Pościg outsiderów – Czy kraje BRIC
stały się już potęgami w dziedzinie
nauki i edukacji?
Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 14, 27-48
27 Arkadiusz Stemp㏌ *1
PO CIG OUTSIDERÓW – CZY KRAJE BRIC STA Y
SI JU POT GAMI W DZIEDZINIE NAUKI
I EDUKACJI?
Streszczenie
Analiza krajów grupy BRIC koncentruje si na dwóch dziedzinach: edukacji i nauce. W oparciu o szereg uznanych i standardowych indykatorów przeprowa-dzona zostaje ocena rozwoju krajów BRIC w organicznej korelacji do aktualnych global players, wysoko uprzemys owionych krajów zachodnich, b d cych jedno-cze nie pot gami w zakresie edukacji i nauki.
S owa klucze
edukacja, ranking szanghajski, kraje BRIC, global player
*
„Wiedza jest si ”
Pa stwa oznaczone magicznym skrótem BRIC1,2wywo uj w
do-tychczasowych global player, silnie uprzemys owionych USA, Unii Europejskiej czy Japonii, mieszane uczucia podziwu i zazdro ci, gdy symbolizuj nieprawdopodobny rozwój i miliardowe zyski. Nawet je li szczyty BRIC, jak ostatni, pi ty z rz du w marcu 2013 r. w po udnio-wo-afryka skim Durbanie, w porównaniu do klasycznych szczytów G-8 lub G-20 brzmi nieco egzotycznie (FAZ 2.4.13). To wed ug pro-gnoz wschodz cy na fi rmamencie giganci maj w roku 2050 w wy-miarze politycznym i ekonomicznym zast pi stare pot gi i narzuca im swoje warunki. Dynamika wzrostu m odych tygrysów opiera si na
* Arkadiusz Stempin, historyk i politolog, dr hab., prof. WSE i PD na Uniwersytecie Albert Ludwika we Freiburgu Bryzgowijskim (Niemcy). Doktorat 2003 i habilitacja 2008 uzyskane we Freiburgu na podstawie pracy Polityka Cesarstwa Niemieckiego wobec Polski w latach I wojny wiatowej. Od 2009 roku kierownik katedry Konrada Adenauera na WSE im. J. Tischnera w Krakowie. Zajmuje si histori XIX i XX wieku oraz relacjami polsko-niemieckimi.
1 Od 2011 roku klub BRIC powi kszy si o RPA, a skrót zmieni si na BRICS, zawieraj c
28
ich potencjale demografi cznym, (stanowi 40% wiatowej ludno ci), surowcowym, na ekspansji na rynkach akcji oraz na
konkurencyjno-ci rynków produkcji i zbytu, co w efekkonkurencyjno-cie powoduje wzrost PKB, zwi kszenie obrotów handlowych i przyci ga jak magnes inwestorów do krajów BRIC2.1Ale czy ten spektakularny „skok do przodu” opiera
si równie na post pie w wiedzy naukowej (know how), edukacji i in-nowacyjno ci ? Mówi c inaczej, czy kraje te s tak e nowymi pot ga-mi w dziedzinach wiedzy i edukacji?
Wiedza uchodzi dzi przecie za kariatyd , na której wspiera si rozwój kraju, podobnie jak na pracy, kapitale czy ziemi (Stehr 2001, Dicken 2003). „Wiedza jest si ”, tez t jako pierwszy sformu owa w XVI wieku Francis Bacon (1561–1626). Angielski fi lozof, który stworzy podstawy nauk przyrodniczych jako przeciwwag dla domi-nuj cej jeszcze scholastyki chrze cija sko-arystotelesowskiej, inspiro-wa si ide , by ludzko wykatapultoinspiro-wa na wy szy szczebel bytu i rozwoju. W swoich medytacjach z 1597 roku napisa : „sama nauka jest si ” (For knowledge itself is Power – Büchmann 1972:436).
Obecnie kluczowe teorie stosunków mi dzynarodowych równie dopatruj si cis ej zale no mi dzy si pa stwa (power) a reprezen-towanym w nim poziomem wiedzy, nauki i o wiaty. W teorii realizmu strukturalnego, którego ojcem chrzestnym jest Kenneth Waltz, przyj-muje si za realizmem klasycznym pogl d, e si a pa stwa wyra a si w narzucaniu innym pa stwom swojej woli, zawdzi czaj c to „kla-sycznym substratom tej e si y: a wi c, potencja owi demografi cznemu,
2 W tym miejscu trzeba koniecznie zaznaczy , e uchodz ce za „drugie Chiny”, a w
przeci-wie stprzeci-wie do nich za bardziej sympatyczne, bo mniej dyktatorskie, za to bardziej kolorowe, Indie, od dwóch lat prze ywaj gospodarcze za amanie. Wielki okres prosperity, którego spektakular-nym wyrazem by y inwestycje gigantów jak Volkswagena, Airbusa, Metro, nie mówi c ju o wprowadzeniu si Formu y 1 na przedmie cia Delhi, zast pi Bashing. Tempo wzrostu gospo-darczego jest najni sze od 10 lat, rupia dramatycznie traci na warto ci i osi ga najni sz war-to (2 lata temu 1 $ koszwar-towa 45 rupii, obecnie 64), spada produkcja przemys owa, eksport ma-leje o 38% w stosunku do roku 2012, spada sprzeda aut, a rachunek bie cy bilansu p atniczego wykazuje coraz wi kszy defi cyt. W efekcie, w obawie przed spadkiem eksportu z rynku wycofuj si inwestorzy, co nakr ca tylko spiral dalszego jego spadku (FAZ 13.06.13). Tylko w sierpniu 2013 indyjski indeks gie dowy Sensex spad o 7% (stan 21.08 2013), a w prze-ci gu miesi ca nawet o 11 % (Finanzen.ch 22.08.13).v Wprawdzie Indie nie dryfuj jeszcze bez-po rednio do okresu sprzed 1991 roku, gdy ich kraj znalaz si na kraw dzi gosbez-podarczej zapa-ci, a rz d musia wywie rezerwy z ota do Londynu, by uspokoi wierzycieli. Teraz rz d trzyma w skarbcu zabunkrowane rezerwy dewizowe w wysoko ci 279 miliardów dolarów, co wystarczy na pokrycie kosztów importu surowców przez najbli szych 9 miesi cy, skoro 80% ropy pochodzi z eksportu. To jednak stagfl acja, powoduj ca rosn ce ceny, g ównie ywno ci w kraju, i to w dwucyfrowej skali, doskwiera armii 800 milionów biedaków, zmuszaj c rz d do dora -nych dzia a , uspokajaj cych nastroje spo eczne. Zaci ganie kredytów przez rz d, wielkie afery korupcyjne zwi kszaj saldo zad u enia kraju. Perspektywa wyborów w 2014 roku sk ania nato-miast rz dz cych do sk adania kolejnych prezentów wyborczych, blokuj cych reformy.
29 w asnej presji gospodarczej czy sile militarnej wywieranej na inne
pa stwa (Waltz 1979). Dodatkowo jednak realizm strukturalny jako kolejny czynnik wp ywaj cy na zwyci sk konfrontacj z innymi pa -stwami na mi dzynarodowej szachownicy wskazuje na relatywn przewag , osi gan w dziedzinie bada naukowych i stanu wiedzy, o ile te maj bezpo rednie prze o enie na potencja ekonomiczny i mi-litarny pa stwa (Walt 1991). Historia ludzko ci dostarcza na to licz-nych przyk adów. Ot, cho by Cesarstwo Hohenzollernów w latach I wojny wiatowej przekszta ci o si dzi ki produkcji nowoczesnych odzi podwodnych w pot g morsk , która mog a rzuci r kawic Wielkiej Brytanii (Rössler 1996). Z kolei eksodus ydowskich uczo-nych z Europy do USA, g ównie z Niemiec i Austrii, przed II wojn
wiatow przyczyni si walnie do uzyskania przez nie statusu mocar-stwa (Krohn 2002). Natomiast w epoce Zimnej Wojny obydwa super-mocarstwa wy cig zbroje przenios y na obszar podboju kosmosu, opieraj c go o najnowocze niejszy know how (Tirman 1985).
