Praca oryginalna Original paper
W ostatnich dwóch dekadach odnotowano zna-cz¹cy wzrost liczby przypadków zatruæ i zaka¿eñ po-karmowych u ludzi. W efekcie powoduj¹ one coraz powa¿niejsze konsekwencje zdrowotne i straty eko-nomiczne (7, 20-22). Przyczyn tego zjawiska, poza zaniedbaniami na etapie przetwarzania i obrotu ¿yw-noci¹ pochodzenia zwierzêcego, upatruje siê coraz czêciej na etapie tzw. produkcji pierwotnej, obejmu-j¹cej, miêdzy innymi, produkcjê i obrót pasz. Udzia³ wszystkich ogniw ³añcucha pasza®zwierzê®cz³owiek w wywo³ywaniu zachorowañ na tle pokarmowym po-twierdzaj¹ tak¿e dane epizootyczne i epidemiologicz-ne (11, 13). Dlatego informacje na temat czêstotliwo-ci wystêpowania drobnoustrojów w paszach mog¹ byæ wykorzystane w procesie oceny ryzyka mikrobiolo-gicznego w ³añcuchu ¿ywnociowym. W ocenie jako-ci mikrobiologicznej pasz zasadnicze znaczenie maj¹ niektóre drobnoustroje chorobotwórcze (Salmonella spp.), a tak¿e grupy drobnoustrojów pe³ni¹ce rolê tzw. wskaników higienicznych, do których nale¿¹ bakte-rie tlenowe mezofilne, grzyby, baktebakte-rie z rodziny En-terobacteriaceae czy beztlenowe laseczki przetrwal-nikuj¹ce z rodzaju Clostridium (12, 13, 15, 17, 24).
Celem badañ by³a ocena jakoci mikrobiologicznej mieszanek paszowych stosowanych obecnie w Polsce.
Materia³ i metody
Materia³ do badañ stanowi³y próbki mieszanek paszo-wych pobierane w ramach urzêdowej kontroli Inspekcji Weterynaryjnej w zak³adach przemys³u paszowego, gra-nicznych punktach kontroli oraz wewnêtrznej kontroli pro-wadzonej przez producentów pasz i hodowców zwierz¹t. £¹cznie w kolejnych latach, w piêciu wymienionych po-ni¿ej kierunkach zbadano 7566 próbek w 2003 roku, 8539 w 2004 roku, 6915 w 2005 roku i 8819 próbek mieszanek paszowych w 2006 r. (tab. 1).
Próbki badano w kierunku obecnoci pa³eczek Salmo-nella spp. (2) i obecnoci beztlenowych laseczek przetrwal-nikuj¹cych z rodzaju Clostridium (3) oraz oznaczano ogól-n¹ liczbê bakterii tlenowych mezofilnych, ogólogól-n¹ liczbê grzybów (3) i liczbê bakterii z rodziny Enterobacteriaceae (4). Badania by³y prowadzone we wszystkich wojewódz-kich laboratoriach zak³adów higieny weterynaryjnej (ZHW) badaj¹cych pasze zgodnie z metodyk¹ zalecan¹ przez Pañ-stwowy Instytut Weterynaryjny PañPañ-stwowy Instytut Ba-dawczy (PIWet PIB) w Pu³awach w ramach prowadzonej dzia³alnoci referencyjnej.
Jakoæ mikrobiologiczna mieszanek paszowych
w Polsce
KRZYSZTOF KWIATEK, EL¯BIETA KUKIER, DARIUSZ WASYL*, ANDRZEJ HOSZOWSKI*
Zak³ad Higieny Pasz, *Zak³ad Mikrobiologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Kwiatek K., Kukier E., Wasyl D., Hoszowski A. Microbiological quality of compound feedstuffs in Poland
Summary
There is a good deal of evidence indicating the participation of the feed®animal®human chain in evoking food borne diseases. With regards to this, the aim of the study was the microbiological quality assessment of compound feedstuffs used in Poland. Examinations were conducted in all regional laboratories dealing with feed tests. The occurrence of Salmonella sp. and Clostridium sp. and mesophilic aerobic bacteria, Entero-bacteriaceae bacteria and fungi counts were assessed. The following were examined: 7566 samples of com-pound feedstuffs in 2003 year, 8539 samples in 2004, 6915 samples in 2005 and 8819 samples in 2006. Assays were conducted following Polish, European and international standards. The percentage of contaminated compound feedstuffs by Salmonella sp. ranged from 0% to 1.8%. The highest contamination level by Entero-bacteriaceae bacteria were detected in feeds for poultry and swine. The highest contamination level by mesophilic aerobic bacteria were found in feeds for poultry, while by fungi were found in feeds for swine and cattle. Clostridium sp. presence were most often confirmed in feeds for swine. The obtained results have shown that the microbiological quality of feeds used in Poland improved during last years and without additional operations decreasing microbiological contamination, the following criteria are currently possible to obtain: mesophilic aerobic bacteria count 106 cfu/g, fungi count 105 cfu/g, Enterobacteriaceae count
105 cfu/g, Clostridium sp. titre 0.001.
