INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 2/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 49–62
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Beata Warczewska
POSZUKIWANIE WSKAħNIKÓW
POJEMNOĝCI PRZESTRZENNEJ TERENÓW WIEJSKICH
LEĩĄCYCH W GRANICACH PARKU KRAJOBRAZOWEGO
„DOLINA BARYCZY” W GMINIE MILICZ
____________
SEARCH OF SPATIAL CAPACITY INDICATORS
IN RURAL AREAS LOCATED WITHIN BOUNDARIES
OF NATURAL LANDSCAPE PARK “DOLINA BARYCZY”
ON THE EXAMPLE OF THE MUNICIPALITY OF MILICZ
Streszczenie
Dynamiczny rozwój niektórych obszarów wiejskich wywoáuje koniecznoĞü poszukiwania narzĊdzi jego „regulacji”. Istniejące narzĊdzia planistyczne i strate-giczne naleĪaáoby uzupeániü o wskaĨniki pojemnoĞci przestrzennej. Celem wyzna-czenia tych wskaĨników ma byü zapewnienie niepogarszania stanu Ğrodowiska terenów wiejskich, a na obszarach przyrodniczo cennych szczególnie stanu Ğrodo-wiska przyrodniczego. Mają byü one pomocne w realizacji idei zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich. MoĪliwoĞü prawidáowego wyznaczenia wskaĨników jest uwarunkowana wieloletnim, systematycznym i kompleksowym gromadzeniem danych w celu Ğledzenia zmian, badania zaleĪnoĞci pomiĊdzy wskaĨnikami i wyszukiwania wystĊpujących prawidáowoĞci. OkreĞlenie wskaĨników na podstawie analizy jedynie ogólnodostĊpnych danych statystycznych nie jest w peáni moĪliwe. Obszar badaĔ stanowi gmina Milicz, której 79,3% powierzchni zajmuje Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”.
Sáowa kluczowe: pojemnoĞü przestrzenna, zrównowaĪony rozwój, obszary przy-rodniczo cenne
Summary
Dynamic development of some rural areas creates the necessity to look for tools of its “regulation”. Existing planning and strategic tools should be complemented with spatial capacity indicators. The goal of establishing those indicators is assurance of non-deterioration of rural environment conditions, and in the areas of natural value the state of natural environment. They may be helpful in implementation of the idea of sustainable development in rural areas. The possibility of adequate indices assignment depends on long-term systematic and complex data collection in order to follow changes, examine dependencies between indices and find existing regularities. Designation of indices on the basis of analysis of widely available statistic data in not entirely possible. The area of research is the municipality of Milicz where 79,3% of the total area comprises the Natural Landscape Park “Dolina Baryczy”.
Key expressions: spatial capacity, sustainable development, areas of natural value
WSTĉP
DąĪenie do zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich wymusza ko-niecznoĞü nowego podejĞcia do zarządzania, które ma integrowaü polityki sekto-rowe, ujmowaü rozwój wielowątkowo i postrzegaü go jako ciągáy.
Niektóre obszary wiejskie naszego kraju są od pewnego czasu „areną” sil-nej presji inwestycyjsil-nej. Szczególnie widoczne jest to w strefie podmiejskiej duĪych i Ğrednich miast oraz na obszarach przyrodniczo cennych – atrakcyjnych zarówno przyrodniczo, jak i krajobrazowo. Brak dostatecznej kontroli i koordy-nacji tego zjawiska przejawia siĊ nieograniczonym „rozlewaniem siĊ” zabudowy w postaci „suburbiów”, a takĪe nadmierną eksploatacją i nierzadko niszczeniem (czĊsto nieodwracalnym) zasobów Ğrodowiska przyrodniczego. Dokumenty planistyczne (zarówno obligatoryjne, jak i fakultatywne) nie stanowią dosta-tecznych instrumentów koordynacji i kontroli tych negatywnych zjawisk. Nale-Īaáoby wiĊc poszukaü dodatkowych narzĊdzi. Wydaje siĊ, Īe jednym z nich moĪe byü okreĞlenie pojemnoĞci przestrzennej i odgórny wymóg jej stosowania. W niniejszym artykule przedstawiono sposób doboru kryteriów pojemnoĞci przestrzennej na przykáadzie gminy Milicz, w której granicach administracyj-nych znajdują siĊ liczne obszary przyrodniczo cenne.
