aber bedeutenden Schaden genommen hat.

c) D a s E i g e n t u m u n d die A r b e i t i m m o r a l i s c h e n B e w u ß t s e i n des P o l e n der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit

D i e P r o b l e m a t i k der E i n s t e l l u n g „des P o l e n der k o m m u n i s t i s c h e n Z e i t " z u m E i g e n t u m u n d z u r A r b e i t werden w i r n u r k u r z besprechen. A l l g e m e i n gesagt ergibt sich, d a ß f ü r diese E i n s t e l l u n g e n die gleiche V e r s c h i e d e n h e i t der m o r a l i s c h e n M e i n u n g e n c h a r a k t e r i s t i s c h ist w i e i m B e z u g a u f die W^ahrhaftigkeit. Diese M e i n u n g e n e n t h a l t e n jedoch m a n c h e E i g e n a r t e n , die durch die Verschiedenheit des spezifischen Gegenstandes bedingt s i n d . A u f sie w o l l e n w i r n u n die A u f m e r k s a m k e i t r i c h t e n .

Z u e r s t w i r d festgestellt, d a ß s i c h die m o r a l i s c h e n B e w e r t u n g e n i n diesem Bereiche ,je n a c h d e m d i f f e r e n z i e r e n [...], ob s i c h a n i n d i v i d u e l -l e m oder a n gese-l-lschaft-lichem E i g e n t u m v e r g r i f f e n wird"^^. N a c h der B e s p r e c h u n g einer langen L i s t e der einzelnen soziologischen U n t e r s u c h u n g e n k o m m e n i h r e A u t o r e n z u r Ü b e r z e u g u n g , d a ß i n den d e k l a r a t i -v e n B e w e r t u n g e n g r o ß e r T e i l e der Gesellschaft s t ä r k e r die moralische P f l i c h t betont w i r d , das p r i v a t e E i g e n t u m z u achten, als das gesell-s c h a f t l i c h e , dagesell-s h e i ß t , dagesell-s Staatgesell-seigentum. D a b e i h a t doch dagesell-s S t a a t s e i g e n t u m i n der S t a a t s o r d n u n g der n i c h t e i n m a l ganz k o l e k t i v i e r t e n G e s e l l s c h a f t , w i e es die polnische Gesellschaft w a r , e i n e n ü b e r r a g e n -den P l a t z eingenommen. T r o t z d e m , u n d eben deshalb h a t das Staats-e i g Staats-e n t u m sStaats-eitStaats-ens dStaats-er A l l g Staats-e m Staats-e i n h Staats-e i t dStaats-er G Staats-e s Staats-e l l s c h a f t k Staats-e i n Staats-e hohStaats-e

Vgl. P. Wierzbicki, Struktura kiamstwa [Die Struktur der Lüge], Warszawa 1986. Marianski, Ebenda, s. 364, 365.

(7)

moralische B i l l i g u n g gefunden. I n dem E m p f i n d e n der Gesellschaft w a r das Staatseigentum eher „ d a s E i g e n t u m v o n N i e m a n d e m " als eine zentrale Kategorie „des Gemeinwohles".

W e n n w i r d a r ü b e r h i n a u s einen hohen G r a d der Toleranzreaktionen g e g e n ü b e r den F ä l l e n der Inanspruchnahme v o n gesellschaftlichem E i g e n t u m (mit A u s n a h m e , w e n n z u g r o ß e S c h ä d e n auftraten) betrach-ten u n d den v o n den Soziologen festgestellbetrach-ten aber auch f ü r jeden Beobachter b e m e r k b a r e n allgemeinen V e r l u s t des Arbeitsethos beachten, d a n n haben w i r m i t ä h n l i c h e n S c h l u ß f o l g e r u n g e n z u t u n wie i m F a l l e der W a h r h a f t i g k e i t , W i r bekommen also e i n B i l d „des P o l e n der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit" von s t a r k g e s c h w ä c h t e n moralischen Intuitionen, die seine E i n s t e l l u n g z u den m a t e r i e l l e n Lebensgrundlagen u n d z u dem W o h l s t a n d seiner eigenen E x i s t e n z u n d der E x i s t e n z der ganzen Gesellschaft bestimmen. E i n e r b e t r ä c h t l i c h e n R e d u k t i o n u n t e r l a g die elementare „ E h r l i c h k e i t " i n i h r e m allgemeingesellschaftli-chen U m f a n g . E s m u ß jedoch betont werden, d a ß i n diesem destrukti-ven P r o z e ß die der F r e i h e i t u n d der M e n s c h e n w ü r d e drohende ö k o n o m i s c h e k o m m u n i s t i s c h e G e s e l l s c h a f t s o r d n u n g eine ebenso g r o ß e Rolle spielte w i e die erschwerten Lebensbedingungen der breiten Schichten der Gesellschaft, die zuerst die Ä r m s t e n v e r s t ä n d l i c h e r w e i s e d a z u d r ä n g t e n , ihre ö k o n o m i s c h e n M ä n g e l a u f K o s t e n des sie benachtei-ligenden Staates z u e r g ä n z e n . S p ä t e r , n a c h der V e r w i s c h u n g der moralischen Grenze zwischen dem, was zugelassen ist, u n d dem, was verboten ist, w u r d e n diese E r g ä n z u n g e n z u r Quelle der allgemeinge-sellschaftlichen Plage der Respektlosigkeit vor f r e m d e m E i g e n t u m u n d vor geringwertigen A r b e i t .

