Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 66 (3), 206-209, 2010

Medycyna Wet. 2010, 66 (3) 206

Praca oryginalna Original paper

Choroba krwotoczna królików (RHD – Rabbit Haemorrhagic Disease) pojawi³a siê w Polsce w 1988 r. Pierwsze ogniska schorzenia opisali Górski, So³tysik i Michalska oraz Buczek (2, 12, 32). Czynnik zakaŸny jest wirusem z rodzaju Lagovirus, rodziny Caliciviri-dae. Nale¿y do stosunkowo ma³ych zarazków, wiel-koœci 30-35 nm. Nagi kapsyd o symetrii ikozahedral-nej sk³ada siê z 32 kapsomerów. Posiada jednoniciowe RNA o polaryzacji dodatniej i d³ugoœci 7,5 Kb. Anali-za bia³ek strukturalnych kapsydu wykaAnali-za³a obecnoœæ trzech bia³ek o masie cz¹steczkowej 60, 45 i 30 kD (5, 6, 21, 22, 26, 28). Zarazek jest bardzo stabilny i opor-ny na czynniki œrodowiska (13). Jego zakaŸnoœci nie obni¿a dzia³anie eteru, chloroformu, trypsyny oraz pH 3,0. Prze¿ywa w temperaturze 56°C – 2 godziny, w 37°C – 24 godziny, w temperaturze pokojowej 10 miesiêcy, a w 4°C – 28 miesiêcy (9). Ulega inaktywa-cji po dzia³aniu 10% NaOH i 1-1,4% formaldehydu (1, 36). Wirus replikuje siê w cytoplazmie i uwalnia z komórek drog¹ lizy (24). Próby izolacji zarazka

w hodowlach komórkowych in vitro do chwili obec-nej nie da³y pozytywnych wyników. Jedynie Gong i Ji (10) donieœli o skutecznych próbach adaptacji wirusa RHD do komórek nerki królika.

Schorzenie wywo³ane przez ten zarazek, zwane rów-nie¿ pomorem królików, po raz pierwszy zaobserwo-wano w Chinach w 1984 r. (15). W Europie wirus po-jawi³ siê w latach 1986-1987 i powodowa³ wysok¹ œmiertelnoœæ wœród zaka¿onych zwierz¹t. Obecnie wystêpuje na wszystkich kontynentach, a endemicz-nie w Azji, Europie, Ameryce Œrodkowej, Zachodendemicz-niej i Pó³nocnej Afryce (14). Swoista profilaktyka polega na podawaniu szczepionek zabitych, a w nieswoistej nale¿y eliminowaæ czynniki wp³ywaj¹ce negatywnie na stan zdrowotny zwierz¹t. Pierwsz¹ szczepionkê opracowano w Chinach w 1984 r. (35). W Polsce od 1989 r. produkowana jest szczepionka „Cunivac”. Jest to biopreparat uzyskany z narz¹dów zaka¿onych kró-lików, inaktywowany formalin¹ i adsorbowany na wo-dorotlenku glinu (11). Immunizuje siê króliki w

wie-Serologiczna ocena poziomu przeciwcia³

przeciwko wirusowi krwotocznej choroby królików

Zak³ad Mikrobiologii Weterynaryjnej, *Katedra Higieny ¯ywnoœci Zwierzêcego Pochodzenia Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin

Majer-Dziedzic B., Szkucik K.