PojĊcie obszarów przyrodniczo cennych czĊsto uĪywane w literaturze, nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Obszary te wyróĪniają siĊ bogactwem zasobów Ğrodowiska przyrodniczego lub ich unikatowym charakterem, z tego wzglĊdu podlegają róĪnym formom ochrony przyrody. Ich bogactwo i róĪnorodnoĞü sta-nowi podstawĊ rozwoju gospodarczego, z wykluczeniem form gospodarowania powodujących zbytnią eksploatacjĊ a w konsekwencji zmniejszenie lub wyczer-panie cennych zasobów. Aby zapewniü zachowanie jakoĞci Ğrodowiska przyrod-niczego tych obszarów w stanie niepogorszonym, gospodarowanie na nich musi byü zgodne z zasadami zrównowaĪonego rozwoju.
METODA BADAē
NarzĊdziem wyznaczenia pojemnoĞci przestrzennej moĪe byü utworzenie listy wskaĨników. WskaĨniki te, poza sferą spoáeczno –gospodarczą i przyrodni-czą, muszą odnosiü siĊ do planowania przestrzennego. Celem uĪycia wskaĨni-ków jest ocena sytuacji wyjĞciowej, kontrola zmian oraz porównanie stanów i zjawisk zachodzących na róĪnych obszarach.
W doborze wskaĨników, naleĪy kierowaü siĊ nastĊpującymi kryteriami: – znaczenie wskaĨnika w realizacji celów zrównowaĪonego rozwoju, – prostota i efektywnoĞü obliczenia,
– moĪliwoĞü uzyskania, przetworzenia i porównania danych do obliczenia wskaĨnika,
– moĪliwoĞü szybkiego reagowania na niekorzystny poziom wskaĨnika, poprzez znajomoĞü czynników wpáywających na niego,
– moĪliwoĞü regularnego (cyklicznego) powtarzania obliczeĔ i porówny-wania ich rezultatów,
– akceptacja spoáeczna doboru wskaĨnika i skutków jego zastosowania [Opracowanie kryteriów cháonnoĞci ekologicznej… 2006, Kistowski 2003].
ħródáem informacji do analiz wskaĨnikowych są dane statystyczne, dane zebrane z róĪnych innych instytucji, opracowania planistyczne, materiaáy karto-graficzne, ankiety i badania sondaĪowe [Nowe zadania planowania… 2008]. Nie wszystkie spoĞród wskaĨników moĪna ustaliü na podstawie wielkoĞci staty-stycznych, niektóre wymagają przeprowadzenia dodatkowych badaĔ np. ankie-towych. WydáuĪa to proces poznawczy oraz zwiĊksza koszty pozyskania infor-macji. Jest jednak niezbĊdne, aby w peáni zdiagnozowaü stan istniejący, monitorowaü zmiany i aktywnie na nie reagowaü, szczególnie w sytuacji, kiedy nastĊpują zmiany negatywne. Pozyskiwanie i porządkowanie informacji musi byü ciągáe, regularne i dokonywane w peánym zakresie, a podmiotem odpowie-dzialnym za to powinny byü wáadze samorządowe.
POJĉCIE POJEMNOĝCI PRZESTRZENNEJ
Po raz pierwszy terminów „cháonnoĞü naturalna” oraz „pojemnoĞü rekre-acyjna” uĪyá Marsz w roku 1972 na potrzeby badaĔ wykorzystania rekreacyjne-go oĞrodków wypoczynkowych [Marsz 1972]. PóĨniej terminy te byáy stosowa-ne w pracach dotyczących oceny Ğrodowiska przyrodniczego dla potrzeb turystyki i rekreacji. W Leksykonie Geoekologii i Ochrony Krajobrazu podano definicjĊ cháonnoĞci naturalnej, przypisując to pojĊcie do terenów jeszcze nie zagospodarowanych turystycznie. Natomiast termin „pojemnoĞü turystyczna” dotyczy obszarów juĪ zagospodarowanych i wyraĪa siĊ zdolnoĞcią Ğrodowiska przyrodniczego do przyjĊcia obciąĪeĔ związanych z gospodarowaniem na okre-Ğlonym obszarze. Niektórzy eksperci [Opracowanie kryteriów cháonnoĞci
eko-logicznej… 2006] proponują wprowadzenie terminu „pojemnoĞci przestrzennej” jako najbardziej odpowiadającemu analizie zagadnieĔ planistycznych, dotyczą-cych terenów juĪ zainwestowanych lub pod zainwestowanie przeznaczonych. PoniewaĪ opisywane badania dotyczą takĪe zagadnieĔ związanych z planowa-niem przestrzennym autorka tekstu uwaĪa za uzasadnione zapoĪyczenie niniej-szego terminu.