3* Das B i l d des P o l e n der postkommunistischen Zeit

D i e B e z e i c h n u n g „der Pole der p o s t k o m m u n i s t i s c h e n Zeit" k a n n n u r i m g e g e n s ä t z l i c h e n S i n n e zu dem „Polen der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit" verstanden werden. Diese „ p o s t k o m m u n i s t i s c h e Zeit" dauert erst sechs J a h r e l a n g , bildet also zeitlich gesehen keine bedeutende G r ö ß e . Diese k u r z e Zeitdauer ist die H a u p t u r s a c h e d a f ü r , d a ß es schwer f ä l l t , die B e s c h r e i b u n g „des modernen P o l e n " n a c h dem i m vorangehenden A b s c h n i t t e i n g e f ü h r t e n Schema fortzusetzen. M a n h a t es noch nicht geschafft, den A n f a n g dieser neuen E t a p p e der polnischen W i r k l i c h k e i t u n t e r die m a ß g e b e n d e n soziologischen U n t e r s u c h u n g e n z u stellen. W i r w o l l e n daher von einer anderen Seite a n dieses P r o b l e m herantreten. W i r fangen an m i t der Reflexion ü b e r die allgemeinen B e d i n g u n g e n der sozio-kultureilen S i t u a t i o n , i n der der moderne Pole seine E i n s t e l l u n g e n z u r M e n s c h e n w ü r d e , zur W a h r h e i t , z u m E i g e n t u m u n d zur A r b e i t z u b i l d e n hat.

(8)

E i n e r der Soziologen b e m e r k t w o h l r i c h t i g , d a ß einerseits i n H i n s i c h t a u f die politische G e s e l l s c h a f t s o r d n u n g diese B e d i n g u n g e n besser aus-sehen (es geht h i e r vor a l l e m u m die L i b e r a l i s i e r u n g des gesellschaft-l i c h e n L e b e n s u n d u m die A n n a h m e des d e m o k r a t i s c h e n Gesegesellschaft-lgesellschaft-lschafts- Gesellschafts-modells), d a ß andererseits diese B e d i n g u n g e n i n der k u l t u r e l l - i d e e l l e n S p h ä r e (ganz z u schweigen v o n dem w i r t s c h a f t l i c h e n Sektor des g e s e l l s c h a f t l i c h e n Lebens) eher schlechter aussehen^^. V o m k a t h o l i -schen S t a n d p u n k t aus gibt es einige einleitende u n d provisorische C h a r a k t e r i s t i k e n dieser neuen p o l n i s c h e n W i r k l i c h k e i t . H i e r w i r d v o n einer solchen berichtet, die, obwohl sie noch n i c h t v e r ö f f e n t l i c h t wurde, doch, w i e es scheint, ä u ß e r s t t r e f f e n d ist^^.

B e i n a h e a u f Schritt' u n d T r i t t f ä l l t sozusagen sofort e i n riesiger D r u c k der M a s s e n m e d i e n auf, deren E i n f l u ß i m hohen G r a d e k r i s i s e r -zeugend ist, obwohl m a n n i c h t bestreiten k a n n , d a ß die M a s s e n m e d i e n gleichzeitig a u c h positive k u l t u r b i l d e n d e E l e m e n t e enthalten. D u r c h das Ü b e r m a ß a n K o n k r e t e m w e r d e n die K l a r h e i t u n d die E i n d e u t i g k e i t der B e g r i f f e - u n t e r anderem i n der i n t e l e k t u e l l e n S p h ä r e - verwischt, was e i n A n z e i c h e n dieser d e s t r u k t i v e n Prozesse ist. Konsequent w e r d e n a u c h die G r u n d s ä t z e -- d a r u n t e r a u c h moralische P r i n z i p i e n - ver-w i s c h t . I n der a f f e k t i v e n S p h ä r e k ö n n e n ver-w i r die S c h ver-w ä c h u n g der e m o t i o n a l e n B i n d u n g an die E l t e r n u n d an die F a m i l i e beobachten. D i e A n h ä n g l i c h k e i t a n die H e i m a t u n d a n die N a t i o n unterliegt der gleichen E n t w i c k l u n g . I n der S p h ä r e der S c h ö n h e i t u n d der O r d n u n g e r k e n n e n w^ir eine D e f o r m a t i o n der ä s t h e t i s c h e n E r l e b n i s s e d u r c h die E x p o n i e -r u n g de-r H ä ß l i c h k e i t u n d de-r U n o -r d n u n g . E s entsteht eine A t m o s p h ä -r e , i n der die K r a f t der A u t o r i t ä t i m m e r s c h w ä c h e r w i r d . D i e K r i t e r i e n der W a h r h e i t u n d des O b j e k t i v i s m u s werden ins W a n k e n gebracht z u g u n -sten der H a l b w a h r h e i t e n u n d der M a n i p u l a t i o n e n . D i e Tendenzen, alles fiir v e r ä n d e r l i c h , unsicher u n d u n e r k e n n b a r z u h a l t e n , werden i m m e r s t ä r k e r . M i t besonderer A u f d r i n g l i c h k e i t w e r d e n die absoluten W e r t e i n F r a g e gestellt, u n d nicht n u r i n der reinen E r k e n n t n i s s p h ä r e , sondern a u c h i n der w e l t a n s c h a u l i c h m o r a l i s c h e n S p h ä r e . E s w i r d dem R e l a t i -v i s m u s a l l e r A r t u n d dem ethischen P e r m i s s i -v i s m u s der W e g gebahnt.

D e r diese k r i s i s e r z e u g e n d e n F a k t o r e n hervorbringende M e n s c h u n t e r l i e g t i h n e n auch selbst. D a s passiert infolge der V e r b r e i t u n g des M i n i m a l i s m u s u n d des K l e i n m u t s , infolge der U n t e r s c h ä t z u n g der T r e u e u n d des Dienstes f ü r h ö h e r e W e r t e u n d Ideale, zugunsten des

L. Dyczewski, System wartosci w swiadomosci mtodziezy [Das System der Werte im Bewußtsein der JugentlichenJ, „Ethos" 6 (1993) N r . 23, s. 69.

Sie wurde von Prof. W. Bojarski vorbereitet und mir höflich zugängüch gemacht, wofür ich mich ganz herzHch bedanke.