Serological evaluation of antibody titres to rabbit haemorrhagic disease

Summary

The research was aimed at determining the level of hemagglutination-inhibiting (HI) antibodies in the serum of slaughter rabbits. The research material consisted of 201 serum samples collected from slathered rabbits of 20 weeks of age and body weight from 4.5 to 5 kg. The rabbits originated from small farms (167 cross-breeds) and a battery farm (34 French Lops) located in south-eastern Poland. The animals from the battery farm had been vaccinated with „Cunivac”, whereas those bred on small farms had not been vaccinated at all. The sera collected from the animals were examined with the hemagglutination-inhibiting test for the presence of antibodies to rabbit haemorrhagic disease (RHD). The results obtained showed that only 5% of the animals reacted negatively, while the remaining 95% showed positive titres. In the group of vaccinated rabbits, no antibodies were found in three animals. Titres ranging from 100 to 800 were noted in 21 sera, while 9 animals reacted with titres of 1000 or more. Out of the 201 sera examined, 167 came from non-vaccinated rabbits originating from regions free of RHD. Positive titres of HI antibodies were not found in 7 samples. On the other hand, 80.2% of the animals were characterised by positive titres of 100 or more. In a similar research conducted in 1992 as much 68.4% of 215 sera tested were found negative for these antibodies. The results of the present research showed a very high percentage of sera with positive titres in non-vaccinated animals, which were free from the disease. This might suggest that non-pathogenic strains (RCV) related to the RHD virus exist also in Poland. It appears that such strains might have a similar effect as a vaccine, immunising the infected animals, which show no symptoms of the disease.

Medycyna Wet. 2010, 66 (3) 207

ku powy¿ej 4-5 tygodni. OdpowiedŸ pojawia siê po 5-7 dniach, a przeciwcia³a utrzymuj¹ siê w surowicy przez 6-12 miesiêcy. Podanie preparatu zwierzêtom chorym skraca czas trwania choroby, zmniejsza sze-rzenie siê enzootii i zapobiega upadkom (9). Stoso-wanie szczepionki ograniczy³o w wysokim stopniu za-chorowania wœród królików, a tym samym zreduko-wa³o straty ekonomiczne. Wed³ug danych OIE, ogni-ska enzootii wystêpuj¹ w Polsce sporadycznie. Jed-nak w surowicy królików pochodz¹cych od zdrowych klinicznie zwierz¹t stwierdza siê obecnoœæ przeciw-cia³ w mianach > 10, które s¹ uwa¿ane za miana ochronne (8).

Badania surowic pochodz¹cych z lat 1975-1985, czyli zebranych 10 lat przed wykryciem choroby krwo-tocznej królików w Europie, wykaza³y obecnoœæ prze-ciwcia³ przeciwko wirusowi RHD (5, 19, 20, 31, 33). Dane te sugeruj¹ wystêpowanie niepatogennych szcze-pów wirusowych – RCV (Rabbit Calicivirus), które s¹ genowo i antygenowo œciœle spokrewnione z wiru-sem RHD (14). W 1996 r. we W³oszech zidentyfiko-wano u zdrowych królików wirus RCV, który repliko-wa³ siê w jelicie cienkim w niskich mianach, by³ awi-rulentny, a jego genom w 92% by³ identyczny z wiru-sem RHD (3, 4). Badania serologiczne przeprowadzo-ne w latach 1999-2008 na terenie tego kraju wykaza³y obecnoœæ przeciwcia³ przeciwko wirusowi RHD u kró-lików nieszczepionych, pochodz¹cych z obszarów wolnych od RHD (14). Podobne badania i zbli¿one wyniki uzyskano dokonuj¹c serologicznej oceny wœród populacji królików w Anglii, Francji, Australii i No-wej Zelandii (23, 27, 30). ród³em antygenu w diag-nostycznych badaniach laboratoryjnych s¹ narz¹dy wewnêtrzne pad³ych zwierz¹t. Wysokie miana wirusa stwierdza siê szczególnie w w¹trobie. Wirus hemaglu-tynuje erytrocyty ludzkie grupy „0”, co umo¿liwia wy-korzystanie odczynu hemaglutynacji (HA) do wykry-wania zarazka w narz¹dach pad³ych zwierz¹t. Test jest czu³y, tani, ³atwy w wykonaniu i st¹d czêsto wykorzy-stywany w badaniach diagnostycznych, podobnie jak odczyn hamowania hemaglutynacji (HI), który jest jed-nym z podstawowych testów serologicznych okreœla-j¹cych poziom przeciwcia³ w badanych surowicach.

Celem badañ by³o okreœlenie poziomu przeciwcia³ hamuj¹cych hemaglutynacjê (HI) w surowicy królików rzeŸnych pochodz¹cych z regionów po³udniowo--wschodniej Polski.