Dobór wskaĨników do obliczenia pojemnoĞci przestrzennej powinien speániaü nastĊpujące kryteria: wskaĨniki muszą dotyczyü róĪnych grup zagad-nieĔ (przestrzennych, przyrodniczych, demograficznych, infrastrukturalnych, ekonomicznych), byü áatwe w pozyskaniu i porównaniu, ich Ĩródáem mają byü ogólnodostĊpne dane statystyczne [Opracowanie kryteriów cháonnoĞci … 2006]. Przy wykorzystaniu jedynie danych statystycznych lista wskaĨników moĪe mieü nastĊpujący zakres, z podziaáem na grupy zagadnieĔ:
– przestrzenne - powierzchnia i struktura uĪytkowania terenu; istniejące zainwestowanie (wyraĪone stosunkiem powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ do powierzchni ogólnej gminy); powierzchnia nieuĪytków; liczba budynków mieszkalnych,
– demograficzne- liczba ludnoĞci i tendencje jej zmian, saldo migracji, struktura wieku, gĊstoĞü zaludnienia,
– przyrodnicze- powierzchnia obszarów chronionych (odniesiona do po-wierzchni caáej gminy), zanieczyszczenie i zagroĪenie Ğrodowiska, zuĪycie za-sobów,
– infrastrukturalne - odpady, zuĪycie wody, produkcja Ğcieków, oczysz-czalnie, skáadowiska odpadów, wodociągi i kanalizacja,
– ekonomiczne – budĪet gminy -dochody i wydatki, miejsca pracy, struk-tura zatrudnienia, bezrobocie.
Nie wszystkie zjawiska i stany moĪna okreĞliü za pomocą danych staty-stycznych. NiezbĊdne moĪe okazaü siĊ uĪycie innych narzĊdzi poznawczych. NaleĪą do nich ankiety oraz kwestionariusze wykorzystywane w badaniach spoáecznych. Opisaną powyĪej listĊ wskaĨników moĪna wiĊc rozszerzyü o za-kres spoáeczny. Podczas ankietowania dajemy mieszkaĔcom moĪliwoĞü wypo-wiedzenia siĊ na temat oceny ich „przestrzeni Īycia” i dokonujących siĊ w niej zmian. Opinia uĪytkowników przestrzeni jest niezwykle cenna, gdyĪ sprawują oni swoistą kontrolĊ, monitorują i oceniają zmiany dokonujące siĊ w otoczeniu. Skutkiem oceny moĪe byü spadek lub wzrost stopnia zadowolenia z zamieszki-wania w danym miejscu.
ZAKRES PRZESTRZENNY BADAē
Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” zostaá utworzony w 1996 roku. Obejmuje powierzchniĊ 87040 ha. LeĪy na terenie dziesiĊciu gmin (7 w woje-wództwie dolnoĞląskim i 3 w wojewoje-wództwie wielkopolskim), Charakteryzuje
siĊ wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i historycznymi. Ze wzglĊdu na jego wyjątkowe bogactwo przyrodnicze wyznaczono dodatkowo szereg form ochrony przyrody: obszary Natura 2000, rezerwaty przyrody, uĪytki ekologiczne.
Do szczegóáowych badaĔ wybrano gminĊ Milicz. Jako Īe 79,3 % jej po-wierzchni stanowi park krajobrazowy, przyjĊto zaáoĪenie nadrzĊdnoĞci ochrony Ğrodowiska, szczególnie przyrodniczego, nad pozostaáymi aspektami rozwoju. Gmina Milicz zlokalizowana jest w póánocno –wschodniej czĊĞci województwa dolnoĞląskiego, w 2010 roku powierzchnia gminy wynosiáa 43556 ha, zamiesz-kiwaáo ją 24349 osób. Jest to gmina miejsko –wiejska, siedzibą gminy jest mia-sto Milicz. Ze wzglĊdu na duĪą róĪnicĊ w rozwoju miasta i terenów wiejskich, jest celowe przeprowadzenie dla nich osobnych obliczeĔ.
Wedáug Strategii ZrównowaĪonego Rozwoju Gmina Milicz charakteryzuje siĊ dobrą jakoĞcią Ğrodowiska przyrodniczego i wysokim stopniem bezpieczeĔ-stwa jej mieszkaĔców. Istotnym problemem jest duĪe bezrobocie oraz niedosta-teczny rozwój infrastruktury, szczególnie komunikacyjnej. Rozwój gminy, w oparciu o wysokie walory Ğrodowiska przyrodniczego, ma zmierzaü w kierun-ku turystyki, hodowli ryb i leĞnictwa.
OPIS BADAē I WYNIKI
Stosując zalecenia doboru wskaĨników spoĞród áatwych w pozyskaniu, których Ĩródáem są ogólnodostĊpne dane statystyczne. przedstawiono poniĪej próbĊ ich zastosowania w analizach gminy Milicz, z podziaáem na poszczególne grupy.