(9)

epikureischen S t i l s der Lebenseinstellungen. I n dieser H i n s i c h t erweist s i c h auch eine g r o ß e i n der neuen Staatsordnung gegebene L e i c h t i g k e i t , G e n u ß m i t t e l wie A l k o h o l , Zigaretten i m d Drogen z u nehmen, als b e h i l -flich. M i t der V e r b r e i t u n g der D e v i a t i o n s m u s t e r u n d der Deviations-lebenseinstellungen h ä n g t eng die P r o p a g i e r u n g der euphemistischen Bezeichnungen zusemimen. Diese Bezeichnungen stellen die B e e i n t r ä c h -t i g u n g der P e r s ö n l i c h k e i -t i n einem g ü n s -t i g e n L i c h -t dar, u n d dieses V e r d r e h e n w i r d d u r c h solche Bezeichnungen sogar glorifiziert. S i e machen z . B . einen D r o g e n s ü c h t i g e n z u m H e l d e n , einen Homosexuellen zu dem, der „ a n d e r s liebt". M i t einem W o r t ü b e r Polen w u r d e die B ü c h s e der P a n d o r a g e ö f f n e t . S o l c h einer Ö f f n u n g folgen d i r e k t das ideologische Chaos u n d die moralische V e r w i r r u n g .

D i e Ä n d e r u n g des politischen Systems z u m Besseren u n d des ideologischen K l i m a s z u m Schlechteren h a t als F r ü c h t e auch die E r s c h e i n u n g s b i l d e r der gesellschaftlichen Pathologie v e r s t ä r k t z u m A u s d r u c k gebracht. Diese E r s c h e i n u n g e n w a r e n i n der vorangehenden Zeit entweder nicht anwesend oder i n der Gesellschaft k a u m bemerkbar. U n t e r anderem versetzt das A u f t r e t e n der aggressiven J u g e n d -einstellungen, die w a h r s c h e i n l i c h d u r c h manche politischen P a r t e i e n noch angefacht werden, i n U n r u h e . Diese Jugendeinstellungen Wehrden mit der A b s i c h t gelenkt, die A u f m e r k s a m k e i t der Jugendlichen von den eigenen d e s t r u k t i v e n H a n d l u n g e n abzulenken a u f die IGrche als F e s t u n g der R ü c k s t ä n d i g k e i t u n d als H i n d e r n i s i n der B i l d u n g der neuen Lebensformen. A u ß e r d e m s i n d auch h a u p t s ä c h h c h i n den jugendlichen K r e i s e n E i n s t e l l u n g e n der Resignation i m d der P a s s i v i t ä t zu beobachten, ebenso wie der tiefe Z w e i f e l an der M ö g l i c h k e i t , die S i t u a t i o n der G e s e l l s c h a f t z u m Besseren zu ä n d e r n ' ^ .

E s ist also nicht m e r k w ü r d i g , d a ß s i c h i n solch einem geistigen K l i m a unter den J u g e n d l i c h e n e i n P h ä n o m e n verbreitet, dessen W u r z e l n jedoch i n den tadelswerten Gewohnheiten der ä l t e r e n G e n e r a t i o n stecken. D e n n m a n k a n n i n der T ä t i g k e i t der pohtischen P a r t e i e n bemerken, d a ß die Sonderinteressen ü b e r dem G e m e i n w o h l der Gesellschaft stehen. U m s o m e h r m i ß b r a u c h e n die gesellschaftlichen E l i t e n die von i h n e n bekleideten ö f f e n t l i c h e n Ä m t e r f ü r die F ö r d e r u n g i h r e r eigenen Interessen. A l s R e a k t i o n der J u g e n d l i c h e n auf die A n z e i c h e n solch einer A u s n u t z u n g der Ä m t e r f ü r private Zwecke u n d auf die oft m i t dieser A u s n u t z u n g verbundene g e w ö h n l i c h e K o r r u p t i o n u n d die straflosen A f f ä r e n werden S t i m m u n g e n des D e f a i t i s m u s beobachtet. Diese S t i m m u n g e n b i l d e n „große H i n d e r n i s s e f ü r die Jugendlichen bei der V e r w i r k l i c h u n g der gesellschaftlichen, moralischen

(10)

u n d r e l i g i ö s e n W e r t e . D i e s i s t einer der G r ü n d e , w a r u m s i c h die J u g e n d l i c h e n n u r u n w i l l i g i n der gesellschaftlichen u n d politischen T ä t i g k e i t engagieren"^^. I n den entsprechenden soziologischen U n t e r -s u c h u n g e n w i r d die-se Diagno-se d u r c h die -stati-sti-schen D a t e n b e -s t ä t i g t .

I m Z u s a m m e n h a n g m i t dem Schwxmg des gesellschaftlich-politischen E h r g e i z e s der J u g e n d h c h e n t r e t e n i n m a n c h e n K r e i s e n der j u n g e n G e n e r a t i o n S y m p t o m e der U n f ä h i g k e i t , wie Soziologen m e i n e n , „ z u m H e r r s c h e n ü b e r die Zeit" auf. „ E s k o m m t z u m V o r s c h e i n i n den A n p a s s u n g s e i n s t e l l u n g e n , der U n t ä t i g k e i t , der U n v e r l ä ß l i c h k e i t , der U n p ü n k t l i c h k e i t , der W o r t b n i c h i g k e i t , u n d letzten E n d e s i n k e i n e r V e r a n t w o r t u n g fiir die W o r t e u n d T a t e n [...]. D a s I n d i v i d u u m v o n solch e i n e r P e r s ö n l i c h k e i t entwickelt i n s i c h keine D i s p o s i t i o n z u d a u e r h a f t e n , i m m e r v e r t r a u l i c h e r e n B e z i e h u n g e n m i t a n d e r e n Personen. E i n solches I n d i \ ' i d u u m t r i t t m i t N i e m a n d e m u n d m i t N i c h t s i n d a u e r h a f t e Beziehungen"^^, w i r d dagegen z u m S c h a u p l a t z , a u f dem alle m ö g l i c h e n ä u ß e r e n B e e i n f l u s s u n g e n es h i n u n d her treiben. U n d a u f solche Weise w i r d die „von a u ß e n gesteuerte"^^ P e r s ö n l i c h k e i t gebildet.