Medycyna Wet. 2008, 64 (7) 950
Wyniki badañ przesy³ano do Zak³adu Higieny Pasz PIWet-PIB, gdzie by³y zestawiane i poddawane analizie statystycznej. Wyniki badañ pochodzi³y z pierwszych pó³-roczy lat 2003-2006, z wyj¹tkiem badañ w kierunku obec-noci Salmonella spp., które obejmowa³y lata 2004-2006.
Wyniki mikrobiologicznych badañ ilociowych przed-stawiono na wykresach w postaci logarytmów dziesiêtnych (np. log10 = 3 odpowiada przedzia³owi od 1000 do 9999 jtk/g; log10 = 4 odpowiada przedzia³owi od 10 000 do 99 999 jtk/g). Miano oznacza najmniejsz¹ iloæ produktu (g), w której stwierdza siê obecnoæ Clostridium spp. Po-ziomy zanieczyszczenia pasz przez poszczególne grupy drobnoustrojów w kolejnych latach badania porównano za pomoc¹ analizy regresji (18).
Wyniki i omówienie
W zale¿noci od okresu raportowania odsetek za-nieczyszczonych mieszanek paszowych przez pa³ecz-ki Salmonella wynosi³ od 0% do 1,8%, przy jedno-czenie obserwowanej tendencji do wyrównywania siê wartoci dodatnich, po wyst¹pieniu trendu wzros-towego na pocz¹tku analizowanego okresu (ryc. 1). Znajduje to odzwierciedlenie w odsetku wszystkich ska¿onych pasz, którego wartoæ wzros³a prawie dwu-krotnie na przestrzeni lat 2004-2005. Mieszankami paszowymi najczêciej zanieczyszczonymi przez pa-³eczki Salmonella, jak wynika z prowadzonych badañ krajowych (24), danych European Food Safety
Autho-rity (1) oraz wyników Hacking i wsp. (12), s¹ mie-szanki paszowe dla drobiu, co nie znajduje pe³nego potwierdzenia w prezentowanych wynikach. Tym nie-mniej, bior¹c pod uwagê obecn¹ wielkoæ produkcji pasz w Polsce i stwierdzan¹ czêstotliwoæ wystêpo-wania w nich pa³eczek Salmonella, znaczenie pasz jako ród³a infekcji dla zwierz¹t gospodarskich wydaje siê istotne (11, 12, 14).
W poszczególnych okresach rocznych (lata 2003--2006) stwierdzano, ¿e liczba Enterobacteriaceae we wszystkich badanych mieszankach w zdecydowanej wiêkszoci przypadków nie przekracza³a poziomu 104 jtk/g (log
10 = 4). W zale¿noci od roku stwierdza-ne przekroczenia tej wartoci dotyczy³y od 0 do 14,3% badanych pasz dla drobiu, 0-25,3% próbek pasz dla wiñ oraz 0-22,2% próbek pasz dla byd³a (ryc. 2-4). Bior¹c pod uwagê otrzymane wartoci mo¿na wska-zaæ liczbê 105 jtk/g bakterii z rodziny Enterobacteria-ceae w mieszance paszowej jako wartoæ mo¿liw¹ do osi¹gniêcia, która mo¿e stanowiæ kryterium okrela-j¹ce dopuszczalny poziom zanieczyszczenia mieszan-kach paszowych. Na tê wartoæ jako mo¿liw¹ do zapewnienia w warunkach produkcyjnych wytwórni wskazuj¹ tak¿e badania w³asne wykonane w ramach dysertacji doktorskiej (24). Z kolei Cox i wsp. (9) podaj¹, ¿e z punktu widzenia praktyki produkcyjnej zasadne jest tolerowanie nawet dziesiêciokrotnie wy¿-szego (106 jtk/g) poziomu zanieczyszczenia Entero-bacteriaceae mieszanek paszowych.