Materia³ i metody

Materia³ do badañ stanowi³o 201 surowic pochodz¹cych od królików poddanych ubojowi w wieku ok. 20 tygodni. Zwierzêta zosta³y zakwalifikowane wed³ug Polskiej Nor-my (29) do I klasy jakoœciowej, a ich przy¿yciowa masa cia³a wynosi³a 4,5-5,0 kg. Króliki te pochodzi³y z gospo-darstw drobnotowarowych (167 mieszañców) i hodowli fermowej (34 francuskie barany), po³o¿onych na terenie województw ma³opolskiego i podkarpackiego. Na podsta-wie wywiadu przeprowadzonego w ramach badania

przed-ubojowego stwierdzono, ¿e króliki pochodz¹ce z hodowli fermowej by³y szczepione szczepionk¹ „Cunivac”, nato-miast zwierzêta hodowane w przydomowych gospodar-stwach nie by³y poddane ¿adnym zabiegom lekarsko-wete-rynaryjnym, w tym tak¿e szczepieniom profilaktycznym. Na podstawie badania przed- i poubojowego tuszki króli-ków oceniono jako zdatne do spo¿ycia.

Antygen. W badaniach wykorzystano antygen pocho-dz¹cy z tkanki w¹trobowej pad³ych królików z typowymi objawami posocznicy krwotocznej. Przygotowany homo-genizat (10%) aglutynowa³ erytrocyty ludzkie grupy „0” w mianie 16 000. Antygen zidentyfikowano w teœcie HI z u¿yciem surowicy odpornoœciowej uzyskanej po immu-nizacji królików (17).

Surowice. Krew pobran¹ od królików w czasie ubojo-wego wykrwawiania przewo¿ono w warunkach ch³odni do laboratorium i tam j¹ odwirowano. Otrzyman¹ surowicê przed badaniem poddano inaktywacji cieplnej w tempera-turze 56°C/30 min. w ³aŸni wodnej.

Odczyn hemaglutynacji (HA). Do badañ u¿yto erytro-cytów ludzkich grupy „0”. Krwinki 3-krotnie przemywano w p³ynie fizjologicznym i przygotowywano 0,5% zawiesi-nê w buforze Sorensena o pH 5,8 z zawartoœci¹ 0,1% albu-miny bydlêcej.

Odczyn zahamowania hemaglutynacji (HI). Kolejne surowice rozcieñczano w p³ynie fizjologicznym i dodawa-no antygen o mianie równym 4 jeddodawa-nostkom HA. Mieszani-nê inkubowano 1 godziMieszani-nê w 37°C, sch³adzano i dodawano równ¹ objêtoœæ (100 µl) 0,5% zawiesiny erytrocytów ludz-kich grupy „0”. P³ytki przetrzymywano 2 godziny w 4°C do wyst¹pienia wyraŸnej hemaglutynacji w kontroli anty-genu. Niespecyficzne inhibitory hemaglutynacji (NSI) i na-turalne hemaglutyniny usuwano przez inaktywacjê ciepln¹ surowic oraz wysycanie ich erytrocytami ludzkimi. Dodat-kowo celem sprawdzenia ich obecnoœci w surowicach wy-konywano pierwsze rozcieñczenia surowic podwójnie, gdzie antygen zastêpowano buforem u¿ytym do badañ (16). Poniewa¿ kaolin z regu³y obni¿a poziom przeciwcia³ czte-rokrotnie i wy¿ej, nie stosowano tej metody do usuwania niespecyficznych inhibitorów (18). Kontrolê dodatni¹ sta-nowi³a surowica odpornoœciowa uzyskana po immunizacji królików (17). Miano HI odczytywano jako odwrotnoœæ naj-wy¿szego rozcieñczenia surowicy, w którym wystêpowa³o hamowanie odczynu.