W i e m a n sieht, h a b e n die politischen Ä n d e r u n g e n der S t a a t s o r d n u n g die V o r a u s s e t z u n g e n z u r E n t s t e h u n g einer ganz neuen ideologischen S i t u a t i o n i n der polnischen G e s e l l s c h a f t geschaffen. W i e schon e r w ä h n t w u r d e , stehen uns z u r Zeit k e i n e v e r i f i z i e r t e n soziologischen U n t e r s u -c h u n g e n der e i n z e l n e n Berei-che u n d A s p e k t e der erst aus dem k o m m u n i s t i s c h e n H a d e s a u f t a u c h e n d e n W e l t des polnischen E t h o s z u r V e r f ü g u n g . J e d o c h aus der a l l t ä g l i c h e n E r f a h r u n g , aus den Presseber i c h t e n , aus den p u b l i z i s t i s c h e n Ä u ß e Presseber u n g e n , aus den w i s s e n s c h a f t l i -c h e n B e a r b e i t u n g e n anderer Sektoren unseres gemeins-chaftli-chen L e b e n s k ö n n e n einige D a t e n gesammelt werden, u m a u f i h r e r G r u n d l a -ge provisorische S c h l ü s s e zu ziehen, wie sich i n diesem neuen ideellen K o n t e x t die E i n s t e l l u n g e n der polnischen G e s e l l s c h a f t z u der p e r s ö n l i -c h e n W ü r d e des M e n s -c h e n , z u r W a h r h e i t , z u m E i g e n t u m u n d zur A r b e i t b i l d e n .

E s scheint zuerst, d a ß das E m p f i n d e n u n d die A c h t u n g fiir die p e r s ö n l i c h e W ü r d e u n d ü b e r h a u p t f ü r den M e n s c h e n , die sich z i e m l i c h e r f o l g r e i c h den depersonalisierenden E i n f l ü s s e n des k o m m u n i s t i s c h e n R e g i m e s w i d e r s e t z t haben, a n B e d e u t u n g i m m o r a l i s c h e n B e w u ß t s e i n der j u n g e n G e n e r a t i o n v e r l i e r e n . D a r a u f weisen die s i c h i n m a n c h e n j u g e n d l i c h e n K r e i s e n b i l d e n d e n E i n s t e l l u n g e n der A g g r e s s i o n u n d des z e r s t ö r e r i s c h e n V a n d a l i s m u s h i n . D i e i n der ganzen Gesellschaft

Ebenda, s. 72. Ebenda, s. 73. Ebenda.

(11)

entstehenden und teilweise schon bestehenden s t a r k e n Tendenzen f ü r die A b t r e i b u n g b e s t ä t i g e n diese E n t w i c k l u n g . Aus dieser Quelle kommen auch die Versuche, die A u t o r i t ä t der Eltern und die F a m i l i e n -b i n d u n g z u s c h w ä c h e n . E s setzt sich eine Tendenz zur Ü -b e r h e -b l i c h k e i t durch u n d die N e i g u n g , andere „von oben herab" zu behandeln. Zwar lehrt die e i n g e f ü h r t e P r i v a t i s i e r u n g , daß das Bedienungspersonal die K u n d e n höflich zu behandeln hat, aber i m m e r wieder erheben sich K l a g e n , d a ß es i n den B ü r o s k e i n e Seltenheit ist, daß der Bürger als ein die Ruhe s t ö r e n d e r E i n d r i n g l i n g behandelt w i r d . Man b r a u c h t sich i n P o l e n n i c h t lange a u f z u h a l t e n , u m z u bemerken, w i e viele aggressive S p a n n u n g e n zwischen den M e n s c h e n existieren, oft wegen geringer K l e i n i g k e i t e n . K u r z gesagt, der W i e d e r g e w i n n der ersehnten F r e i h e i t hat das E m p f i n d e n f ü r die eigene u n d die der f r e m d e n M e n s c h e n w ü r d e n i c h t g e s t ä r k t .

U m so m e h r w i r d die K r i s e der W a h r h e i t i m moralischen B e w u ß t s e i n der P o l e n s t ä n d i g g r ö ß e r . D i e R e i n i g u n g der geistigen A t m o s p h ä r e der Gesellschaft w i r d n ä m l i c h nicht b e g ü n s t i g t d u r c h die Verlogenheit u n d W i r k l i c h k e i t s v e r z e r r u n g i n den Fernsehsendungen, d u r c h die Versuche verschiedener politischen K r e i s e , i h r e Verbrechen z u v e r h e i m l i c h e n , d u r c h verschiedene M i ß b r ä u c h e u n d ihre g e s e l l s c h a f t s s c h ä d i g e n d e T ä t i g k e i t e n i n der Zeit der H e r r s c h a f t des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes, d u r c h die M a n i p u l a t i o n der ö f f e n t l i c h e n M e i n u n g m i t H i l f e von v e r f ä l s c h e n d e n Informationen ü b e r die w i r k l i c h e S i t u a t i o n . D e r A p p a r a t der organisierten L ü g e i n irgendwelcher Gestalt f u n k t i o n i e r t i m m e r noch i m ö f f e n t l i c h e n L e b e n der polnischen Gesellschaft. M a n k a n n also d u r c h a u s v e r m u t e n , d a ß die i n der vergangenen Zeit beobachteten u n d i n den soziologischen U n t e r s u c h u n g e n b e s t ä t i g t e n relativistischen M e i n u n g e n , die die W a h r h a f t i g k e i t als einen bedingt geltenden moralischen W e r t betrachten, s i c h a u c h heute noch i n den M e i n u n g s ä u -ß e r u n g e n verschiedener gesellschaftlicher U n t e r s u c h u n g s g r u p p e n w i e d e r f i n d e n lassen (Die W a h r h a f t i g k e i t w i r d n u r als ein „gewöhnli-cher", „ a l l g e m e i n e r " W e r t betrachtet, w e i l m a n i n den schweren S i t u a t i o n e n a u f diesen W e r t v e r z i c h t e n kann).