WskaĪniki przestrzenne
WskaĨniki przestrzenne zostaáy ustalone na podstawie nastĊpujących da-nych statystyczda-nych dostĊpda-nych na stronie internetowej Gáównego UrzĊdu Sta-tystycznego [www.stat.gov.pl]: powierzchnia ogólna gminy, powierzchnia ogól-na miasta, powierzchnia ogólogól-na obszarów wiejskich; powierzchnia uĪytkowa mieszkaĔ, uĪytkowanie gruntów w gminie, liczba budynków mieszkalnych w gminie. Niestety brak danych w róĪnych latach oraz odmienny sposób ich zestawienia przez GUS uniemoĪliwia czĊsto okreĞlenie tendencji zmian.
Bardzo cenną jest informacja o wielkoĞci terenów zainwestowanych w gminie i jej zmianie na przestrzeni lat. Niestety GUS w swoich zestawieniach jej nie podaje. StopieĔ zainwestowania obszaru gminy naleĪy zatem wyznaczyü za pomocą dostĊpnych danych, a są to informacje o uĪytkowaniu gruntów oraz powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ. Tak wiĊc stopieĔ zainwestowania na terenie gminy moĪna wyraziü za pomocą stosunku powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ do powierzchni gminy, miasta i obszarów wiejskich. Analizując zestawione w ta-beli 1 dane, moĪna zauwaĪyü niewielki spadek (porównanie lat 1995 i 2000),
a nastĊpnie znaczny wzrost (porównanie lat 2000 i 2005) wskaĨnika powierzch-ni uĪytkowej mieszkaĔ przypadającą na 1 ha powierzchpowierzch-ni ogóáem. ĝwiadczy to o wzroĞcie stopnia zainwestowania gminy. Zjawisko to jest wyraĨniej widoczne w zestawieniu wykluczającym z powierzchni ogólnej powierzchniĊ lasów, co przedstawiono w tabeli 2 .
Tabela 1. Stosunek powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ do powierzchni ogólnej gminy,
miasta Milicza oraz obszarów wiejskich
Table 1. Proportion of useable flat area to general municipality area, town of Milicz
and rural areas
Powierzchnia ogóáem
w ha Powierzchnia uĪytkowamieszkaĔ w m2
Liczba m2 powierzchni
uĪytkowej mieszkaĔ przypadająca na 1 ha powierzchni ogóáem Rok
gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich 1995 40978 1350 39628 446454 219328 227126 10,9 162,5 5,7 2000 43561 1350 42211 458492 226754 231738 10,5 168,0 5,6 2005 43561 1350 42211 550452 259944 290508 12,6 192,5 6,9 ħródáo: wszystkie tabele opracowanie wáasne na podstawie danych statystycznych pobranych ze strony inter-netowej www.stat.gov.pl.
Tabela 2. Stosunek powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ do powierzchni gminy
(z wyáączeniem lasów)
Table 2. Proportion of useable flat area to municipality area (excluding forests)
Powierzchnia w ha z wyáączeniem lasów i terenów leĞnych Powierzchnia uĪytkowa mieszkaĔ w m2 Liczba m2 powierzchni uĪytkowej mieszkaĔ przypadająca na 1 ha powierzchni z wyáączeniem lasów Rok
gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich 2000 24372 990 23382 458492 226754 231738 18,8 229,0 9,9 2005 24357 988 23369 550452 259944 290508 22,6 263,1 12,4
W tym zestawieniu wyraĨnie widaü, Īe zwiĊkszaá siĊ stopieĔ zainwesto-wania gminy, szczególnie w granicach administracyjnych miasta Milicza.
Kolejny wskaĨnik moĪna obliczyü, analizując uĪytkowanie gruntów w gminie. Zwáaszcza naleĪy uwzglĊdniü udziaá pozostaáych gruntów i nieuĪyt-ków w powierzchni ogólnej gminy (tab. 3). Pozostaáe grunty i nieuĪytki to tere-ny zainwestowane, specjalne, wód, eksploatacji surowców naturaltere-nych oraz nieuĪytki. MoĪna przyjąü zaáoĪenie, Īe tereny zainwestowane stanowią w pozo-staáych gruntach i nieuĪytkach najwiĊkszy odsetek. Zestawiając te dane uzyska-my informacjĊ o zmianie zainwestowania terenu gminy. Przyrost terenów
zain-westowanych w latach 2000 -2005 dotyczy przede wszystkim obszaru miasta Milicza, na terenach wiejskich jest on niewielki.