Wyniki i omówienie

Miana przeciwcia³ HI przeciw wirusowi krwotocz-nej choroby królików podano w tab. 1. U trzech króli-ków pochodz¹cych z fermy (szczepionych) nie stwier-dzono obecnoœci przeciwcia³, u jednego miano wyno-si³o 10, a u pozosta³ych ³ 100 (w tym 9 zwierz¹t zare-agowa³o mianem ³ 1000). W grupach zwierz¹t nie-szczepionych wykryto równie¿ przeciwcia³a HI w su-rowicy pomimo braku szczepieñ i kontaktu z chory-mi. Na 167 przebadanych surowic pochodz¹cych z tych gospodarstw tylko w siedmiu nie stwierdzono dodat-nich mian. Pozosta³e surowice reagowa³y dodatnio. Miana przeciwcia³ w zakresie 100 i wiêcej wykryto u 80,2% badanych zwierz¹t (tab. 2 i 3). Podobne

ba-Medycyna Wet. 2010, 66 (3) 208

dania przeprowadzono w 1992 r. (34), kiedy ogniska choroby krwotocznej królików wystêpowa³y czêsto, a profilaktyka by³a prowadzona na szerok¹ skalê. Z wy-wiadu wynika³o jednak, ¿e badane zwierzêta nie by³y szczepione przeciwko wirusowi RHD. Z analizy da-nych wynika³o, ¿e na 215 przebadada-nych surowic u 68,4% zwierz¹t nie wykazano obecnoœci przeciw-cia³, w 34 surowicach (15,8%) miano przeciwcia³ kszta³towa³o siê w granicach 50-200. Miana wy¿sze zanotowano sporadycznie (2 surowice) (tab. 3).

Wyniki uzyskane obecnie wskazuj¹, ¿e tylko 5% królików nie reagowa³o pozytywnie w teœcie HI z wi-rusem RHD, a pozosta³e wykazywa³y miana dodatnie. W 144 surowicach (71,6%) miana przeciwcia³ mieœ-ci³y siê w zakresie 100-800, a w 19 surowicach (9,5%) by³y wy¿sze i wynosi³y od 1000 do 4000. Na 201 prze-badanych surowic tylko 34 uzyskano od królików szczepionych, pochodz¹cych z fermy hodowlanej. Po-zosta³e zwierzêta nie by³y szczepione, a z wywiadu wynika³o, ¿e w hodowlach nie zaobserwowano przy-padków chorobowych wskazuj¹cych na zaka¿enie wirusem RHD. Obecnoœæ w tak wysokim procencie przeciwcia³ przeciwko RHDV w surowicach zdrowych klinicznie królików hodowlanych potwierdzaj¹ tym samym spostrze¿enia Lavazzy i Capucciego (14) o wy-stêpowaniu apatogennych szczepów wirusowych spo-krewnionych genowo i antygenowo z patogennym RHDV. Badania, które przeprowadzono na szerok¹ skalê we W³oszech u królików nieszczepionych i po-chodz¹cych z obszarów wolnych od RHD wykaza³y, ¿e przeciwcia³a reaguj¹ce z wirusem krwotocznej cho-roby w mianach 20-1280 s¹ obecne u ponad 80% kon-trolowanych zwierz¹t. Wyniki uzyskane przez Lavaz-zê i Capucciego (14) potwierdzaj¹ badania licznych autorów (7, 19, 20, 27, 30, 33), którzy równie¿ suge-ruj¹ wystêpowanie u królików niepatogennych szcze-pów wirusowych (RCV) spokrewnionych z patogen-nym RHDV. Badania materia³u genetycznego z 1955 r. i lat póŸniejszych potwierdzaj¹ przekonanie, ¿e wiru-sy podobne do RHDV by³y obecne w Europie wiele lat wczeœniej i nie wywo³ywa³y enzotii (23).

Podobne wyniki badañ serologicznych uzyskane po zbadaniu surowicy dzikich królików w Australii i Nowej Zelandii wykaza³y, ¿e przeciwcia³a, reaguj¹-ce z wirusem RHD, by³y obecne w dzikiej populacji królików przed introdukcj¹ RHDV (7, 25, 27, 30). Autorzy sugeruj¹, ¿e szczepy RCV mog¹ byæ prekur-sorami zjadliwego mutanta, który zapocz¹tkowa³ en-zootiê w po³owie lat osiemdziesi¹tych. Czynnik

od-Tab. 3. Porównanie procentowego udzia³u mian przeciwcia³ w surowicy królików w 1992 i 2008 r.