Inn perspektyw dostarczaj teorie socjologiczne i kulturowe. Akcen-tuj one dwojako zwi zek mi dzy wiedz a si . Z jednej strony wska-zuj na wyst powanie w spo ecze stwie struktur socjalnych, opartych na opozycjach jak: m czy ni-kobiety, biedni-bogaci, m odzi-starzy, rdzenni mieszka cy-obcokrajowcy. Podzia w obr bie tych par wynika z posiadanego „kapita u spo ecznego” w postaci wiedzy i wi e si z uprzy-wilejowaniem b d dyskryminacj tych e grup (Faulstich 2011:19).
Z drugiej strony teorie socjologiczne i kulturowe ukazuj dynami-k rozwoju pa stwa, dynami-które dodynami-kona o sdynami-kodynami-ku ze spo ecze stwa przemy-s owego na przemy-spo ecze przemy-stwo oparte na wiedzy i przemy-szybkim przep ywie in-formacji (Weingart 2001)3.2Skok ten równy jest temu, jaki
charakteryzowa spo ecze stwo feudalne, które ust pi o w XVIII wie-ku spo ecze stwu przemys owemu (Bechmann 2004:26). Ta spo ecz-na modernizacja okazuje si niezwyk ym atutem ecz-na konkurencyjnych rynkach i w rywalizacji z innymi gospodarkami narodowymi.
Z kolei teorie, b d ce kompilacj realnych koncepcji sprawowania w a-dzy z teori konstruktywistyczn operuj poj ciem soft power (si y mi kkiej) – trzeciej, oprócz ekonomicznej i militarnej p aszczyzny, na której kszta tuj si relacje mi dzynarodowe (Ney 2002). Oznacza to, e pa stwo uzyskuje kontrol nad politycznym otoczeniem, wp ywaj c na preferen-cje innych pa stw, zgodnie ze swoj racj stanu, a przy odwo aniu si do swojego autorytetu i pozycji mi dzynarodowej (Nye 2002:25).
3 Warto tylko zaznaczy , e tzw. Knowledge Societies (Wissengesellschaft – niem.) doczeka o si
silnej krytyki, neguj cej znak równo ci mi dzy spo ecze stwem opartym na wiedzy a spo ecze -stwem racjonalnym o wieceniowym (Tänzler, Knoblauch Soeffner 2006).
30
Jakie pa stwo mo na uzna wymiernie za pot g wiedzy i nauki?
Otó takie, które przoduje we wprowadzaniu na rynek nowych lub ulepszonych produktów w kluczowych bran ach (Oslo Manual 2005:46), czyli jest liderem w dziedzinie innowacji technologicznych (Peters 2005:47). Kryterium, implikuj ce pozycj kraju w mi dzynarodowej rywalizacji, uwzgl dnia wi c „kapita ludzki”. Pod tym poj ciem kry-j si czynniki nieroz cznie zwi zane z cz owiekiem, kry-jak wykszta ce-nie, do wiadczece-nie, umiej tno ci lub motywacja dzia ania, które wszystkie, je li zostan w a ciwie spo ytkowane, przyczyni si do wzrostu gospodarki narodowej i zwi ksz jej produktywno (Black / Lynch 1996).
Na p aszczy nie szczegó owej w gr wchodz tu czynniki, b d ce jednocze nie indykatorami, za pomoc których mo na okre li poziom rozwoju edukacyjnego i naukowego pa stwa i porówna go na tle mi dzy-narodowym: stopie alfabetyzacji, struktura wykszta cenia redniego i wy szego, skala wydatków na szkolnictwo i nauk , liczba uniwersyte-tów, ich poziom w rankingach mi dzynarodowych, liczba zarejestro-wanych patentów. Jak te statystyki wygl daj dla krajów BRIC?
Alfabetyzacja
W obliczu braku jednolitej defi nicji, przyjmuje si powszechnie, e polega ona na przyswojeniu przez analfabetów umiej tno ci czytania, pisania i liczenia oraz wiedzy potrzebnej wymiernie w yciu i pracy zawodowej. W tym rozumieniu alfabetyzacja uchodzi za podstaw pi-ramidalnej edukacji spo ecze stwa i jest to sama z uzyskaniem wy-kszta cenia na poziomie szko y podstawowej (getmapnet). Bardziej elastyczn defi nicj alfabetyzacji podaje OECD. W tym sensie za zalfa-betyzowanego uchodzi ta osoba, która „potrafi krótko i ze zrozumieniem wypowiedzie si na temat swojego ycia codziennego oraz umie czyta i pisa ” (Alphabetisierung in Baden-Württemberg 2013). Wspó czyn-nik alfabetyzacji jest wielko ci statystyczn , która okre la, jaka cz spo ecze stwa potrafi czyta i pisa . Uchodz c za indykator poziomu wykszta cenia spo ecze stwa, daje wgl d w stopie zaanga owania rz du w dzia alno o wiatow .
Na pocz tku XX wieku, tu przed wybuchem I wojny wiatowej, tylko Wielka Brytania, Holandia i Niemcy osi gn y pu ap 100 pro-centowej alfabetyzacji. W innych, wiod cych pa stwach Starego Kon-tynentu wynosi a ona np. we Francji 87, w Italii 62, w Hiszpanii 50, a w Portugalii jedynie 25 procent (Osterhammel 2009:1119).
31 Obecnie spo ród krajów BRIC jedynie Rosja wykazuje si
100-pro-centow alfabetyzacj , podobnie jak kilka innych, jednak e znacznie mniejszych krajów jak Luxemburg, Watykan, Lichtenstein, Norwegia. Dla Brazylii wspó czynnik ten wynosi 86,4%, w tym dla populacji m -skiej: 86,1% i kobiecej, 86,6%. A dla Chin 90,9%, 95,1% dla m czyzn i 86,5% dla kobiet. Dalek pozycj zajmuj Indie ze wspó czynni-kiem 59,5%: 70,2% dla m czyzn i 48,3% dla kobiet. Dla porównania dotychczasowi global player che pi si prawie 100-procentow alfa-betyzacj : Japonia, Niemcy, Wielka Brytania i Francja, wszystkie po 99%, USA 97%. Z krajów UE najni szy wspó czynnik posiada Hiszpa-nia 97% (Bevölkerung 2003). Z tymi danymi kraje BRIC zajmuj na li cie 215 krajów do odleg e miejsca, odpowiednio 19 Rosja, 114 Chiny, 134 Brazylia i 186 Indie (getmapnet)4.3
Rosja przej a dobre tradycje silnego szkolnictwa podstawowego z poprzedniej epoki – istnienia ZSRR. W Chinach re imowa polityka szkolna (ustawa z 12 kwietnia 1986) wprowadzi a 9-letni obowi zek ucz szczania do sze cioklasowej szko y podstawowej i trzyletniego gim-nazjum. Pó niejsza edukacja w trzyletnim liceum jest nieobowi zkowa. Edukacja jest tylko teoretycznie bezp atna, gdy rodzice musz op aca zarówno drogie podr czniki jak i nauczycieli. W 2005, czyli 25 lat po wprowadzeniu ustawy z 1980 roku o posiadaniu tylko jednego dziecka przez rodzin , zarejestrowano 366,200 szkó podstawowych z 16,7 milio-nem uczniów. Pomimo zmniejszenia si na skutek polityki jednego dziec-ka na rodzin ogólnej liczby uczniów, klasy w miejskich szko ach pod-stawowych p kaj dos ownie w szwach. 60% klas ma wi cej ni 40 uczniów, 30% wi cej ni 50. Z regu y ok. 10% uczniów ka dego rocz-nika zostaje po lekcjach w szkole, do godziny 18 lub nawet 21, by jako prymusi uczestniczy w zaj ciach dla najzdolniejszych, podczas których przygotowuj si do olimpiad szkolnych (China Daily 13.6.07).