E s ist schwierig, etwas Sicheres z u m Thema, wie „ h i e r u n d jetzt" das E t h o s der A r b e i t aussieht, z u sagen. E s entzieht s i c h auch noch der K e n n t n i s , wie sich i m moralischen B e w u ß t s e i n der G e s e l l s c h a f t ihre E i n s t e l l u n g z u m P r i v a t - u n d Staatseigentum entwickelt, vor allem aber, wie die Gesellschaft z u m M o d e l l der freien M a r k t w i r t s c h a f t steht, die bis jetzt a u f dem polnischen Gebiet wenig E r f o l g hat. In v i e l e n anderen Angelegenheiten, die die moralischen Begriffe der Gesellschaft betreffen, s i n d s i c h die Soziologen i m allgemeinen einig. Sie sind sich e i n i g d a r ü b e r , d a ß sich der heutige Z u s t a n d des moralischen B e w u ß t s e i n s der G e s e l l s c h a f t von dem i n der k o m m u n i s t i s c h e n Zeit entweder fast gar

(12)

n i c h t unterscheidet oder sogar s c h l i m m e r w i r d . I n diesem F a l l e b e w a h r e n a u c h die A n s i c h t e n der G e s e l l s c h a f t ü b e r den m o r a l i s c h e n W e r t der A r b e i t u n d des E i g e n t u m s i h r e f r ü h e r e n W e r t v o r s t e l l u n g e n .

E s i s t n u n der Z e i t p t m k t gekommen, unsere bisherigen E r w ä g u n g e n ü b e r das B i l d „des P o l e n der p o s t k o m m u n i s t i s c h e n Zeit" z u s a m m e n -z u f a s s e n . D i e G e s a m t h e i t der Lebensbedingungen der Gesellschaft, angefangen v o n den p o l i t i s c h e n G r u n d l a g e n der S t a a t s o r d n i m g bis z u d e n weltanschaulich-ideologischen G i p f e l n h a t s i c h r a d i k a l v e r ä n d e r t . M i t dem I n k r a f t t r e t e n der l i b e r a l - d e m o k r a t i s c h e n S t r u k t u r e n h a t sich a u c h e i n anderes G e f ü g e f ü r d e n sog. „ M a r k t der W e r t e " gebildet. D i e ehemalige G e g e n s ä t z l i c h k e i t der m a r x i s t i s c h e n u n d c h r i s t l i c h e n V i s i o n v o n M e n s c h e n u n d v o n der G e s e l l s c h a f t n a h m j e t z t die F o r m der w e l t a n s c h a u l i c h e n O p p o s i t i o n z w i s c h e n dem l a i z i s t i s c h e n L i b e r a l i s m u s u n d dem c h r i s t l i c h e n P e r s o n a l i s m u s . E i n e ganze R e i h e von G r ü n d e n , d a r u n t e r a u c h e r n s t h a f t e F e h l e r der f ü h r e n d e n K r e i s e der „ S o l i d a r n o s c " , v e r u r s a c h t e n , d a ß leitende, l i b e r a l e , politische u n d gesellschaftliche K r ä f t e z u s a m m e n m i t den m i t i h n e n v e r b ü n d e t e n K r e i s e n der „ N a c h g e -borenen" des K o m m u n i s m u s i n G e s t a l t der S o z i a l d e m o k r a t e n sehr s t a r k e P o s i t i o n e n i m p o l i t i s c h e n u n d k u l t u r e l l e n L e b e n der Gesellschaft eingenommen h a b e n . Sie blieben s e l b s t v e r s t ä n d l i c h n i c h t u n t ä t i g , sondern m i t a l l e n i h n e n z u r V e r f ü g u n g stehenden M i t t e l n h a b e n sie i n t e n s i v z u r E r z e u g u n g einer i m W e l t a n s c h a u l i c h e n , aber a u c h i m M o r a l i s c h e n k r a n k h a f t e r A t m o s p h ä r e beigetragen. D i e moralische A t m o s p h ä r e habe i c h i n m e i n e n A u s f ü h r u n g e n n u r begrenzt beschrie-ben. I n dieser A t m o s p h ä r e k a n n die E n t w i c k l u n g gesunder m o r a l i s c h e n u n d sozialer E i n s t e l l u n g e n i n der G e s e l l s c h a f t n i c h t gut gedeihen. D i e E i n s t e l l u n g e n der G e s e l l s c h a f t z u den m o r a l i s c h e n K a t e g o r i e n der M e n s c h e n w ü r d e , der W a h r h e i t , des E i g e n t u m s u n d der A r b e i t zeigen diese u n g ü n s t i g e A t m o s p h ä r e s t r e i f l i c h t a r t i g . W i r k ö n n e n also z u r S c h l u ß f o l g e r u n g k o m m e n , d a ß infolge der ideologischen Ä n d e r u n g e n u n d der Ä n d e r u n g e n i n der G e s e l l s c h a f t s o r d n u n g der moderne Pole s p r i c h w ö r t l i c h v o m Regen i n die T r a u f e g e r a t e n ist.

Dies bedeutet jedoch nicht, was i n den S c h l u ß f o l g e r u n g e n betont v/erden sollte, d a ß die geistige Substanz „ d e s P o l e n der postkom-m u n i s t i s c h e n Zeit" z e r s t ö r t w o r d e n ist. E s gibt i postkom-m V o l k noch viele gesunde K r ä f t e ; es w u r d e n viele Ä n d e r i m g e n z u m Besseren durchge-f ü h r t . T r o t z der i n der l e t z t e n Zeit z u n e h m e n d e n a n t i r e l i g i ö s e n O f f e n s i v e stehen der K i r c h e i m m e r noch viele M ö g l i c h k e i t e n u n d C h a n c e n offen. E s geht jedoch d a r u m , das B e w u ß t s e i n d a f ü r z u

s c h ä r f e n , w i e sehr die geistige G e s u n d h e i t des V o l k e s bedroht ist. W i e i n der Zeit des k o m m u n i s t i s c h e n Regimes b r a u c h t auch i n dieser neuen ideologischen S i t u a t i o n die polnische G e s e l l s c h a f t H i l f e v o n der K i r c h e .