W odniesieniu do liczby bakterii tlenowych mezo-filnych, w rozpatrywanych okresach rocznych (2003--2006), mo¿na stwierdziæ, i¿ dla badanych próbek mie-szanek paszowych stwierdzano zanieczyszczenie na poziomie powy¿ej 106 jtk/g (log
10 = 6 i wy¿szy) w za-kresie od 2,3% do 19,4% badanych próbek mieszanek paszowych przeznaczonych dla drobiu; 4,3-9,0% dla wiñ i 3,0-7,7% dla byd³a (ryc. 5-7). Analizuj¹c szcze-gó³owo poziom zanieczyszczenia okrelony wartocia-mi liczbowywartocia-mi dla badanych wartocia-mieszanek paszowych dla drobiu mo¿na stwierdziæ, ¿e cechuje je wy¿szy ziom zanieczyszczenia przez bakterie tlenowe w po-równaniu do mieszanek przeznaczonych dla wiñ i byd³a. Najczêciej stwierdzany zakres zanieczyszcze-nia bakteryjnego wszystkich badanych mieszanek pa-szowych mieci³ siê w przedziale od 103 do 106 jtk/g. Poziom zanieczyszczenia bakteryjnego w
poszczegól-a ir o g e t a K y z s a p . p p s a ll e n o m l a S Clostirdiumspp. Bakteire ltenowe Grzyby Enterobacteiraceae 4 0 0 2 2005 2006 2003 2004 2005 2006 2003 2004 2005 2006 2003 2004 2005 2006 2003 2004 2005 2006 a k n a z s e i M u i b o r d a l d 2642 2310 2439 41 606 575 1076 810 799 497 847 604 796 541 947 329 92 46 76 a k n a z s e i M a ³ d y b a l d 1516 1548 1582 100 171 1121 178 108 162 101 183 113 176 111 122 27 11 10 a k n a z s e i M ñ i w a l d 1839 1482 1522 228 241 1293 361 308 185 318 304 324 268 324 118 41 12 52 m e z a R 4997 4340 4543 41 934 887 1490 1249 1215 744 1266 991 1233 885 1382 469 160 59 138
Tab. 1. Liczba próbek mieszanek paszowych badanych w poszczególnych kierunkach w latach 2003-2006
Ryc. 1. Wystêpowanie Salmonella spp. w mieszankach paszo-wych
Ryc. 4. Liczba Enterobacteriaceae w mieszankach paszowych dla byd³a
Ryc. 3. Liczba Enterobacteriaceae w mieszankach paszowych dla wiñ
Ryc. 2. Liczba Enterobacteriaceae w mieszankach paszowych
dla drobiu Ryc. 5. Liczba bakterii tlenowych mezofilnych w mieszankachpaszowych dla drobiu
Ryc. 6. Liczba bakterii tlenowych mezofilnych w mieszankach paszowych dla wiñ
Ryc. 7. Liczba bakterii tlenowych mezofilnych w mieszankach paszowych dla byd³a
Medycyna Wet. 2008, 64 (7) 952
Ryc. 13. Miano Clostridium spp. w mieszankach paszowych dla byd³a
Ryc. 8. Liczba grzybów w mieszankach paszowych dla drobiu
Ryc. 9. Liczba grzybów w mieszankach paszowych dla wiñ
Ryc. 10. Liczba grzybów w mieszankach paszowych dla byd³a
Ryc. 11. Miano Clostridium spp. w mieszankach paszowych dla drobiu
Ryc. 12. Miano Clostridium spp. w mieszankach paszowych dla wiñ
nych kategoriach pasz nie ró¿ni³ siê znacz¹co na przestrzeni czterech lat. Dziesiêciokrotnie wy¿sze rednie po-ziomy bakterii tlenowych w mieszan-kach paszowych, w porównaniu do prezentowanych wyników, otrzyma³ Vlachou i wsp. (23).
W badaniach liczby grzybów w mieszankach paszowych, przepro-wadzonych w analogicznym okresie
(2003-2006) wartoci powy¿ej 105
jtk/g (log10 = 5 i wy¿szy) stwierdza-no w zakresie od 0,7% do 4,0% dla próbek pasz przeznaczonych dla dro-biu, 2,2-5,3% dla próbek pasz dla wiñ oraz 1,8-7,7% dla próbek pasz dla byd³a (ryc. 8-10). Liczba grzybów w badanych rodzajach mieszanek paszowych nie ró¿ni³a siê znacz¹co w poszczególnych latach badania.