W Brazylii obowi zek szkolny dla uczniów w wieku 7–14 lat nie jest sankcjonowany. Reforma z 1971 roku wprowadzi a jednorodn , 8-let-ni szko podstawow i trzylet8-let-ni szko red8-let-ni o profi lu ogólnym i czteroletnim zawodowym. Wiele dzieci z ubogich rodzin nie ucz szcza do szko y, a to z braku miejsc, a to z powodu zbyt du ej odleg o ci. Ist-nieje niezwykle silne regionalne zró nicowanie w dost pie do edukacji. W pó nocno-wschodniej cz ci kraju wspó czynnik analfabetyzacji przekracza znacznie redni krajow (40% do 26%). By zniwelowa to upo ledzenie spo eczne, doro li Brazylijczycy mog od czasów prezy-dentury socjalistycznego Lula da Silva, który ch tnie si wciela
4 Statystyka ta opiera si wy cznie na informacjach pochodz cych od samych
32
w rol „Matki Teresy”, za darmo nadrobi szko podstawow i red-ni , w ramach edukacji dla doros ych, je li maj sko czone odpowied-nio 14 i 21 lat. Ponadto kraj zosta w czony na list 53 pa stw, obj tych programem UNESCO i Mi dzynarodowej Federacji Pi karskiej FIFA Education for All Goals, na kanwie organizowanych pi karskich M 2014 w Brazylii, maj cy zapewni ca ej populacji nauk szkoln . Obok szkó pa stwowych istnieje rozga ziona sie 6,882 szkó katolickich, o znacz-nie wy szym poziomie, ale i wysokim czesnym, oscyluj cym mi dzy 500,00 a 1500,00 R$, co odpowiada 250–430 euro (Zenit 21.07.13).
W Indiach, gdzie 1/3 ludno ci nie ma sko czonych 18 lat, i si ga liczby prawie 400 milionów, ofi cjalnie 5–12 milionów dzieci nie ucz szcza do szko y. Zdaniem wielu NGOs cyfra ta jest znacznie wy sza i przekracza nawet 30 milionów. Wprawdzie szko a powszechna jest obowi zkowa i bezp atna, to jednak koszty za mundurek szkolny, materia lekcyjny lub dowóz autobusem do szko y, które w zale no ci od regionu opie-waj na 12–25 euro miesi cznie, eliminuj rzesze dzieci z edukacji podstawowej. Szczególnie dotyczy to dziewczynek, gdy rodzice przy wyborze zero-jedynkowym decyduj si du o ch tniej na przej cie kosztów edukacji synów ni córek. Skoro jeszcze co drugi ucze prze-rywa edukacj przed uko czeniem szko y podstawowej, to w efekcie 4 na 10 doros ych Hindusów jest analfabetami. Pewnym rozwi zaniem jest pomoc humanitarna oraz akcja milenijna ONZ Education for All, fi nan-suj ca do 2007 roku 5-letni a do 2013 roku 8-letni szko podstawow , maj c udost pni j wszystkim dzieciom. Podstawowe szko y pa -stwowe, w których nauka trwa pi lat, zawsze w miejscowym j zyku (Hindi, Punjabi, Marathi, Tamil, Kannada,) lub w j zyku angielskim, a do których w zale no ci od regionu mog ucz szcza uczniowie w wieku od 6 do 17 lat, nie ciesz si jednak dobr renom . Klasy s przepe nione, nauczyciele marnie wykszta ceni i w takim stopniu nieobowi zkowi, e mo na mówi o powszechnym wyst powaniu archetypu nauczyciela--lesera. W/g raportu Banku wiatowego z 2004 roku a ¼ lekcji w szko-ach przepada, g ównie w wyniku absencji pedagogów (TAZ 10.4.09). „Mo na nawet przez 10 lat chodzi do szko y i nie posiada umiej t-no ci p ynnego czytania w swoim j zyku, nie mówi c ju o opat-nowaniu innego przedmiotu”, raportuje niemiecki cz onek NGO Educara e.V. Schul-bildung für Kinder und Jugendliche in strukturschwachen Regionen, z wieloletnim do wiadczeniem pedagogicznym w New Dheli. „By napisa egzamin ko cowy, wiele rodzin jest zmuszonych do zamówienia korepetycji u tutora, który wk ada dzieciom do g owy materia w ekstra szybkim tempie. Tutorami s najcz ciej ci sami nauczyciele, którzy ucz w szkole i wiec tam nieobecno ci , by na boku dorobi sobie, nawet wtedy, gdy mieliby prowadzi zaj cia lekcyjne” (Educara 2013).
33 Szkolnictwo rednie
Tylko w Rosji edukacja na poziomie szko y redniej utrzymuje si od czasów rozpadu ZSRR na tym samym poziomie, oscyluj c wokó 95% absolwentów szkó podstawowych, sytuuj c tym samym kraj w czo owej grupie krajów, takich jak Japonia, USA, Niemcy, czy kra-je skandynawskie. Znacznie ni ej klasyfi kuj si Chiny i Brazylia. W Chinach edukacja w trzyletnim liceum jest nieobowi zkowa, cho stanowi warunek do dalszego studiowania. W ostatnich 15 latach wy-kazuje jednak tendencj wzrostow . Je li w 2002 roku tylko 58,3% uczniów gimnazjów kontynuowa o nauk w liceach, to w 2010 roku ich procent zbli y si do 80 (Primary and Secondary Education 2013). Podobn tendencj wzrostow obserwuje si dla Brazylii. W 1995 roku do szkó rednich ucz szcza o 85% dziewcz t i 78% ch opców. Szkol-nictwo rednie, a i podstawowe w Brazylii cierpi jednak na niedoin-westowanie. Na jednego ucznia wydawanych jest rocznie mniej ni 2000 $, sze ciokrotnie mniej ni pompuje si w bardziej presti owe szkolnictwo wy sze (DAAD-Außenstelle Brasilien 2011). Z kolei w In-diach do tzw. Secondary School (6.–10. klasa), ucz szczaj dzieci w wie-ku 11–15 lat, a w tzw. Higher Secondary School (11.–12. klasa dla 16–17-latków) ucz szcza poni ej 60% dzieci. 12-klasowy system prze-widuje po 10. i 12. klasie przyst pienie do centralnego egzaminu.
PISA
W programie Mi dzynarodowej Oceny Umiej tno ci Uczniów ( Program-me for International Student AssessProgram-ment), przeprowadzanym przez OECD, a porównuj cym nabyte przez uczniów powy ej 15 roku ycia, a pocho-dz cych z ró nych krajów, umiej tno ci, pocho-dzi ki którym maj sobie pora-dzi z problemami spotykanymi w doros ym yciu, kraje BRIC na 65 uczestnicz cych w badaniach pa stw zaj y nast puj ce lokaty (2009):
czytanie matematyka nauki przyrodnicze
Szanghaj (Chiny) 1 1 1
Rosja 43 39 39
Brazylia 53 57 39
Indie nie bra y udzia u
34
W stosunku do pierwszego badania z 2000 roku Brazylia przesko-czy a z ostatniego (32) miejsca na pozycj 53 w 2009 roku. Rosja by a w 2000 roku na pi tym miejscu od ko ca, by w 2009 roku przesun si na 43 miejsce. Chiny, absolutny lider we wszystkich trzech katego-riach w 2009 roku, dziewi lat wcze niej nie uczestniczy y w bada-niu, podobnie jak Indie w obydwóch badaniach: 2000 i 2009.