Objaœnienia: * – ró¿nice statystycznie istotne przy p £ 0,01 o n a i M 1992(35) 2008 a b z c i L % Liczba % 0 1 < 1471 68,4 10 15,0* 0 1 34 15,8 28 13,9* 0 0 1 -0 5 24 11,1 38 18,9* 0 0 2 -0 5 1 18 13,7 66 32,8* 0 0 0 1 -0 0 4 10 0 51 25,4* 0 0 0 1 > 12 11,0 18 4,0 m e ³ ó g O 215 100 201 100

Tab. 2. Procentowy udzia³ mian przeciwcia³ w surowicy kró-lików o n a i M Liczba % 0 10 15,0 0 1 28 13,9 0 0 1 38 18,9 0 0 2 66 32,8 0 0 4 27 13,4 0 0 8 13 16,5 0 0 0 1 11 15,5 0 0 0 2 14 12,0 0 0 0 4 14 12,0 m e z a R 201 100

Tab. 1. Miana przeciwia³ HI przeciwko wirusowi krwotocznej choroby królików

Objaœnienia: * – gospodarstwa drobnotowarowe, ** – ferma hodowlana e i n e z d o h c o P t ¹ z r e i w z c i w o r u s a b z c i L Wysokoœæmiana– ilczbasurowic m e ³ ó g o dodatnich 0 10 100 200 400 800 1000 2000 4000 * 1 14 14 – – 5 14 3 2 – – – * 2 24 23 1 12 3 – 1 2 4 1 – * 3 11 10 1 – 1 13 2 2 1 1 – * 4 30 29 1 – 8 19 2 – – – – *5** 34 31 3 11 2 10 7 2 3 2 4 * 6 29 28 1 – 5 13 8 1 1 – – * 7 29 29 – 11 131 15 – – – – – * 8 20 18 2 12 3 14 3 4 2 – – * 9 10 19 1 11 2 14 1 1 – – –

Medycyna Wet. 2010, 66 (3) 209

powiedzialny za antygenowe przesuniêcie i determi-nanty patogennoœci na genomie RHDV nie zosta³ jesz-cze okreœlony, ale uwa¿a siê, ¿e wirusy RCV by³y po-cz¹tkowo wirusami jelitowymi, które naby³y zdolnoœæ przekraczania bariery œluzówki i zaatakowa³y komór-ki w¹troby (14).

Wirusy apatogenne latentnie zaka¿aj¹ fermy króli-ków hodowlanych i dzia³aj¹ jak naturalna szczepion-ka, wywo³uj¹c spontaniczn¹ serokonwersjê zwierz¹t przy braku jakichkolwiek objawów choroby. Zw³asz-cza sekwencje aminokwasów RCV g³ównego bia³ka kapsydu VP60 w pozycjach 300 i 311 s¹ po³o¿one w regionie ulegaj¹cym du¿emu zró¿nicowaniu, co mo¿e decydowaæ o nabieraniu cech patogennoœci wœród ma³o zjadliwych wirusów z rodziny Caliciviri-dae. Je¿eli pocz¹tkowe sugestie autorów znajduj¹ obecnie odbicie w faktach, pozostaje jeszcze wiele nie-jasnoœci dotycz¹cych zmian mutacyjnych w kierunku nabycia cech zjadliwoœci przez szczepy apatogenne.

Podsumowuj¹c wyniki badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e obecnoœæ przeciwcia³ przeciwko wirusowi krwotocz-nej choroby królików u zwierz¹t nieszczepionych, u których nie stwierdzono przypadków chorobowych, mog³aby wskazywaæ na wystêpowanie równie¿ w Pol-sce szczepów apatogennych (RCV), spokrewnionych z wirusem RHD. Potwierdzaj¹ to równie¿ dane uzys-kane z porównania wyników badañ z 1992 r., wed³ug których pomimo czêstego wystêpowania choroby krwo-tocznej u 68,4% zwierz¹t nie wykazano obecnoœci prze-ciwcia³. Natomiast obecnie, kiedy ogniska choroby wy-stêpuj¹ sporadycznie, tylko 5% królików nie reagowa-³o pozytywnie w teœcie HI z wirusem RHD, a pozosta-³e wykazywa³y miana dodatnie. Wydaje siê, ¿e szcze-py apatogenne mog¹ dzia³aæ podobnie jak szczepion-ka i uodporniaj¹ zaszczepion-ka¿one bezobjawowo zwierzêta.