Podobny poziom zanieczyszczenia mikroflor¹ grzy-bów mieszanek paszowych w stosunku do otrzyma-nych wczeniej wyników badañ krajowych poziomu wykazali inni autorzy (6, 19).
W poszczególnych okresach rocznych obecnoæ bakterii z rodzaju Clostridium w rozcieñczeniu 0,0001 stwierdzono w zakresie 0-1% badanych próbek pasz dla drobiu i byd³a oraz 0-1,3% badanych próbek pasz dla wiñ (ryc. 11-13). Miano beztlenowców 0,001 po-siada³o od 0,7% do 4,2% badanych próbek mieszanek paszowych. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e poziom zanie-czyszczenia przez beztlenowe laseczki przetrwalniku-j¹ce z rodzaju Clostridium zdecydowanej wiêkszoci (> 95%) analizowanych próbek pasz nie przekracza³ 103 jtk/g.
Jak dowodz¹ przedstawione wyniki badañ, pasze mog¹ byæ rezerwuarem i czynnikiem transmisyjnym dla wielu mikroorganizmów, zarówno saprofitów, jak i patogenów, w tym tak¿e czynników zoonoz. Cho-cia¿ dopuszczalne limity zanieczyszczenia mikrobio-logicznego pasz nie s¹ przyjête w Unii Europejskiej (UE), wiele krajów stosuje w³asne kryteria oceny, po-dobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Czynnikiem zachêcaj¹cym hodowców zwierz¹t w Niemczech jest deklarowana przez producentów pasz maksymalna liczba bakterii w gramie produktu na poziomie 105 jtk/g. Zapropono-wany przez Dalcero i wsp. (10) w Argentynie limit grzybów w mieszankach paszowych wynosi 105 jtk/g, a w Turcji jest limitowane zanieczyszczenie mikolo-giczne pasz dla koni i wynosi ono 5,0 × 104 jtk/g (5). W Holandii mieszanki paszowe zawieraj¹ce poni¿ej 104 zarodników grzybów w gramie uznaje siê za bar-dzo dobrej jakoci, od 104 do 5,0 × 104 za dobre, od 5,0 × 104 do 5,0 × 105 za budz¹ce zastrze¿enia, a od 5,0 × 105 do 106 za pasze o z³ej jakoci. Gdy liczba zarodników w gramie przekroczy milion, pasza jest dyskwalifikowana. Brak jednolitych parametrów
oce-ny mikrobiologicznej pasz by³o jedoce-nym z powodów rozpoczêcia w 2006 r. na forum UE debaty na temat koniecznoci ustalenia powy¿szych kryteriów, wspól-nych dla wszystkich krajów cz³onkowskich.
Obowi¹zek stosowania okrelanych w przesz³oci parametrów oceny mikrobiologicznej przez producen-tów pasz w naszym kraju zniesiono z dniem 1 stycz-nia 2003 r., a fragmentaryczne i rzadko publikowane wyniki badañ mikrobiologicznych pasz nie dawa³y podstaw do zaproponowania nowych, merytorycznie uzasadnionych kryteriów oceny (tab. 2). Obowi¹zuj¹-ce obecnie kryteria oObowi¹zuj¹-ceny nie dopuszczaj¹ jedynie obecnoci pa³eczek Salmonella w 25 gramach paszy, ograniczaj¹ liczbê bakterii z rodziny Enterobacteria-ceae w m¹czkach zwierzêcych (w 2 sporód 5 próbek badanej partii dopuszcza siê od 10 do 300 jtk/g) oraz nie dopuszczaj¹ obecnoci C. perfringens w 1 gramie m¹czki zwierzêcej.