(13)

Diese Hilfe wird nur dann Erfolg haben, wenn sie auf der zutreffenden Einsicht in die Hauptquellen der weltanschaulich-moralischen Krise basiert.

4. P l u r a l i s m u s oder A n t i m o r a l i s m u s

D e r E m s t der ideologischen G e f ä h r d u n g e n , denen die polnische Gesellschaft infolge des sozial-politischen U m b r u c h s ausgesetzt ist, u n d die N o t w e n d i g k e i t f ü r die polnische K i r c h e , eine Strategie f ü r die moralische E r n e u e r u n g der Gesellschaft festzulegen, v e r a n l a ß t uns z u m S c h l u ß z u einer k r i t i s c h e n A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t Thesen eines k a t h o l i s c h e n Soziologen, dessen S c h r i f t e n - deren objektiver W e r t sonst unbestreitbar ist ~ i n dieser A r b e i t v e r h ä l t n i s m ä ß i g h ä u f i g zitiert w u r d e n . E s handelt sich um S c h l u ß f o l g e r u n g e n seiner soziologischen Forschungen ü b e r moralische H a l t u n g e n der polnischen Gesellschaft. A u f g r u n d der von A . P o d g ö r e c k i e i n g e f ü h r t e n U n t e r s c h e i d u n g definiert er zwei A r t e n von moralischen H a l t u n g e n : die sogenannte grundsätzli-che und die zweckmäßige. D i e erste w i r d als prinzipielle Treue den unveränderlichen Werten gegenüber, ungeachtet der daraus resultieren-den Konsequenzen beschrieben, die zweite hingegen als eine Haltung, die sich durch die Konzentration auf die Folgen der eigenen Handlung auszeichnet. Im zweiten F a l l w i r d eine H a n d l u n g f ü r gut gehalten, w e n n i n der K o n f r o n t a t i o n der aus i h r resultierenden V o r - u n d Nachteile, die ersten ü b e r w i e g e n ; deswegen auch h ä l t sich das agierende Subjekt nicht i m m e r an die von i h m a n e r k a n n t e n P r i n z i p i e n , sondern entscheidet sich je n a c h dem V e r h ä l t n i s zwischen V o r u n d N a c h t e i l e n f ü r die A b w e i -c h u n g von den eigenen G r u n d s ä t z e n bzw. f ü r deren Einhaltung"^.

A u f g r u n d der so p r ä z i s i e r t e n B e g r i f f e der obengenannten H a l t u n g e n k o n s t r u i e r t er entsprechende F r a g e b ö g e n , a n h a n d deren er die V e r ä n d e r u n g s p r o z e s s e des moralischen B e w u ß t s e i n s i n der polnischen Gesellschaft feststellen m ö c h t e . Sie f ü h r e n i h n z u r S c h l u ß f o l g e r u n g , d a ß m a n vom r e i n empirischen S t a n d p u n k t aus die o b e n e r w ä h n t e n Prozesse c h a r a k t e r i s i e r e n k a n n als „einen Ü b e r g a n g von einem moralischen System, das auf verschiedenen V e r o r d n u n g s - u n d K o n t r o l l m e c h a n i s m e n seitens der sozial-moralischen A u t o r i t ä t e n beruht, zu einem anderen, das p l u r a l i s t i s c h h i n s i c h t l i c h der moralischen W e r t e u n d i h r e r E i n h a l t u n g orientiert i s f ' ^ l

Mariahski, Ebenda, s. 93-106. Ebenda, s. 144.

(14)

A m R a n d e der S t e l l u n g n a h m e , die aus dem z i t i e r t e n Satz k l a r er-s i c h t l i c h ier-st, u n d der g a n z e n methodologier-schen u n d i n h a l t l i c h e n B a er-s i er-s , die sie voraussetzt, s i n d e i n p a a r Vorbehalte a n z u m e l d e n . Z u a l l e r e r s t i s t die v o n A . P o d g ö r e c k i e i n g e f ü h r t e , dychotomische U n t e r s c h e i d u n g der m o r a l i s c h e n H a l t u n g e n n i c h t s anderes als e i n E c h o der v o n C . D . B r o a d 1930 f o r m u l i e r t e n analogischen A u f t e i l t m g der philosophisch-ethischen Theorien^'*. I m A u f s a t z Teleologism - Deontologism a „di-siunctio completa'1^^ s i n d A r g u m e n t e z u f i n d e n , die k l a r l e g e n , d a ß diese A u f f a s s u n g e i n s e i t i g i s t u n d sowohl die Typologie der philoso-phisch-ethischen T h e o r i e n als a u c h das B i l d der objektiven m o r a l i s c h e n W i r k l i c h k e i t entstellt.

D a s v o n P o d g ö r e c k i u n d den polnischen Soziologen angenommene S c h e m a der K l a s s i f i k a t i o n v o n H a l t u n g e n , sowie die a n h a n d dieses S c h e m a k o n s t r u i e r t e n F r a g e b ö g e n enthalten dieselben I r r t ü m e r w i e die T h e o r i e v o n C . D . B r o a d u n d f ü h r e n z u i n a d ä q u a t e n Forschungser-gebnissen. S c h l i m m e r noch, diese Forschungsergebnisse d i s k r i m i n i e r e n i n verschleierter F o r m die grundsätzlichen Haltungen u n d die i h n e n entsprechende absolute M o r a l u n d empfehlen die zweckmäßigen Haltun-gen u n d die i h r entsprechende laizistische M o r a l m i t dem i h r eiHaltun-genen ethischen R e l a t i v i s m u s . Sie suggerieren zumindest ethische B e w e r t u n -gen, die i n a k z e p t a b e l s i n d , so w i e die P r ä m i s s e n , a u f die sie sich s t ü t z e n . D i e g r ö ß t e n V o r b e h a l t e w e c k t jedoch das von allgemeiner terminologischer Ü b e r e i n s t i m m u n g abweichende V e r s t ä n d n i s des B e g r i f f e s „ R e l a t i v i s m u s " . Im Gegensatz z u dem, w a s der V e r f a s s e r m e i n t , b e r u h t der ethische R e l a t i v i s m u s nicht a u f dem reflektierenden, autonomischen u n d u n v e r s a l i s t i s c h e n E r k e n n e n der s ä m t l i c h e n U m s t ä n d e u n d E r g e b n i s s e einer Handlung(sweise), sondern a u f der F e s t s t e l l u n g , d a ß alle m o r a l i s c h e n N o r m e n , e i n s c h l i e ß l i c h der negativen N o r m e n des Naturgesetzes (du sollst n i c h t t ö t e n , du sollst n i c h t l ü g e n , d u sollst n i c h t b e t r ü g e n ) , n u r „im allgemeinen" v e r p f l i c h t e n d s i n d , u n d f o l g l i c h , d a ß A u s n a h m e n von i h n e n i n bestimmten, gerechtfertigten F ä l l e n z u l ä s s i g s i n d .