Szkolnictwo wy sze
Od 2000 roku rozszerzono w Brazylii ofert studiowania o studia eksternistyczne, co znacznie zwi kszy o i tak systematycznie rosn c w ostatnich dwóch dekadach liczb studentów. W ostatniej dekadzie wzrasta ona przede wszystkim na uczelniach prywatnych. Na tych ostatnich, których liczba wyp czkowa a do niemal 2000, studiuje ju ¾ wszystkich brazylijskich studentów, a procent uczelni prywatnych si gn 70%. To zjawisko jest wynikiem silnej rywalizacji o wst p na bezp atne uczelnie pa stwowe, o znacznie wy szym poziomie ni pry-watne, szczególnie je li te ostatnie oferuj studia prawnicze i ekono-miczne. Op aty za studia na uczelniach prywatnych wynosz rednio 1200 euro miesi cznie. W okresie prezydentury Lula da Silva wpro-wadzono jednak programy stypendialne, po raz pierwszy uwzgl dnia-j ce pochodzenie spo eczne studentów. I prywatne uczelnie wydziela-j odpowiedni kontyngent miewydziela-jsc zwolnionych z op at. Ponadto zagwarantowano grupom mniejszo ciowym, np. Afrobrazylijczykom czy Indianom bezp atny dost p do szkolnictwa wy szego. W ród uczelni prywatnych dobr renom cieszy si katolicki Pontifícia Univer-sidade Católica, który dzia a niemal w ka dym wi kszym mie cie. Eg-zamin wst pny do bezp atnych uczelni pa stwowych (vestibular) uchodzi za bardzo trudny. Uczelnie pa stwowe, pomimo e o wy -szym poziomie ni prywatne, s bardzo niejednolite, nierzadko ze s a-bym zapleczem laboratoryjnym i bibliotecznym. Niskie wynagrodze-nie profesorów na uczelniach publicznych (poni ej 2000 euro), zmusza ich do fl irtu albo z biznesem, albo z uczelniami prywatnymi. Co odbija si na niedost pno ci profesorów dla studentów w miejscu ich pierwotnego zatrudnienia (DAAD-Außenstelle Brasilien 2011). Nic wi c dziwnego, e na ogóln liczb 109 uniwersytetów pa stwo-wych w Brazylii, tylko jeden z nich, Universidade di São Paulo, trafi na list 100 najlepszych uczelni wiata wg brytyjskiego The Times Higher Education’s 2010 – 2011 World Universities Ranking. To te jedyny uni-wersytet na tej li cie z krajów BRIC (Bertelsmann Stieftung – Brasil 2011:69) i jedyny brazylijski na li cie szanghajskiej (zob. ni ej). Jego
35 roczny bud et opiewa jednak na imponuj c sum miliarda dolarów
USA.
W Rosji zachowano przej ty po ZSRR rozdzia nauki od edukacji uniwersyteckiej, czym kraj wyró nia si na tle reszty wiata. Uniwer-sytety s u edukacji, Akademia Nauk prowadzi badania na szerok skal . Ale Rosja, cho nie jest cz onkiem UE, przyst pi a ofi cjalnie do system bolo skiego, programu unifi kuj cego przestrze uniwersytec-k w UE. W prauniwersytec-ktyce nie stosuj go jednauniwersytec-k uczelnie medyczne, woj-skowe oraz wydzia y prawne uniwersytetów, a nawet poszczególne uczelnie. By wzmocni pozycj najlepszych uczelni w ród wiatowej elity, rz d wprowadzi dodatkowe fi nansowanie najlepszych spo ród 40 uniwersytetów i 344 wy szych uczelni pa stwowych w kraju. Temu samemu celowi s u y przeprowadzona od góry fuzja uczelni. Plano-wane jest powstanie du ych centrów uniwersyteckich. Ogólny poziom szkolnictwa wy szego nie jest najwy szy, do czego przyczyni a si ko-mercjalizacja studiów – wielki boom uczelni prywatnych, który spo-wodowa podwojenie si liczby uczelni w kraju z 514 w roku akade-mickim 1990/91 do 1108 osiem lat pó niej (Meister 2009).
Chiny wolno scharakteryzowa jako kraj na progu „mass higher education”. 23% absolwentów szkó rednich kontynuuje edukacj na studiach (dla Niemiec procent ten wynosi 46). Liczba wy szych uczel-ni, uznanych przez ministerstwo szkolnictwa, wynosi 2305, nauczy-cieli akademickich 1,295,248, w tym profesorów 138,161. Je li jesz-cze przed 10 laty liczba immatrykulowanych studentów wynosi a 3,41 milionów, to obecnie wynosi 22,8. I po raz pierwszy w liczbach abso-lutnych przewy szy a liczb studiuj cych w USA (18,25 milionów) i w Unii Europejskiej (19,04 milionów) (Eurostat, 2011). Czynnikiem ha-muj cym te liczby s op aty za studia, ofi cjalne i zakamufl owane, któ-rych wysoko jest zró nicowana w zale no ci od regionu i studiowa-nego przedmiotu, rednio od 3000 do 6000 yuan (300 euro) rocznie. Uczelnie do spó ki z bankami oferuj programy kredytowe na 5–6%, do sp aty w okresie 8-letnim. Korzysta z nich szacunkowo 35% stu-dentów (Bertelsmann Stiftung China 2011). W samych Chinach kryty-kuje si jednak system szkolnictwa wy szego, pi tnuj c przede wszyst-kim defi cyt kreatywno ci, brak pasji, niezdolno do studiowania samodzielnego (bez prowadzenia si za r czk przez profesora) i pra-c w teamie pra-chi skipra-ch studentów (Wall Street Journal 8.12.10). Jesz-cze wi cej krytyki spada na system za wywieranie wielkiej presji suk-cesu na studentach. Przytaczane jednak w tym celu dowody w postaci licznych samobójstw musz by jednak postrzegane w relacji do licz-nej populacji chi skiego spo ecze stwa i w tym wietle zaklasyfi kowa-ne jako rzadkie fenomeny (The Telegraph 2.09.11).
36
Odmiennie wygl da sytuacja w Indiach. Liczba studentów jest nie-wspó miernie niewielka, co wynika z niedostatecznej ilo ci wy szych uczelni – 504 pa stwowych uniwersytetów. Co z kolei jest podyktowane defi cytem docentów. Ale ga e profesorskie poni ej 1000 $ implikuj wielki odp yw doktorów i doktorów habilitowanych do USA. Zreszt , ju na 12 milionów studentów na subkontynencie, jedynie skromna liczba 36 000 decyduje si na studia doktoranckie w kraju, który legi-tymuje si niezwykle miernym wska nikiem 119 badaczy na milion mieszka ców. W s siednich Chinach jest ich prawie 1600, w Niemczech 3000, a w USA wi cej ni 4600. W rezultacie studia w Indiach podej-muje jedynie 12% absolwentów szkó rednich (Süddeutsche Zeitung 17.05.10). A i tak rywalizacja o indeksy przypomina Polsk z lat 70. Szczególnie w przypadku zaledwie siedmiu politechnik w kraju. Tam o miejsce na studiach konkuruje ze sob rocznie 200 000 absolwen-tów szkó rednich, a tylko 4000 zostaje przyj tych. Absolutny rekord pad w przypadku renomowanego Nehru-University, gdzie o 2000 miejsc ubiega o si 100 000 kandydatów. Walka o miejsce na presti o-wej uczelni zaczyna si ju w ostatnich latach szko y redniej, kiedy nierzadko trzeba zainwestowa 18 godzin dziennie, by zda egzamin wst pny. Mniej presti owe college, w liczbie 26 000, oferuj wy sze wykszta cenie zawodowe w profesjach medycznych i rzemie lniczych. System szkolnictwa wy szego reprezentuje generalnie marny poziom. Tylko kilka uczelni cieszy si mi dzynarodow renom , jak np. Insti-tute of Technology w Kharagpur, InstiInsti-tute of Science w Bangalore, In-dian Institutes of Technology (IIT) czy Nehru-University w Neu-Delhi. W rankingu pisma Asiaweek w 2000 roku na li cie 39 najlepszych uczelni azjatyckich Science and Technology Schools osiem pochodzi o z Indii, w tym 5 trafi o do pierwszej dziesi tki. Z kolei w ród 50 najlepszych MBA Schools – Management-Buissines-and Administrative Schools, a 9 jest indyjskiej proweniencji. Li cie przewodzi Indian Institute of Management Ahmedabad, jako najlepsza uczelnia tego typu w Azji (Wamser 2005:243). St d Word Economic Forum uzna in ynierów z In-dii za najlepszych na wiecie po izraelskich i francuskich, a przed ja-po skimi, tajwa skimi, szwajcarskimi, niemieckimi i ameryka skimi z USA (Word Economic Forum 1999:284). W opinii pisarza i politologa Jyortirmaya Sharma z uniwersytetu Hyderabad, Indie zbyt wielki na-cisk k ad na dyscypliny cis e i techniczne. A dezawuuj humanistyk . „Sektor IT-Sektor przybiera posta kubistycznej enklawy”, twierdzi Sharma, „w której specjali ci komunikuj si wy cznie mi dzy sob . Jeste my u yteczni jako in ynierowie i jako sektor wielu us ug dla reszty wiata. Ale nie mo emy dopu ci do tego, by zosta jego wielkim us ugodawc ” (Süddeutsche Zeitung 17.05.10).