Piœmiennictwo

1.Arguello Villares J. L.: Viral haemorrhagic disease of rabbits: vaccination and immune response. Rev. Sci. Tech. OIE 1991, 10, 471-480.

2.Buczek J., Deptu³a W., Piekarski J.: Wirusowa enzootyczna bronchopneu-monia królików. Medycyna Wet. 1991, 47, 447-450.

3.Capucci L., Fusi P., Lavazza A., Pacciarini M. L., Rossi C.: Detection and preliminary characterization of a new rabbit calicivirus related to rabbit haemorrhagic disease virus but nonpathogenic. J. Virol. 1996, 70, 8614-8623. 4.Capucci L., Nardin A., Lavazza A.: Seroconversion in an industrial unit of rabbits infected with a non-pathogenic rabbit haemorrhagic disease-like virus. Vet. Rec. 1997, 140, 647-650.

5.Capucci L., Scicluna M. T., Lavazza A.: Diagnosis of viral haemorrhagic disease of rabbits and European brown hare syndrome. Rev. Sci. Tech. OIE 1991, 10, 347-370.

6.Capucci L., Scicluna M. T., Lavazza A., Brocchi E.: Purificazione e caratte-rizzazione dell’agente eziologico della malattia emorragica virale del coni-glio. Sel. Vet. 1990, 31, 301-312.

7.Cooke B. D., McPhee S., Robinson A. J., Capucci L.: RHDV.: does a pre-existing RHDV – like virus reduce the effectiveness of RDH as a biological control in Australia? Wildlife Res. 2002, 29, 673-682.

8.Cooke B. D., Robinson A. J., Merchant J. C., Nardin A., Capucci L.: Use of ELISAs in field studies of rabbit haemorrhagic disease (RHD) in Australia. Epidemiol. Infect. 2000, 124, 563-576.

9.Fitzner A.: Wirus krwiotocznej choroby królików (VHD) i jego w³aœciwoœci immunogenne. Praca doktorska. Zak³ad Pryszczycy Inst. Wet., Zduñska Wola 1994.

10.Gong X. M., Ji C. Y.: Systematic morphogenesis of the viral haemorrhagic disease virus in adapted cell culture. Rev. Sci. Tech. OIE 1991, 10, 499-502.

11.Górski J., Mizak B., Kêsy A., Fitzner A., £ój H.: Cunipest – krajowa szcze-pionka przeciwko pomorowi królików. Medycyna Wet. 1989, 45, 519-521. 12.Górski J., Mizak B., Mizak Z., Komorowski A.: Obraz kliniczny oraz zmiany

anatomopatologiczne w przebiegu pomoru królików (wirusowej krwiotocz-nej bronchopneumonii królików). ¯ycie Wet. 1988, 63, 266-269.

13.Henning J., Meers J., Davies P., Morris R.: Survival of rabbit haemorrhagic disease virus (RHDV) in the environment. Epidemiol. Infect. 2005, 133, 719--730.

14.Lavazza A., Capucci L.: Viral infection of rabbits. 9th _{World Rabbit}

Con-gress.Verona 2008, s. 879-893.

15.Liu S. J., Xue H. P., Pu B. Q., Quian N. H.: A new viral disease in rabbits. Anim. Hus. Vet. Med. 1984, 16, 253-255.

16.Majer-Dziedzic B.: Biologiczna i immunogenna charakterystyka parwo-wirusa wyizolowanego z przypadków zakaŸnego zapalenia ¿o³¹dka i jelit psów. Rozpr. habil. AR, Lublin 2002.

17.Majer-Dziedzic B., Buczek J., Dziedzic R., Ziêtek J.: Przypadki choroby krwo-tocznej zajêcy hodowli kwaterowej – próby profilaktyki. Medycyna Wet. 2006, 62, 807-810.

18.Majer-Dziedzic B., Kostro K., Ziêtek J.: OdpowiedŸ immunologiczna u li-sów po podaniu atenuowanej szczepionki przeciw parwowirozie pli-sów. Me-dycyna Wet. 2005, 61, 1064-1067.