Analiza regresji otrzymanych wyników badañ ilo-ciowych wskaza³a na niewielk¹, lecz systematyczn¹ poprawê jakoci mikrobiologicznej mieszanek pa-szowych stosowanych w Polsce. Dotyczy to przede wszystkim zanieczyszczenia analizowanych pasz przez bakterie tlenowe mezofilne, a tak¿e zanieczyszczenia pasz przeznaczonych dla byd³a przez bakterie z rodzi-ny Enterobacteriaceae. Analiza regresji otrzymarodzi-nych wyników jakociowych badañ nad wystêpowaniem Salmonella spp. i Clostridium spp. nie wskaza³a jed-noznacznie na wystêpowanie tendencji do poprawy badanych wyró¿ników jakoci mikrobiologicznej pasz w analizowanym okresie. Fakt ten mo¿e byæ argumen-tem przemawiaj¹cym za koniecznoci¹ prowadzenia dalszych obserwacji w przysz³oci, co potwierdzaj¹ równie¿ inni badacze (14, 24). Otrzymane wyniki po-zwalaj¹ tak¿e na stwierdzenie, ¿e obecnie, bez dodat-kowych zabiegów obni¿aj¹cych zanieczyszczenie mi-krobiologiczne badanych kategorii pasz, mo¿liwymi do osi¹gniêcia s¹ nastêpuj¹ce wartoci krytyczne:
a k s W kni a i n e z c z s y z c e i n a z a i n e z c z s y z c e i n a z ti m i L ) g / k tj ( m o iz o p y n c e b O a i n e z c z s y z c e i n a z s e r k a z ) g / k tj ( a i n d e r y n a w o n o p o r P ti m il a i n e z c z s y z c e i n a z ) g / k tj ( y n a w o s o t s .r 3 0 0 2 o d woymbeacgnaieny wynikikrajowe ii r e t k a b a b z c i L h c y w o n e lt < × 03 1 6 10-1508080209080000 <106 w ó b y z r g a b z c i L <70000 1 0 0 0 0 0 1 < 2 0 0 0 0 0 2 < 3 0 0 0 0 0 0 5 3 -0 1 5 3 0 3 5 <105 a b z c i L e a e c a ir e t c a b o r e t n E od10do3004 10-214043010200000 <105 o n a i M Clostirdiumspp. <0,0001 <0,10-,00,10001 <0,001
Tab. 2. Kryteria oceny mikrobiologicznej pasz stosowane w przesz³oci, obecnie i proponowane do stosowania w przysz³oci
Objanienia: 1 dla poekstrakcyjnych rut z nasion rolin oleistych; 2 dla koncentra-tów paszowych; 3 dla mieszanek paszowych, premiksów i surowców paszowych ro-linnych; 4 dla m¹czek zwierzêcych
Medycyna Wet. 2008, 64 (7) 954
106 jtk/g dla bakterii tlenowych mezofilnych, 105 jtk/g dla grzybów, 105 jtk/g dla Enterobacteriaceae oraz miano 0,001 dla Clostridium spp. (tab. 2).
Porównuj¹c jednak proponowane wartoci z obo-wi¹zuj¹cymi w innych krajach mo¿na zauwa¿yæ, ¿e nie nale¿¹ one do najbardziej restrykcyjnych. Dlatego wa¿ne jest, aby producent pasz, maj¹c wiadomoæ konsekwencji zdrowotnych dla zwierz¹t, a porednio tak¿e dla ludzi, d¹¿y³ do osi¹gniêcia mo¿liwie najlep-szej jakoci mikrobiologicznej swoich produktów (8, 16). Istotn¹ rolê odgrywaj¹ równie¿ odpowiednie dzia³ania ze strony rolników, np. dosuszanie materia-³ów paszowych. Z kolei przechowywanie pasz w wa-runkach uniemo¿liwiaj¹cych ich dodatkow¹ kontami-nacjê nale¿y do obowi¹zku nie tylko producentów pasz, ale tak¿e hodowców zwierz¹t w ramach przestrzega-nia zasad higieny oraz dobrej praktyki.
Pimiennictwo
1.Anon.: European Food Safety Authority: Preliminary report. Analysis of the baseline study on the prevalence of Salmonella in laying hen flocks of Gallus gallus. EFSA J. 2006, 81, 1-74.
2.Anon.: Polska Norma PN-EN ISO 6579:2003 Mikrobiologia ¿ywnoci i pasz. Horyzontalna metoda wykrywania Salmonella spp.
3.Anon.: Polska Norma PN-R-64791:1994 Pasze. Wymagania i badania mi-krobiologiczne.
4.Anon.: Polska Norma PN-R-64792:1997 Pasze. Oznaczanie bakterii z rodzi-ny Enterobacteriaceae. Metoda najbardziej prawdopodobnej liczby (NPL) i metoda liczenia kolonii.