37 W przysz o ci przepa mi dzy poziomem na presti owych
uczel-niach, a marn reszt i prowincjonalnymi college’ami jeszcze bar-dziej si pog bi. Rz d planuje bowiem rozbudow ilo ciow szkol-nictwa wy szego, co jednak odbije si negatywnie na jego jako ci. Ju teraz brak jest wystarczaj cej liczby nauczycieli akademickich. Licz-ba 330 000 jest kropl w morzu potrzeb. Dlatego Indie s oprócz Chin najwi kszym eksporterem netto studentów: rocznie opuszcza kraj prawie 200 000 aków, by kontynuowa studia w USA, Singapurze, Australii czy w Europie. Lwia ich cz nigdy nie wraca do kraju. A tylko 7000 obcokrajowców decyduje si na studia w Indiach, co jest pejoratywnym papierkiem lakmusowym szkolnictwa wy szego na subkontynencie. W ofercie studia Soft Skills prawie nie wyst puj , na-uczyciele akademiccy zarabiaj grosze i ciesz si niewielkim powa-aniem. Tak e silna tradycja systemu kastowego stoi na drodze prze-kszta ceniu si Indii w pot g edukacyjn . Je eli bowiem na pierwszy rzut oka wydaje si sensowne, by czo owe uniwersytety zagwaranto-wa y odgórnie kwoty miejsc dla studentów z upo ledzonych spo ecznie grup, ni szych kast, to nawet liberalni profesorowie krytykuj takie rozwi zanie. Zdolny student z nizin spo ecznych nie pozb dzie si in-kryminuj cych go spo ecznie podejrze cz onków wy szych kast, a wiod cych w spo ecze stwie i piastuj cych wy sze stanowiska, e swoje uniwersyteckie wykszta cenie zawdzi cza wy cznie faworyzu-j cemu go „parytetowi” na studiach.
Liczba studentów (w milionach z podanym rokiem) (Eurostat 2011)
Kraje BRIC kraje wysoko uprzemys owione
Chiny 22,8 (2005) USA 18,25
Indie 12 (2011) Japonia 3,
Brazylia 6,4 (2011) Niemcy 2,25
Rosja 7,8 (2008) Wielka Brytania 2,25
Francja 2,09 UE ca a 19,04
Liczby absolutne s wzgl dne i nie daj pe nego wgl du w skal powszechno ci wy szego wykszta cenia w poszczególnych krajach, st d dla pe niejszego obrazu lepiej pos u y si dalszymi indykatorami.
38
Wydatki na g ow studenta (2010)
W krajach wysoko uprzemys owionych s zdecydowanie wy sze ni w krajach BRIC, z jednym wyj tkiem – Brazylii.
USA 29,900 $ Szwajcaria 21,600 $ Kanada 20,900 $ Szwecja 20,000 $ Norwegia 18,900 $ Niemcy 15,400 $
rednia krajów OECD 13,528 $
Brazylia 13,137 $
Rosja 6,800 $
Chiny 4,500 $
Indie 2,500 $
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-NK-05-018/DE/KS-NK-05-018-DE.PDF
Liczba osób z wy szym wykszta ceniem (Deutsche Bank Research 2011:5) 1990 2010 USA 43,989,440 65,410,920 Chiny 8,354,300 56,716,036 UE (25) 22,078,439 48,426,744 Rosja 14,813,760 27,726,426 Indie 11,313,015 25,701,325 Japonia 12,701,808 25,483,310 Niemcy 7,805,163 5,065,932 Brazylia 2,996,584 6,392,672
39 Statystyczna rednia liczba lat sp dzonych na wy szej uczelni
przez mieszka ca kraju
Popularnym indykatorem, po jaki si si ga dla porównania skali powszechno ci wykszta cenia wy szego w ród mieszka ców ró nych krajów, jest rednia lat sp dzonych na studiach przez statystycznego mieszka ca kraju. Dynamika tego indykatora pokazuje, e je li dla statystycznego mieszka ca rozwini tego kraju w 1950 roku warto wynosi a 0,2 roku, to 40 lat pó niej, w 1990 roku, warto wzros a wi cej ni trzykrotnie (0,7 roku), a 60 lat pó niej, w 2010 roku, pi ciokrotnie, do ca ego jednego roku (1,0). Na pierwszych miejscach fi -guruj we wszystkich trzech rocznikach kraje wysoko uprzemys o-wione: EU-15, USA, Kanada, Szwajcaria, Norwegia, Islandia, Turcja, Australia, Nowa Zelandia i Japonia.
Kraje BRIC w tej klasyfi kacji wypadaj niejednolicie. I tak Rosja w 2010 roku ze redni warto ci , oscyluj c wokó 1,6 lat, plasowa a si (ju od lat 1980) wyra nie powy ej krajów wysoko uprzemys owionych. Po 1990 roku przewag t Rosja nawet powi ksza a. Chiny okupuj miejsce znacznie poni ej grupy krajów wysoko uprzemys owionych, ze redni 0,29 lat, ale na przestrzeni ostatnich dwóch dekad
poprawi-y swoj warto o 383%. Wpoprawi-ysi ek Chin mo na porówna do prowa-dzenia wielkiego po cigu za czo ówk , od której kraj dzieli jednak jeszcze spory dystans. Dwaj pozostali cz onkowie grupy BRIC, Brazy-lia i Indie, nie nawi zali jeszcze bezpo redniego kontaktu z liderami klasyfi kacji. Wzrost ich redniej warto ci odpowiada ogólnej redniej dla wi kszo ci krajów rozwijaj cych si (Brazylia 0,17 w 1990 i 0,24 w 2010 roku. Indie 0,12 w 1990 i 0,18 w 2010 roku) (Deutsche Bank Research 2011:6).
Ogólne wydatki na edukacj
Wydatki na edukacje, szczególnie na sektor wy szego wykszta ce-nia, rosn globalnie w ca ym wiecie. Statystyczne badania potwier-dzaj bowiem, e inwestycje na edukacj , a przede wszystkim w a nie w sektor wykszta cenia wy szego przynosz wymierne korzy ci dla gospodarki narodowej. W porównaniu z inwestycjami p yn cymi do sektora wykszta cenia podstawowego i redniego, inwestycje w szkol-nictwo wy sze pozwalaj na uzyskanie dobrych makroekonomicznych rendytów. Zwi zek zale no ci mi dzy zatrudnianiem w przedsi bior-stwach wysoko wykwalifi kowanych pracowników a wypuszczaniem na rynek nowatorskich technologicznie produktów sta si impulsem
40
dzia ania w powszechnej, mi dzynarodowej konkurencji (Barro / Lee 2011). Dotyczy to przede wszystkim krajów BRIC.