Tabela 3. Powierzchnia i uĪytkowanie gruntów w gminie Milicz Table 3. Area and exploitation of land in municipality of Milicz
Powierzchnia ogóáem w ha
Powierzchnia pozostaáych gruntów
i nieuĪytków w ha
Udziaá pozostaáych gruntów i nieuĪytków w powierzchni
ogóáem Rok
gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich gminy miasta obszarówwiejskich 2000 43561 1350 42211 6809 516 6293 15,6 38,2 14,9 2005 43561 1350 42211 6895 532 6363 15,8 39,4 15,0
Brak najnowszych danych nie pozwala na okreĞlenie tendencji zmian. Dlatego dodatkowo przeanalizowano dane dotyczące liczby budynków miesz-kalnych w gminie, dane te są dostĊpne tylko na lata 2008 -2010. Porównując te wielkoĞci z roku 2010 oraz 2008 wyraĨnie widaü, Īe najwiĊkszy przyrost liczby budynków nastąpiá na obszarze wiejskim (74 budynki).
Zestawiając wyniki przeprowadzonych analiz naleĪy stwierdziü, Īe nastĊ-puje wzrost terenów zainwestowanych w gminie, w przyszáoĞci bĊdzie on doty-czyá przede wszystkim obszarów wiejskich, jednak jego dynamika jest na razie umiarkowana.
WskaĨniki demograficzne.
Ogólnie dostĊpne dane statystyczne, które mogą posáuĪyü do obliczenia wskaĨników demograficznych to: liczba ludnoĞci gminy, gĊstoĞü zaludnienia, saldo migracji oraz struktura wieku.
W dziesiĊcioleciu 2000 -2010 zmiana liczby ludnoĞci byáa niewielka (za-ledwie 1%). Porównanie liczby ludnoĞci w okresie 1970 -2010 wskazuje na niewielką dynamikĊ jej zmiany (rys. 1), do 1995 roku liczba ludnoĞci gminy stale rosáa, po tym roku widoczny jest jej niewielki spadek, jednak w 2010 za-notowano niewielki wzrost liczby ludnoĞci.
Zestawienie liczby ludnoĞci w podziale na miasto i obszar wiejski w latach 2000 -2010 ukazuje, Īe spada liczba ludnoĞci miasta Milicza, natomiast wzrasta liczba ludnoĞci obszarów wiejskich. W tym przedziale czasu miasto straciáo 382 osoby, natomiast obszary wiejskie zyskaáy 413 osób.
Gmina charakteryzuje siĊ niską gĊstoĞcią zaludnienia, wynoszącą 55,9 osób/1 km2 (wedáug danych na 2010 r.). GĊstoĞü zaludnienia w województwie
dolnoĞląskim w 2010 r. wynosiáa 144 osoby na km2. Oczywista jest wyraĨna
róĪnica w gĊstoĞci zaludnienia miasta i obszarów wiejskich, jednak zestawienie danych dla kilku lat wskazuje, Īe spada gĊstoĞü zaludniania miasta (spada liczba mieszkaĔców Milicza), wzrasta natomiast gĊstoĞü zaludnienia terenów wiejskich
(tab. 4.). NajwiĊksza w rozpatrywanym przedziale czasu gĊstoĞü zaludnienia wynosząca w 1995r. 29,9 osób/ km2 jest związana z mniejszą powierzchnią
gminy. W roku 1996 powiĊkszono ją o 2500 ha.
Rysunek 1. Liczba ludnoĞci gminy Milicz w latach 1970 -2010 Figure 1. Population of municipality of Milicz between 1970-2010
Tabela 4. LudnoĞü ogóáem oraz gĊstoĞü zaludnienia. Table 4. Total population and population density
LudnoĞü ogóáem GĊstoĞü zaludnienia Rok
gmina miasto wiejskiobszar gmina miasto wiejskiobszar
1995 24381 12538 11843 59,5 928,7 29,9
2000 24318 12269 12049 55,8 908,8 28,5
2005 24304 12069 12235 55,8 894,0 29,0
2010 24349 11887 12462 55,9 880,5 29,5
Wzrost liczby ludnoĞci związany jest z dodatnim po raz pierwszy od dzie-wiĊciu lat, saldem migracji oraz dodatnim przyrostem naturalnym. Na rysunku 2 widaü, Īe dodatnie saldo migracji dotyczy przede wszystkim obszarów wiej-skich. Saldo migracji dla miasta jest ujemne.