Infolgedessen m ü s s e n die S c h l u ß f o l g e r u n g e n des V e r f a s s e r s g r ü n d l i c h r e v i d i e r t werden. D i e s i c h i n der p o l n i s c h e n G e s e l l s c h a f t ereignenden V e r ä n d e r u n g e n des m o r a l i s c h e n B e w u ß t s e i n s d ü r f e n keineswegs i m p l u r a l i s t i s c h e n S i n n e als Ü b e r g a n g von einer a u t o r i t ä r e n u n d r i g o r i s t i s c h e n c h r i s t l i c h e n M o r a l zu einer „ a u t o n o m e n M o r a l m i t s u b i e k t i v i s t i s c h e m C h a r a k t e r [...], z u m personalen E t h o s u n d z u r

C. D. Broad, Five Types of Ethical Theories, London 1930.

'^^ T. Slipko, Teleologism - Deontologism a „disiunctio completal, „Dialectics and Humanism", N r . 2/3 (1986), s. 109-122.

(15)

ethischen Selbstkontrolle"^^ interpretiert werden. I n W i r k l i c h k e i t sine w i r Zeugen eines Z u s a m m e n p r a l l s der moralischen W a h r h e i t u n d des G u t e n , die d u r c h die christliche, absolute M o r a l v e r k ü n d e t w i r d , mii dem System der l a i z i s t i s c h e n R e l a t i v i e r u n g der g r u n d s ä t z l i c h e r moralischen B e g r i f f e u n d P r i n z i p i e n . A l s Folge k o m m t dahinter dei moralische P e r m i s s i v i s m u s m i t der i h m i m m a n e n t e n D i a l e k t i k dei i m m e r weiter schreitenden A u f l o c k e r u n g der moralischen N o r m e n bi^ h i n z u den G r e n z e n des selbst die R e l a t i v i s t e n erschreckender A m o r a l i s m u s . D e r R e l a t i v i s m u s k a n n sich anders n i c h t entwickeln, ah n u r d u r c h die Infragestellung u n d Z e r s t ö r u n g der christlichen M o r a l D i e christliche M o r a l k a n n hingegen n u r d a n n bestehen, w e n n dei z e r s t ö r e r i s c h e n W e l l e des R e l a t i v i s m u s eine S p e r r m a u e r gesetzt w i r d D a r i n besteht die geschichtliche Rolle der polnischen K i r c h e i n der U m bruchszeit.

(16)

I D E O L O G I C Z N E R O Z D R O Z A W S P Ö L C Z E S N E G O P O L A K A Streszczenie

Z a d a n i e m a r t y k u l u jest n a k r e s l i c m o r a l n q sylwetk^ wspokzesnego P o l a k a n a tie s t o s u n k u do trzech spoleczno-moralnych wartosci: godnosci osobistej, p r a w d y oraz wlasnosci i pracy. Wszechstronne z m i a n y , j a k i e dokonaly s i ^ w Polsce n a przelomie lat 1989/90, stworzyly podstaw^ d l a u j ^ c i a tego t e m a t u w d w u f a z a c h jego rozwoju: „ P o l a k a doby k o m u n i z m u " oraz „ P o l a k a doby postkomunistycznej", natomiast b a z § z r ö d l o w y s t a n o w i ^ w y n i k i b a d a h socjologicznych.

O d n o s n i e do poczucia godnosci osobistej u P o l a k a doby k o m u n i z m u d a j e s i ^ z a u w a z y c swoista h i p e r t r o f i a w ocenie wlasnej niezaleznosci, czysto zwig^zana z l e k c e w a z ^ c y n i odnoszeniem s i § do i n n y c h osob. Z d r u g i e j strony mlode pokolenie ceni wartosc c z l o w i e k a , szanuje jego godnosc i w y k a z u j e o f i a r n ^ i petn^ poczucia odpowiedzialnosci swiado-mosc s w o i c h w z g l ^ d e m niego o b o w i a z k ö w . Tego r o d z a j u i n t u i c j e i nasta-w i e n i a ze s z c z e g ö l n ^ s i l ^ z a z n a c z a j ^ si§ j e d n a k przede nasta-w s z y s t k i m w o d n i e s i e n i u do t z w „ w a r t o s c i uroczystych", t a k i c h , j a k ojczyzna, niepodleglosc n a r o d u , u k o c h a n a osoba i t p , m n i e j s z ^ natomiast r o l ^ o d g r j w a j ^ w osobowych k o n t a k t a c h codziennej rzeczywistosci.

W s t o s u n k u do p r a w d y i p r a w d o m ö w n o s c i w swiadomosci moralnej P o l a k a doby k o m u n i z m u doszlo do u k s z t a l t o w a n i a s i ^ j a k b y d w u k o d e k s ö w moralnego post^powania. Jeden, n o r m u j ^ c y jego post^powanie w sferze z y c i a publicznego, w y s u w a n a czolo racje „wyzszej koniecznosci" i „ w a r u n k ö w o b i e k t y w n y c h " i u w a z a je z a wystarczaj^ce do u s p r a w i e d l i -w i e n i a zacho-wah p o t ^ p i a n y c h przez kodeks obo-wi^zujqcy -w p r y -w a t n y c h r e l a c j a c h mi^dzyosobowych. O z n a c z a to, ze m o r a l n a wartosc p r a w d y i p r a w d o m ö w n o s c i d o z n a l a w okresie p a n o w a n i a r e z i m u k o m u n i s t y c z -nego znacz-nego u s z c z e r b k u .