W ostatniej dekadzie Brazylia pod rz dami socjalistycznego prezy-denta Lula de Silva uruchomi a szereg programów edukacyjnych, zwi kszaj c wydatki na edukacj z 4% PKB w roku 2010 na 5,2% w roku 2009 (Bertelsmann Stiftung – Brasil 2011:68) i 6,3% w 2010 (OECD Education; PISA Ergebnisse 2013). Przy czym zgodnie z kon-stytucj wydatki na edukacj ponosz wszystkie trzy szczeble admini-stracji pa stwowej: 25% bud etu landu i po 18% z wp ywów z podatków do kasy federalnej i samorz dowej ma wp ywa do sektora o wiaty. Nowa, ale równie lewicowa prezydent kraju Rousseff, uzna a polityk edukacyjn za priorytetow , uwzgl dniaj c przy tym konieczno wsparcia biedniejszych cz ci spo ecze stwa. Wydatki na edukacj , jakkolwiek g ównie na szkolnictwo wy sze (kosztem redniego i pod-stawowego), sytuuj Brazyli w czo ówce krajów, obok takich pot g edukacyjnych jak Japonia, Niemcy, czy kraje skandynawskie. Na po-dobnym poziomie kszta tuj si wydatki Chin. Poni ej tego pu apu dryfuje Rosja, która nie nawi zuje do poziomu z okresu istnienia ZSRR. W 2008 roku jednak zdecydowano si na wpompowanie do edukacji wi kszego zastrzyku pieni dzy. Pod programem Wykszta cenie kry a si suma 1,26 miliardów euro, wyasygnowana z bud etu fede-ralnego. Absolutnym outsiderem s Indie, których wydatki na edukacj w relacji do PKB w ostatnich 15 latach wykazuj tendencj spadkow (z 5% do obecnych 3% PKB), co nie oznacza jednak automatycznie spadku ich wymiernej warto ci.
Education for All Development Index ONZ (edukacja, nauka i kultura)
Z wydatkami na edukacj koresponduje ranking Education for All Development Index, który jest wiarygodnym indykatorem dla mi dzy-narodowej klasyfi kacji standardów w zakresie edukacji, nauki i kultury. Indeks uwzgl dnia pod wzgl dem ilo ciowym i jako ciowym szkolnic-two podstawowe, proporcje mi dzy p ciami w partycypowaniu w rze-czonych dziedzinach i wspó czynnik analfabetyzmu doros ych. W kla-syfi kacji 128 pa stw kraje BRIC fi guruj odpowiednio na: 88 Brazylia i 107 Indie. Chiny i Rosja nie zosta y sklasyfi kowane. Pierwsz dzie-si tk tworz tradycyjne pot gi: Japonia, Wielka Brytania, Norwegia, Kazachstan, Francja, W ochy, Szwajcaria, Chorwacja, Holandia i S o-wenia. Niemcy zajmuj 13, Polska 28, a USA 33 lokat (The Education for All Development Index 2008).
41 Akademicki ranking szanghajski
By porówna ze sob systemy krajowe szkolnictwa wy szego, si ga si coraz cz ciej po rankingi uczelni, które same staj si coraz popularniejsze. Pi t achillesow wszystkich tych rankingów jest jednak to, e nie obejmuj one wi kszo ci uniwersytetów na wiecie. Wed ug Webometrics, rankingu operuj cym indykatorami ze stron in-ternetowych, funkcjonuje na wiecie 19 403 uniwersytetów. A tylko nieco ponad 1000 z nich uwzgl dnia ranking szanghajski. Po owa z nich trafi a na publikowan list top-500 (Deutsche Bank Research 2011:7).
Prowadzony od 2003 roku przez uniwersytet Jiao Tong w Szanghaju, silnie eksponowany w mediach i z wielkim wyczuleniem postrzegany przez same uniwersytety, w tym tak e w przewra liwionej, by mo e nawet neurotycznie na tym punkcie Polsce, musi jednak uchodzi za wzgl dny indykator pozycji uniwersytetów w pejza u mi dzynarodo-wym, cho uwzgl dniaj cy kilka wymiernych kryteriów, jak liczb cy-towa w powa nych czasopismach zagranicznych, ilo przyznanych wyk adowcom nagród, czy „output” w badaniach naukowych. Mimo wszystko, skupiaj c swoj uwag na dzia alno ci naukowej uniwersyte-tów, nie pedagogicznej, daje on pewien wgl d w si i pozycj narodowej nauki w poszczególnych krajach. Du o bardziej ni pozosta e amor-fi czne indykatory jak: sama liczba cytowa czy ilo naukowców w danym kraju. Od 2007 roku oprócz ogólnej listy top-500, publikowa-na jest druga lista dla pi ciu szeroko poj tych grup dyscyplin publikowa- nauko-wych oraz trzecia – dla pi ciu wyodr bnionych dyscyplin naukonauko-wych. Ranking przyznaje dok adne miejsca pierwszym 50 uniwersytetom, potem tworzy grupy miejsc, od 50 do 100, i dalej ju tworzy ca e set-ki (101–200, 201–300 itd.).
Uzasadniona krytyka rankingu jako papierka lakmusowego pozio-mu nauki o rodków uniwersyteckich w danym kraju, obejpozio-muje kilka punktów. Po pierwsze, ranking bierze pod uwag historyczne zas ugi dla nauki poszczególnych uniwersytetów, przez co miesza obecne do-konania naukowe z historycznymi. I tak przyznaje punkty za posiada-nie noblistów do 1911 roku, co wp ywa negatywposiada-nie na ogóln punk-tacj nowo za o onych o rodków. Generalnie przypisanie noblistów poszczególnym uniwersytetom jest problematyczne. W tpliwo ci bu-dzi ju sam sens tej korelacji. Ponadto punktowany jest uniwersytet na którym noblista pracowa w chwili uzyskania nagrody, a nie ten na którym prowadzi nagrodzone Noblem badania naukowe. Po drugie, wysoki ci ar gatunkowy artyku ów naukowych, publikowanych
42
w Web of Science faworyzuje uniwersytety nastawione na badania w zakresie nauk przyrodniczych i cis ych w krajach angloj zycznych. Publikacje w inny mediach i w innym j zyku nie s uwzgl dniane, co wyklucza z punktacji wysokie osi gni cia tych o rodków, które spe-cjalizuj si w naukach spo ecznych czy humanistyce. Wreszcie po trzecie, standaryzacja w punktacji wyklucza z niej specyfi k naukow w poszczególnych krajach. I tak np. wiod ce w nauce wiatowej o rodki pozauniwersyteckie jak instytuty Maxa Planca czy Fraunhofer Gesellschaft w Niemczech s nieuwzgl dniane. Wyj tkowo kuriozalnie w klasyfi kacji wypada zdecydowanie najlepszy uniwersytet w Italii Scuola Normale Superiore di Pisa, która w oparciu o wy rubowane egza-miny wst pne przyjmuje niewielk liczb studentów, (w roku akade-mickim 2011/12 tylko 57), i ze wzgl du na t warto ilo ciow fi gu-ruje na miejscu mi dzy 301 a 400 pozycj , prze cigni ta przez s absze od niej inne w oskie uniwersytety (Academic Ranking of World Uni-versities 2013).
Ranking jest zdominowany absolutnie przez uniwersytety z trady-cyjnych krajów uprzemys owionych. Porównanie ich z o rodkami akademickimi krajów BRIC wypada wr cz mia d co na korzy tych pierwszych, skoro tylko USA prezentuj si liczb 150 uniwersy-tetów, z tego a 8 w pierwszej dziesi tce. Ponadto w pierwszej setce jest jeszcze 10 uniwersytetów angielskich, w tym dwa w pierwszej dziesi tce, 6 niemieckich, 5 japo skich, 4 szwajcarskie i kanadyjskie, 3 francuskie. W sumie ca a UE ma na li cie 190 uniwersytetów. Naj-lepsze uniwersytety krajów BRIC sytuuj si poza pierwsz 200. Wy-j tkiem Wy-jest uniwersytet moskiewski (77 mieWy-jsce) i brazyliWy-jski San Paulo (102–150). Co nie wiadczy ani o wysokiej pozycji Rosji, ani te Brazylii w rankingu, gdy oprócz o rodka moskiewskiego trafi na niego jeszcze jeden tylko uniwersytet rosyjski w St. Petersburgu (301– 400). Ju wi cej, bo 6 uniwersytetów, wprowadzi a na list top-500 Brazylia. Na miejscach od 200 do 500 znalaz y si natomiast 23 uni-wersytety z Chin, wi kszo , bo 11 w ostatniej, pi tej setce, oraz jedy-ny uniwersytet z Indii – Indian Institut of Science (301–400) (Shanghe-iranking 2011). Oznacza to regres, gdy jeszcze w roku 2003 Indie mog y wykaza si 3 uniwersytetami na li ci top-500. Natomiast w ostatnich dwóch dekadach, a ju szczególnie od 2003 roku, ilo uniwersytetów chi skich i brazylijskich wci gni tych do rankingu stale ro nie. Chiny zwi kszy y ilo uniwersytetów na li cie o po ow z 9 na 23, podobnie jak Brazylia, z 4 do 7.