Rysunek 2. Saldo migracji, zestawienie dla obszaru caáej gminy, miasta Milicza
i obszarów wiejskich
Figure 2. Migration balance, specification for whole municipality, town of Milicz
and rural areas
W celu oceny zróĪnicowania ludnoĞci gminy Milicz przeanalizowano jej zmianĊ w latach 2000 – 2010, w podziale na grupy wedáug wieku przedpro-dukcyjnego, produkcyjnego i poprodukcyjnego. Liczba ludnoĞci w wieku przedprodukcyjnym zmniejszyáa siĊ zarówno na obszarze wiejskim, jak i w mieĞcie. Jednak na obszarze wiejskim w analizowanym okresie spadek byá wiĊkszy i wynósá 560 osób. Natomiast liczba ludnoĞci w wieku produkcyjnym wzrosáa w 2010 r. wzglĊdem roku 2000 o 390 osób. Wzrost ten dotyczy przede wszystkim obszarów wiejskich, poniewaĪ miasto utraciáo w tym czasie 455 osób. LudnoĞci w wieku poprodukcyjnym przybywa zarówno w mieĞcie (w 2010 r.o 486 osób wiĊcej niĪ w 2000 r.), jak i na obszarze wiejskim (w 2010 r. o 128 osób wiĊcej niĪ w 2000 r.). PowyĪsze spostrzeĪenia potwierdza wskaĨnik obciąĪenia ludnoĞci w wieku produkcyjnym przez ludnoĞü w wieku nieprodukcyjnym. WskaĨnik ten dla obszaru wiejskiego wynosiá 66, 2 w roku 2002, natomiast w roku 2010 zmalaá do wartoĞci 48,1, zaĞ dla miasta Milicza wzrósá z wartoĞci 55,5 w roku 2000 do 56,1 w roku 2010. Wzrost tego wskaĨnika Ğwiadczy o procesie starzenia siĊ spoáeczeĔstwa i jest trwaáą tendencją na obszarze caáego kraju [Zmiany sytuacji spoáecznej… 2005].
Zestawienie wyników powyĪszych analiz wskazuje na korzystną strukturĊ ludnoĞci wystepującą na obszarze wiejskim gminy Milicz, wyraĨnie lepszą niĪ w mieĞcie.
NaleĪy zaznaczyü, Īe dane demograficzne są niepeáne ze wzglĊdu na to iĪ, w gminie Milicz rozwija siĊ ruch turystyczny w tzw. „drugich domach”, wykazuje siĊ on tutaj najwiekszym natĊĪeniem spoĞród wszystkich gmin Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” [Spychaáa 2010].
WskaĨniki przyrodnicze.
Ze wzglĊdu na wyjątkowe bogactwo przyrodnicze gminy to bardzo waĪna grupa wskaĨników. Do ich wyznaczenia posáuĪą nastepujace dane statystyczne: powierzchnia obszarów chronionych (odniesiona do powierzchni caáej gminy), zanieczyszczenie i zagroĪenie Ğrodowiska, zuĪycie zasobów.
Powierzchnia obszarów prawnie chronionych w 2010r. wynosiáa 34624,4 ha, stanowi to 79,5% powierzchni caáej gminy. Park Krajobrazowy „Dolina Ba-ryczy” zajmuje w granicach administracyjnych gminy 34538 ha, co stanowi 79,3%. Tak wiĊc, dodatkowo 0,2% obszaru gminy obejmują inne tereny podle-gające ochronie prawnej. W granicach administracyjnych gminy znajduje siĊ 12 pomników przyrody.
Warto zauwaĪyü, Īe na terenie gminy nie wystĊpuje emisja gazowych i pyáowych zanieczyszczeĔ powietrza z zakáadów szczególnie uciąĪliwych.
W gminie Milicz funkcjonują dwie przemysáowe oraz dwie komunalne oczyszczalnie scieków. LudnoĞü obszaru wiejskiego gminy jest obsáugiwana przez oczyszczalniĊ Ğcieków dopiero od roku 2001. Co roku zwieksza siĊ zakres obsáugi oczyszczalni, mimo tego w 2010 r. ludnoĞü korzystająca z oczyszczalni stanowiáa zaledwie 21,7% ogólnej liczby ludnoĞci obszarów wiejskich. Znacznie lepiej wygląda sytuacja na terenie miasta Milicza, tam 100% ludnoĞci korzysta z oczyszczalni scieków.
Na rysunku 3 widaü, Īe w okresie 2008 -2010 zmalaáo zuĪycie wody w porównaniu z latami wczeĞniejszymu (poza rokiem 2004 i 2005).
Na obszarze gminy Milicz iloĞü odpadów zmieszanych zebranych w ciągu roku wzrosáa w latach 2008 – 2010 w porównaniu z okresem 2005 -2007. Jednak, mimo wzrostu liczby budynków mieszkalnych, w roku 2010 spadáa iloĞü odpadów komunalnych w porównaniu z rokiem 2008 i 2009.