E k o n o m i c z n e r e a l i a s o c j a l i z m u (centralny system zarzj^dzania, p a u p e r y z a c j a spoleczehstwa) spowodowaly, ze P o l a k doby k o m u n i z m u o d n o s i l s i ^ z d u z ^ doz^ t o l e r a n c j i do praiktyk n a r u s z a n i a wlasnosci p a h s t w o w e j i spolecznej, w s l a d za czym poszlo powszechne obnizenie etosu nracv.

(17)

J a k wspomniano, l a t a 1989/90 zapocz^tkowaly nowy okres z y c i a spoteczenstwa w liberalno-demokratycznych w a r a n k a c h . P r z e j a w e m bezposrednio niejako w i d o c z n y c h e l e m e n t ö w i c h o d d z i a l y w a n i a s t a l a s i ^ ogromna presja s r o d k ö w masowego p r z e k a z u , k t ö r e w w a r u n k a c h nieograniczonej n i e m a l l i b e r a l i z a c j i slowa wyw^otuja^ s k u t k i kryzysogen-ne. W y t w a r z a s i § atmosfera, w k t ö r e j slabnie s i l a autorytetu, rozchwia-n i u u l e g a j ^ k r y t e r i a p r a w d y i o b i e k t y w i z m u , w z m a g a j ^ s i ^ terozchwia-nderozchwia-ncje do u z n a w a n i a wszystkiego z a zmienne, niepewne i relatywne.

Jednakowoz zaledwie pi^c l a t f u n k c j o n o w a n i a tej nowej sytuacji pozwala jedynie n a rejestracj^ wst^pnych u s t a l e h w sferze jej oddzialy-w a n i a n a s t a n soddzialy-wiadomosci moralnej oddzialy-w sferze o m a oddzialy-w i a n y c h oddzialy-wartosci. Poczucie i szacunek d l a godnosci czlowieka, k t ö r e opieraly s i ^ dosyc skutecznie depersonalizuji^cym w p l y w o m komunistycznego r e z i m u , trac^ n a znaczeniu przede w s z y s t k i m w moralnej swiadomosci mlodego pokolenia. O d z y s k a n i e upragnionej wolnosci nie wzmoglo poczucia wlasnej i cudzej godnosci.

T y m bardziej w moralnej swiadomosci P o l a k ö w pogl^biac s i ^ m u s i w d a l s z y m ci^gu k r y z y s prawdy. P r z e j a w y z a k l a m a n i a w t e l e w i z y j n y c h audycjach, d^zenia r ö z n y c h k ö l pohtycznych do z a t a j e n i a zbrodni i inne podobne f a k t y nie s p r z y j a j ^ w a l o r y z a c j i p r a w d o m ö w n o s c i w z y c i u spolecznym.

T r u d n o cokolwiek wyrokowac n a temat, j a k teraz przedstawia s i ^ etos pracy i wartosc wlasnosci prywatnej. Prawdopodobnie w tej dziedzinie, t a k j a k i w pozostalych, stan swiadomosci moralnej spole-czehstwa nie r ö z n i s i ^ wiele od stanu doby k o m u n i s t y c z n e j .

O s t a t n i ^ cz^sc a r t y k u l u w y p e l n i a p o l e m i k a z tez^ n i e k t ö r y c h socjologöw k a t o l i c k i c h glosz^c^, iz a k t u a l n i e zachodzs^ce w Polsce procesy spoleczne m o z n a z i n t e r p r e t o w a c j a k o „ p r z e c h o d z e n i e od systemu moralnego opieraj^cego s i ^ n a mechanizmach k o n t r o l i i z a r z ^ d z a n i a ze strony a u t o r y t e t ö w m oraln o-spotecznych do z or i entowan ego pluralistycznie pod w z g l ^ d e m w y z n a w a n y c h wartosci spoleczehstwa". W r z e c z y w i -stosci jestesmy s w i a d k a m i zderzenia s i § absolutnej moralnosci chrzesci-j a n s k i e chrzesci-j z systemem laickiego r o z c h w i a n i a podstawowych pochrzesci-j^c i zasad

m o r a l n y c h . D z i e j o w a m i s j a K o s c i o l a polega n a polozeniu skutecznej zapory niszczycielskiej f a l l r e l a t y w i z m u .

Cytaty

Powiązane dokumenty

The shoreline response numerical model : (a) takes an input specification for wave height , wave period, and wave direction at the seaward boundary; (b) refracts, diffracts, and

Coroczne organizowanie pielgrzymek na Jasną Górę przez Duszpasterstwo Kobiet i Polski Związek Kobiet Katolickich może prowadzić do wniosku, że Maryja w duszpasterstwie

C ’est une configuration énonciative de l’auto-représen- tation du dire, qui dans un sous-ensemble de ses formes est susceptible de renvoyer aux mots du discours autre (la

Takie podejście oznacza, że jednym z kryteriów wyboru uniwersytetów badawczych powinno być pokazanie ścieżki zmniejszania liczby studentów na stu- diach magisterskich i

Takim obszarem, który na terenie Polski sprzyjał wymianie mi ę dzykulturowej, handlowej, gospodarczej, edukacyjnej oraz przenikaj ą cym inne aspekty ż ycia społecznego

Konferencja m iała przedstawić Karola Wojtyłę trochę inaczej niż przez ostatnie tygodnie był przedstaw iany w mas mediach, zwrócić uwagą także na jego

U jednorocznych siewek buka, niezależnie od miejsca pochodzenia nasion, ob- serwowano podobne wartości parametrów wzrostu: wysokości i średnicy rośliny oraz

Poza przyzwoleniem na pojawianie się wyżej wymienionych elementów, stacja zdecydowała się pozwolić twórcom na znacznie większą niż gdziekolwiek indziej wolność