43 Wydatki na badania naukowe, w procentach PKB (OECD
Factbook 2009) 1998 2007 Chiny 0,65 1,49 Rosja 0,95 1,12 Brazylia 0,94 1,02 Indie 0,73 0,71
Daje to odleg pozycj wszystkim krajom BRIC. Dla porównania liderzy tej klasyfi kacji, wysoko uprzemys owione kraje zachodnie (USA, kraje UE, Japonia), graj jakby w innej lidze, przeznaczaj c na R&D rednio trzykrotnie wi cej.
1998 2007 Szwecja 3,61 3,63 Finlandia 2,86 3,47 Japonia 3,00 3,39 Korea Pd. 2,34 3,22 Szwajcaria 2,53 2,90 Islandia 2,00 2,77 USA 2,61 2,68 Austria 1,78 2,56 Dania 2,04 2,54 Niemcy 2,27 2,53
Wydatki na badania naukowe i rozwój (R&D), brutto w mld $ (World Bank, World DeveIopment Indicators 2011)
Kraje uprzemys owione wydaj na ten cel zdecydowanie najwi cej, USA 397 mld $, Japonia 214 mld $, Niemcy 63 mld $ w 2008 roku. Na tym tle kraje BRIC wypadaj wyj tkowo blado. Chiny przeznaczaj na
44
ten cel 42 mld $, Brazylia 11 mld $, a Rosja 7 mld $. Te liczby oddaj jednak tylko cz rzeczywisto ci. Dynamika wydatków na przestrzeni ostatnich lat wykazuje bowiem, e przede wszystkim Chiny w licz-bach absolutnych zwi kszy y wydatki od 1996 roku o 615%, Brazylia o 110%, Indie o 156%, a Rosja o 106%. Dowodzi to, e kraje BRIC po-stawi y na swój rozwój oparty o post p w dziedzinie wiedzy i bada naukowych. Ich dystans do krajów wysoko uprzemys owionych, szczególnie Chin, zmniejsza si . Transfer pieni dzy do tej sfery szcze-gólnie w przypadku Chin i Brazylii, odzwierciedla si w pozycji tych krajów w rankingu szanghajskim.
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 USA 212 224 236 253 272 276 271 277 279 291 303 317 Japonia 128 133 137 137 142 146 148 152 155 165 173 179 Niemcy 38 40 41 44 47 47 48 48 48 49 51 53 Chiny 5 6 7 8 11 12 15 18 21 26 30 35 Brazylia 4 0 0 0 7 7 7 6 6 7 8 9 Indie 2 3 3 3 4 4 4 4 5 5 6 6 Rosja 2 2 2 2 3 3 4 4 4 4 4 5 Polska 1,13 Liczba patentów
Mi dzynarodowa rywalizacja podobnie jak w obszarze edukacji i nauki, tak e w dziedzinie wiedzy u ytkowej, zaostrza si globalnie. Odzwierciedla si to tak e w skoku krajów BRIC w liczbie zg aszania nowych patentów. Dotyczy to w pierwszej kolejno ci Chin, a dalej In-dii i Brazylii. Udzia Chin w wiatowym rynku patentów zwi kszy si na przestrzeni lat 1996 – 2007 z 0,3 do 3,5%, Indii, w analogicznym okresie z 0,1% do 0,7% i Brazylii z 0,1% na 0,3%. Jedynie w Rosji za-chodzi odwrotna tendencja i udzia kraju w wiatowym rynku paten-tów spad z 0,5% do 0,4%. W porównaniu jednak z krajami wysoko uprzemys owionymi, kraje BRIC s jeszcze parweniuszami w dziedzi-nie inowacji. 28% wiatowego rynku patentów nale y do USA, 17% do Japonii i 15% do Niemiec (Deutsche Bank Research 2011).
45 Podsumowanie
Od po owy ubieg ego wieku obserwuje si globalny i dynamiczny wzrost partycypowania spo ecze stwa w wy szym wykszta ceniu. Zjawisko to dotyczy zarówno krajów wysoko uprzemys owionych, jak i rozwijaj cych si , w tym krajów BRIC. Tak e jako tego wykszta -cenia podnosi si . Chiny i Brazylia s t dwójk krajów, które rozpo-cz y po cig za wiatow rozpo-czo ówk .
Rosja w ostatniej dekadzie zwi kszy a nak ady na o wiat i nauk , co jednak nie prze o y o si w istotny sposób na jako oferowanego i uzyskiwanego wykszta cenia oraz podniesienie poziomu nauki. Wr cz przeciwnie nawet, dystans mi dzy Rosj a przoduj cymi w ba-daniach naukowych i edukacji krajami zwi ksza si . W a ciwie jako jedyn pot g w dziedzinie o wiaty i nauki mo na w chwili obecnej uzna Chiny. Co potwierdzaj zarówno ich wydatki na nauk i eduka-cj oraz pozyeduka-cja krajowych uniwersytetów w rankingu szanghajskim, który jako wiarygodny indykator w sposób najbardziej wyra ny uwy-pukla istniej cy dystans mi dzy obydwoma grupami krajów. Wymier-nie stale ro Wymier-nie ilo chi skich i brazylijskich uniwersytetów od 2003 roku na li cie szanghajskiej, podobnie jak sama liczba uniwersytetów w obydwu krajach. Wyra nym outsiderem w dziedzinie nauki i edu-kacji s Indie. Rz d w Dehli planuje jednak w najbli szych 5 latach zwi kszy liczb uniwersytetów z obecnych 400 na 1500 (Süddeut-sche Zeitung 17.05.10), do czego dysponuje znakomitymi wyj ciowy-mi warunkaciowy-mi demografi cznyciowy-mi, skoro po owa spo ecze stwa jest m odsza ni 25 lat. A co stanowi wielki atut wobec konkurenta zza miedzy, którego spo ecze stwo na skutek polityki jednego dziecka w najbli szych dekadach mocno si zestarzeje. Pi t achillesow wszystkich krajów BRIC, z wyj tkiem Brazylii, jest brak wprowadze-nia programów edukacyjnych i transferu pieni dzy, które niwelowa-yby ró nice mi dzy bogatymi a biednymi oraz wiejskimi a miejskimi cz ciami spo ecze stwa, jaka to redystrybucja rodków charaktery-zuje polityk edukacyjn dotychczasowych global player i pot gi w dziedzinie o wiaty i nauki. Generalnie, bior c pod uwag wszystkie kryteria, dotychczasowi global player w dziedzinie edukacji i nauki graj jeszcze w innej lidze ni kraje BRIC, cho dystans jaki dzieli od siebie obydwie grupy krajów w przeci gu ostatnich dwóch dekad, ja-kie min y od zamiany bipolarnego uk adu wiatowego na wielobie-gunowy, systematycznie zmniejsza si . Zjawisko to przyjmuje posta silnej rywalizacji mi dzynarodowej w dziedzinie edukacji i nauki. Nie zawsze sterowanej wy cznie zasobami fi nansowymi, lecz tak e struk-turalnymi reformami i implantacj idei.
46
Bibliografi a
(Academic Ranking of World Universities 2013), w: Shanghai Ranking Academ-ic Ranking of World Universities: w: http://www.cheranking.de/cms/?get Object=108&getLang=de.
(Alphabetisierung in Baden-Württemberg 2013), Antrag der Abgeordneten Felix Schreiner u. a. CDU und Stellungnahme des Ministeriums für Kultus, Jugend und Sport, w: http://www.landtag bw.de/fi les/live/sites/LTBW/fi les/dokumente/ WP15/Drucksachen/2000/15_2982_D.pdf.