5.Basalan M., Hismiogullari S. E., Hismiogullari A. A., Filazi A.: Fungi and aflatoxin B1 in horse and dog feeds in Western Turkey. Rev. Mèd. Vèt. 2004,
5, 248-252.
6.Borkowska-Opacka B.: Badania nad wykrywaniem i wystêpowaniem grzy-bów w przemys³owych mieszankach paszowych przeznaczonych dla drobiu. Praca hab., PIWet Pu³awy 1980.
7.Buzby J. C., Roberts T.: Economic costs and trade impacts of microbial food-borne illness. World Health Stat. Q. 1997, 50, 57-66.
8.Colditz I. G.: Effects of the immune system on metabolism: implications for production and disease resistance in livestock. Livest. Prod. Sci. 2002, 3, 257-268.
9.Cox N. A., Bailey J. S., Thomson J. E., Juven B. J.: Salmonella and other Enterobacteriaceae found in commercial poultry feed. Poult. Sci. 1983, 62, 2169-2175.
10.Dalcero A., Magnoli C., Luna M., Ancasi G., Reynoso M. M., Chiacchie-ra S., Miazzo R., Palacio G.: Mycoflora and naturally occuring mycotoxins in poultry feeds in Argentina. Mycopathol. 1998, 141, 37-43.
11.Davis M. A., Hancock D. D., Rice D. H., Call D. R., DiGiacomo R., Samad-pour M., Besser T. E.: Feedstuffs as a vehicle of cattle exposure to Escherichia coli O157:H7 and Salmonella enterica. Vet. Microbiol. 2003, 95, 199-210. 12.Hacking W. C., Mitchell W. R., Carlson H. C.: Salmonella investigation in an
Ontario feed mill. Can. J. Comp. Med. 1978, 28, 400-406.
13.Hinton M. H.: Infections and intoxications associated with animal feed and forage which may present a hazard to human health. Vet. J. 2000, 159, 124--138.
14.Hoszowski A., Wasyl D.: Wystêpowanie i antybiotykoopornoæ pa³eczek Sal-monella w Polsce. Medycyna Wet. 2005, 61, 660-663.
15.Krytenburg D. D., Hancock D. D., Rice D. H., Besser T. E., Gay C. C., Gay J. M.: A pilot survey of Salmonella enterica contamination of cattle feeds in the Pacific northwestern USA. Anim. Feed Sci. Technol. 1998, 75, 75-79.
16.Kwiatek K., Kukier E., Wasyl D., Hoszowski A.: Jakoæ mikrobiologiczna materia³ów paszowych w Polsce. Medycyna Wet. (w druku).
17.Kwiatek K., Wojtoñ B.: Wymagania i metody mikrobiologicznych badañ pasz i surowców paszowych. ¯ycie Wet. 1998, 7, 262-265.
18.£omnicki A.: Wprowadzenie do statystyki dla przyrodników. PWN, Warsza-wa 2003.
19.Miklaszewska B., Kumiñska K., Grajewski J.: Mikologiczne i mikotoksy-kologiczne ska¿enie w badanych próbach pasz i ¿ywnoci (w latach 2001--2004). VII Miêdzynarodowa Konferencja Naukowa: Mikotoksyny i pato-genne plenie w rodowisku, Bydgoszcz 2004, s. 221-228.
20.Rocourt J., Moy G., Vierk K., Schlundt J.: The present state of foodborne disease in OECD countries. Food Safety Department, WHO, Geneva 2003. 21.Sinell H. J.: Control of food-borne infections and intoxications. Int. J. Food
Microbiol. 1995, 25, 209-217.
22.Todd E. C. D.: Preliminary estimates of costs of foodborne diseases in the United States. J. Food Protect. 1989, 52, 595-601.
23.Vlachou S., Zoiopoulos P. E., Drosinos E. H.: Assessment of some hygienic parameters of animal feeds in Greece. Anim. Feed Sci. Tech. 2004, 17, 331--337.
24.Wojdat E.: Ocena jakoci mikrobiologicznej rodków ¿ywienia zwierz¹t ze szczególnym uwzglêdnieniem fenotypowej i genotypowej charakterystyki wyizolowanych szczepów Clostridium perfringens. Praca dokt. PIWet-PIB, Pu³awy 2006.
Adres autora: doc. dr hab. Krzysztof Kwiatek, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: kwiatekk@piwet.pulawy.pl