19.Marchandeau S., Chantal J., Portejoie Y., Barraud S., Chaval Y.: Impact of viral haemorrhagic disease on a wild population of European rabbits in France. J. Wildl. Dis. 1998, 34, 429-435.

20.Marchandeau S., Ricci J. C., Chantal J.: Taux de prevalence serologique du virus de la maladie virale hemorragique (VHD) du lapin de garrenne et de ses formes apparentees au sein de differentes populations sauvages en France. Mammalia 1998, 62, 95-103.

21.Meyers G., Wirblich C., Thiel H. J.: Genomic and subgenomic RNAs of Rabbit Haemorrhagic Disease Virus are both protein – linked and packaged into particles. Virology 1991b, 184, 677-686.

22.Meyers G., Wirblich C., Thiel H. J.: Rabbit haemorrhagic disease virus – molecular cloning and nucleotide sequencing of a calicivirus genome. Viro-logy 1991a, 184, 664-676.

23.Moss S. R., Turner S. L., Trout R. C., Hudson P. J., Desai A., Armesto M., Forrester N. L., Gould E. A.: Molecular epidemiology of rabbit haemorrhagic disease virus. J. Gen. Virol. 2002, 83, 2461-2467.

24.Murphy F. A., Gibbs E. P., Horzinek M., Studdert M.: Veterinary Virology. Academic Press, San Diego 1999.

25.Nagesha H. S., McColl K. A., Collins B. J., Morrisy C. J., Wang L. F., West-bury H. A.: The presence of cross-reactive antibodies to rabbit haemorrhagic disease virus in Australian wild rabbits prior to the escape of the virus from quarantine. Arch. Viral. 2000, 145, 749-757.

26.Oblinger R. F., Haas B., Meyers G., Weiland F., Thiel H. J.: Identification and characterization of the virus causing rabbit haemorrhagic disease. J. Virol. 1990, 64, 3331-3336.

27.O’Keefe J. S., Tempero J. E., Motha M. X. J., Hansen M. F., Atkinson P. H.: Serology of rabbit haemorrhagic disease virus in wild rabbits before and after the release of the virus in New Zealand. Vet. Microbiol. 1999, 66, 29-40. 28.Parra F., Prieto M.: Purification and characterization of a calicivirus as

causative agent of lethal Hemorrhagic Disease in rabbits. J. Virol. 1990, 64, 4013-4015.

29.Polska Norma PN-R 78310, 2006. Zwierzêta rzeŸne. Króliki.

30.Robinson A. J., Lirkland P. D., Forrester R. L., Capucci L., Cooke B. D.: Serological evidence for the presence of a Calicivirus in Australian wild rabbits before the introduction of RMDV: its potential influence on the spe-cificity of a competitive ELISA for RHDV. Wildlife Res. 2002, 29, 655-662. 31.Rodak L., Smid B., Valicek L., Vesely T., Stepanek J., Hampl J., Jurak E.: Enzyme-linked immunosorbent assay of antibodies to rabbit haemorrhagic disease virus and determination of its major structural proteins. J. Gen. Viral. 1990, 71, 1075-1080.

32.So³tysiak Z., Michalska Z.: Obraz sekcyjny i histopatologiczny przy pomo-rze królików w toku epizootii na terenie Dolnego Œl¹ska. Medycyna Wet. 1989, 45, 521-524.

33.Trout R. C., Chasey D., Sharp G.: Seroepidemiology of rabbit haemorrhagic disease (RHD) in wild rabbits in the United Kingdom. J. Zool. 1997, 243, 846-853.

34.Wawrzkiewicz J., Majer-Dziedzic B.: Swoiste przeciwcia³a w surowicy króli-ków przeciwko krwotocznej chorobie lagomorfów. Medycyna Wet. 1992, 48, 268-269.

35.Wu G. D.: RHD inactivated tissue vaccine and heterogeneous antiserum; application in the field. Anim. Hus. Vet. Med. 1986, 18, 109-110. 36.Xu Z. J., Chen W. X.: Viral Haemorrhagic Disease in Rabbits: a review. Vet.

Res. Commun. 1989, 13, 205-212.

Adres autora: dr hab. Barbara Majer-Dziedzic, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin; e-mail: krzysztof.szkucik@up.lublin.pl