Niestety powyĪsza analiza danych wskazuje na nieuporządkowaną gospodarkĊ w zakresie odprowadzania Ğcieków, ich oczyszczania oraz wytwarzania i utylizacji odpadów. SpostrzeĪenia te potwierdza zapis Planu Rozwoju Lokalnego na lata 2004 -2006 i 2007 -2013 dla Gminy Milicz, w którym za priorytetowe uznano budowĊ kanalizacji oraz rozbudowĊ systemu wodociągowego, budowĊ oczyszczalni Ğcieków, wymienia siĊ tam takĪe koniecznoĞü uporządkowania gospodarki odpadami staáymi. Podobnie w Strate-gii ZrównowaĪonego Rozwoju Gminy Milicz, jako sáabe strony Ğrodowiska
wskazuje siĊ niedostateczny rozwój systemu selektywnej zbiórki odpadów, brak terenu pod skaáadowisko odpadów, brak kanalizacji oraz niewystarczająca sieü wodociągowa na terenach wiejskich ,a takĪe niską jakoĞü wody pitnej.
Rysunek 3. ZuĪycie wody (w dam 3, 1 dam3 = 1000 m3) na potrzeby gospodarki
narodowej i ludnoĞci w ciagu roku na terenie gminy Milicz
Figure 3. Water consumption (in dam³) for the needs of national economy and
popula-tion per year in the area of municipality of Milicz
Wody rzeki Baryczy znajdują siĊ w IV klasie czystoĞci. Za gáówną przyczynĊ takiego stanu Spychaáa uwaĪa niewystarczającą przepustowoĞü lub brak oczyszczalni, wystĊpowanie w wodach stawów hodowlanych, które zasila Barycz, duĪej ilosci materii organicznej oraz zanieczyszczenia spáywające z pól [Spychaáa 2010].
WskaĨniki ekonomiczne
Do wyznaczenia wskaĨników ekonomicznych mogą posáuĪyü dane staty-styczne dotyczące: budĪetu gminy- dochodów i wydatków, dojazdów do pracy, bezrobocia oraz struktury zatrudnienia.
Dochody budĪetu gminy Milicz zwiĊkszają siĊ z roku na rok, tym samym wzrastają dochody budĪetu gminy przypadające na 1 mieszkaĔca, w 2002 r. byáo to 1276,07 zá, a w roku 2010 juĪ 2375,35 zá. ZwiĊkszyáy siĊ takĪe wydatki ogó-áem z budĪetu gminy na 1 mieszkaĔca. W 2002 roku byáo to 1360,21 zá, a w 2010 roku 2570,08 zá. Jak áatwo zauwaĪyü wydatki na 1 mieszkaĔca
przewyĪ-szają dochody o 194,73 zá w roku 2010. Warto zaznaczyü, Īe w wydatkach na 1 mieszkaĔca zaledwie 8,8% stanowią wydatki na kulturĊ i ochronĊ dziedzictwa narodowego. A przecieĪ park krajobrazowy zostaá ustanowiony nie tylko ze wzglĊdu na wartoĞci przyrodnicze, ale takĪe bogactwo historyczne i kulturowe obszaru.
WskaĨnik stopy bezrobocia dla gminy Milicz w okresie 2000 – 2010 byá najniĪszy w roku 2008 i wynosiá 14,24% do roku 2010 wzrósá do poziomu 17,11% [podano za www.pupmilicz.samorzady.pl, dostĊp 14.02.2012].
Analiza dojazdów do pracy potwierdza niezrównowaĪenie rynku pracy gminy Milicz. Dotyczy to szczególnie obszarów wiejskich gminy, na których saldo dojazdów jest ujemne, w roku 2006 wyniosáo ono -619 [wielkoĞü przeli-czono na osoby dojeĪdĪające].
Na podstawie dostĊpnych na stronach internetowych GUS danych moĪna zauwaĪyü, Īe zatrudnienie w sektorze rolniczym gminy Milicz spada, w roku 2003 osiągnĊáo najniĪszą w latach 1995 -2003 wartoĞü 311 osób. Wzrosáa nato-miast liczba osób zatrudnionych w sektorze przemysáowym w 2003 r. o 466 osób w porównaniu z rokiem 1995. Zaskakuje mniejsza o 622 osoby w 2003 r. liczba pracujących w usáugach (2064 osób) w porównaniu z rokiem 1995 (2686 osób). Informacja o zatrudnionych w usáugach jest jednym z mierników stopnia zurbanizowania obszaru. Zmniejszenie liczby pracujących w sektorze usáug przy wzroĞcie pracujących w przemyĞle, wydaje siĊ byü niekorzystne dla gminy, na obszarze której znajduje siĊ forma ochrony przyrody wykluczająca rozwój przemysáu. Wedáug Ptaszyckiej –Jackowskiej i Baranowskiej –Janoty wszelkie gaáĊzie przemysáu pozostają w wyraĨnej sprzecznoĞci z celami parków krajobra-zowych [Ptaszycka –Jackowska , Baranowska –Janota 1998]. WáaĞciwym kie-runkiem powinien byü rozwój usáug, zwáaszcza ekoturystyki, edukacji, gastro-nomii, rĊkodzielnictwa
WNIOSKI
Zarysowuje siĊ tendencja do wzrostu zainwestowania, liczby ludnoĞci i gĊstoĞci zaludnienia obszaru gminy. MoĪna przyjąü zaáoĪenie, Īe zostanie ona utrzymana w najbliĪszej przyszáoĞci, naleĪy siĊ wiĊc spodziewaü presji inwestycyjnej zwáaszcza na obszary wiejskie. Przy obecnie niskiej wartoĞci gĊstoĞci zaludnienia nie naleĪy tej tendencji „wygaszaü”. Trzeba nią „sterowaü” poprzez odpowiednie, mądre i zintegrowane zarządzanie, wykorzystujące miĊdzy innymi narzĊdzia strategiczne i planistyczne. Niezwykle waĪne jest uporządkowanie gospodarki wodno –Ğciekowej oraz gospodarki odpadami. Obecne zaniedbania w tym zakresie nie korespondują z funkcją ochronną parku krajobrazowego.