(Barro/Lee 2010), Barro, Robert / Lee, Jong-Wha (April 2010). A New Data Set of Educational Attainment in the World, 1950–2010. NBER Working Paper No. 15902. Cambridge, Massachusetts.
(Bechmann 2004), Bechmann, Arnim, Das Aufkommen der Wissensgesellschaft, Zukunfts-Zentrum Barsinghausen, Barsinghäuser Bericht Nr 95, Barsinghausen 2004. (Below 2012), Below, Katharina, Der Aufstieg der BIC-Staaten als
Wissens-mächte, w: Zeitschrift für Politik, Nr 12/2012 (59).
(Bertelsmann Stiftung – Brasil 2011) Country Report Brasil, w: http://www.sgi-network.org/brics/pdf/Country%20Report%20Brazil.pdf.
(Bertelsmann Stiftung – China 2011) Country Report China, w: http://www.sgi-network.org/brics/pdf/Country%20Report%20China.pdf.
(Bevölkerung 2003), http://www.welt-auf-einen-blick.de/bevoelkerung/alphabet-isierung.php.
(Büchmann 1972), Büchmann, Georg, Gefl ügelte Worte, Berlin 1972.
(China Daily 13.6.07), China’s children too busy for playtime, w: China Daily 13.06.2007, w: http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-05/13/con-tent_871182.htm.
(DAAD-Außenstelle Brasilien 2011), w: Bildungssystem im Übergang. Interview mit Christian Müller, Leiter der DAAD-Außenstelle Brasilien, w: http://www.ila-web.de/artikel/ila349/universitaeten_daad.htm.
(Deutsche Bank Research 2011), w: Globaler Wettlauf um Exzellenz und Fachkraefte, Dezember 2011, w: http://www.dbresearch.de/PROD/DBRIN-TERNET_DEPROD/PROD0000000000282277.pdf.
(Educara 2013), Blick auf das indische Schulsystem nach drei Jahren vor Ort von Antje Bornhöft-Lux aus Delhi, w: http://www.ohlermichael.de/edu/docus/ ProjektEducaraIndien.pdf.
(Eurostat 2011), Studentenzahl im Tertiärbereich, Luxemburg 2011.
(Faulstich 2011), Faulstich, Peter, Aufklärung – Der Zugang zum Wissen und die Macht seines Gebrauchs, w: http://www.die-bonn.de/doks/report/2011-theo-rie-der-erwachsenenbildung-01.pdf.
(FAZ 13.6.13), Anleger ziehen rasch Geld aus Asien zuruck, w: Frankfurter Allge-meine Zeitung, 13.6. 2013.
(FAZ 2.4.13), Große Schwellenländer erfreuen jetzt auch die Aktionäre, w: Frankfurter Allgemeine Zeitung 2.04.2013.
(Finanzen.ch 22.08.13), Indien in der Krise, w: Finanzen.ch 22.08.2013 http:// www.fi nanzen.ch/nachrichten/fonds/Indien-in-der-Krise-584408
47 (Krohn 2002), Krohn, Claus-Dieter, Deutsche Wissenschaftsemigration seit 1933
und ihre Remigrationsbarrieren nach 1945, Stuttgart 2002.
(Meister 2009), Meister, Stephan, Russland-Analysen, nr 195, w: http://www. laender-analysen.de/russland/pdf/Russlandanalysen185.pdf.
(Nye 2004), Nye, Joseph, Soft power, The means to successes in world politics, Cambridge 2004.
(OECD Factbook 2009), w: http://dx.doi.org/10.1787/536842640445
OECD Education; PISA Ergebnisse 2013), OECD – Education at a Glance 2013” und “OECD PISA 2009 – Ergebnisse”, Redaktion: 09.07.2013, von: Helena Lübbers und Miguel Krux, VDI Technologiezentrum GmbH.
(Osterhammel 2009), Osterhammel, Jürgen, Die Verwandlung der Welt. Eine Ge-schichte des 19. Jahrhunderts, München 2009.
(Oslo Manual 2005), Guidelines for collecting and interpreting innovation data, Third edition, A joint publication of OECD and Eurostat, Paris 2005.
(Peters 2005), Peters, Heinz-Gerd, Innovationsführerschaft und Management-beratung – strategische Partnerschaft als Basis gemeinsamen Erfolgs, w: Pet-mecky, Arnd / Deelmann, Thomas, Arbeiten mit Managementberater, Berlin-Heidelberg-New York, s. 47–53.
(Primary and Secondary Education 2013), w: China Education, w: http://www. chinaeducenter.com/en/cedu/psedu.php.
(Rössler 1996) Rössler, Eberhard, Geschichte des deutschen U-Bootbaus. Bernard&Graefe, Bonn 1996.
(Shangheiranking 2011), w: http://www.shanghairanking.com/World-University-Rankings-2011/Netherlands.html.
(Süddeutsche Zeitung 17.05.10), Illinger Patric, Rikschas und Raketen, w: Süd-deutsche Zeitung 17.05.2010.
(Walt 1991) Walt, Stephen, The Renaissance of Security Studies.International Studies Quarterly 35, no. 2. (1991), s. 211–239.
(Waltz 1979) Waltz, Kenneth, Theory of International Politics. New York: McGraw-Hill Inc., 1979.
(Tänzler, Knoblauch Soeffner 2006), Tänzler, Dirk / Knoblauch, Hubert / Soef-fner, Hans-Georg. Zur Kritik der Wissensgesellschaft, Konstanz 2006. (Tirman 1985), Tirman, John (red.) Der Krieg im Weltraum – Eine
Grundlagen-studie prominenter Wissenschaftler der Union of Concerned Scientists (UCS) zur Bewaffnung des Weltraums, München 1985.
(The Education for All Development Index 2008), w: http://www.unesco.org/new/ fi leadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/gmr2011-efa-development-index.pdf (The Telegraph 2.09.11), Wave of suicide sweeps China’s graduate class, w: The
Telegraph 2.09.2011, w: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/ china/5907368/Wave-of-suicide-sweeps-Chinas-graduate-class.html.
(Wall Street Journal 8.12.10), The Test Chinese Schools Still Fail, w: The Wall Street Journal 8. 12.2010, w: http://online.wsj.com/article/SB100014240527 48703766704576008692493038646.html.
(Wamser 2005), Wamser, Jochannes, Standort Indien. Der Subkontinentalstaat als Markt und Investitionsziel auslaendischer Unternehmen, Bochum 2005.
48
(Weingart 2001), Weingart, Peter, Die Stunde der Wahrheit? – Zum Verhältnis der Wissenschaft zu Politik, Wirtschaft und Medien in der Wissensgesells-chaft; Velbrück WissensWissensgesells-chaft; Weilerswist, 2001.
(Word Economic Forum 1999).
(TAZ 10.4.09), Recht auf kostenlose Bildung, w: Tageszeitung 10.04.2009. (Zenit 21.6.13), Die katholische Kirche in Brasilien, w: Zenit. Die Welt aus Rom
gesehen, 21.06.2013, w: http://www.zenit.org/de/articles/die-katholische-kirche-in-brasilien.
*
Arkadiusz Stempin – associate professor, Head of the European Integration
Department at Tischner European University in Krakow. He studied History at the Jagiellonian University and German Studies at the University of Freiburg, where he received his PhD (2003, dissertation: The origins of the reconciliation process between Poland and Germany. Maximilian-Koble-Werk), and post-doc-toral degree (Freiburg 2008, German policy towards Poland during World War I). Since 2008 he has been working as an associate professor at the University of Freiburg and at Tischner European University in Krakow.
Abstract
The analysis of the BRIC countries is concentrated on the two areas: science and education. On the basis of numerous acknowledged and standard indicators I attempt an estimation of the development of the BRIC countries in the organic correlation with the current global player, highly developed Western countries, remaining at the same time powers in the fi elds of science and education.
Keywords