W poszukiwaniach kryteriów pojemnoĞci przestrzennej istotną barierą jest brak wielu niezbednych danych iloĞciowych i jakoĞciowych. Bez nich
wyznaczenie prawidáowego poziomu wskaĨników jest niemoĪliwe. DostĊpne dane statystyczne odnoszą siĊ do obszaru caáej gminy, który jest zróĪnicowany przestrzennie, w wyniku analiz statystycznych ustala siĊ wskaĨniki dla obszaru w granicach administracyjnych a nie dla konkretnych terenów. Szczegóáowe informacje moĪna uzyskaü jedynie poprzez analizĊ przestrzenną, z wykorzysta-niem narzĊdzi GIS. Analizy te pozwolą na wyzaczenie obszarów o róznym stopniu intensyfikacji zainwestowania oraz takich, które powinny byü z zagos-podarowania przestrzennego wyáączone. NaleĪy uwzgledniü wystepowanie w granicach parku krajobrazowego rezerwatów przyrody, których obszary podlegają Ğcisáej ochronie, nie mogą byü zabudowywane a udostepnianie jedynie w celach nauki, edukacji i zwiedzania [Ptaszycka –Jackowska, Baranowska – Janota 1998].
Na podstawie analiz danych statystycznych moĪna opisaü pewne stany i procesy zachodzące w przestrzeni spoáeczno –gospodarczej, dające ogólny pogląd na kierunek rozwoju. Jednak bez ich odniesienia do danych przyrodni-czych i przestrzennych nie moĪna okreĞliü poziomów wskaĨników, informują-cych o prawidáowoĞci procesów rozwojowych, oraz wskazaü wartoĞci granicz-nych.
BIBLIOGRAFIA:
Kistowski M., Regionalny model zrównowaĪonego rozwoju i ochrony Ğrodowiska Polski a
strategie rozwoju województw. Uniwersytet GdaĔski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe,
GdaĔsk –PoznaĔ. 2003, 392 ss.
Marsz A.A., Metoda obliczenia pojemnoĞci rekreacyjnej oĞrodków wypoczynkowych na NiĪu, Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej, PTPN, T.12, z.3, PoznaĔ 1972.
Nowe zadania planowania miejscowego w ksztaátowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym obszarów wiejskich. Pod red. Ziobrowskiego Z. i Pijanowskiego J. M., Instytut Rozwoju
Miast, Kraków 2008, 178 ss.
Opracowanie kryteriów cháonnoĞci ekologicznej dla potrzeb planowania przestrzennego. Raport koĔcowy. Kierownik pracy Fogel P., Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkaniowej,
Warszawa 2006, 140 ss.
Plan Rozwoju Lokalnego na lata 2004 -2006 i 2007 -2013 dla Gminy Milicz. www.milicz.pl
[do-stĊp lipiec 2011].
Ptaszycka –Jackowska D., Baranowska –Janota M., Przyrodnicze obszary chronione. MoĪliwoĞci uĪytkowania. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1998, 187 ss. Spychaáa A., Funkcja turystyczna Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”, Bogucki
Wydaw-nictwo Naukowe, PoznaĔ 2010, 178 ss.
Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju Gminy Milicz. www.milicz.pl [dostĊp styczeĔ 2012]. Zmiany sytuacji spoáecznej na Dolnym ĝląsku w latach 1998 -2002. Pod redakcją Z. Pisza,
Dr inĪ. Beata Warczewska Katedra Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Przyrodniczy Ul. Grunwaldzka 53 50 -357 Wrocáaw, Tel. 071 320 56 16, e-mail: beata.warczewska@up.wroc.pl
