Stanisław Stabro
"Ten nie jest z ojczyzny mojej...".
Polacy i Żydzi w zwierciadle
Holocaustu
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 3,
73-93
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Fo lia 15 S tu d ia H is to ric o litte ra ria III (2 0 0 3 )S ta n is ła w S ta b ro
"Ten nie jest z ojczyzn y mojej...''.
Polacy i Ży d zi w zwierciadle Holocaustu
D zisiaj w P o lsc e - p isał n a łam a ch “Z n ak u ” w 2 0 0 0 ro k u Z d zisła w K ra sn o d ę b sk i - p o szu k u jąc no w eg o u jęc ia naszej to żsam o śc i staram y się k ry ty czn ie p rzy jrzeć się sw ojej h isto rii, m ó w ić tak ż e o czasach , czynach, z k tó ry ch n ie m o żem y być du m n i, m ó w ić o n a sz y c h zo b o w iązan iach , p ły n ąc y ch tak ż e z z an ied b ań , b łę d ó w czy n a w e t z b ro d n i p o p rz ed n ich generacji. [...] Jed en z n a jtru d n ie jsz y ch p ro b lem ó w to k w e stia zac h o w a n ia się P o la k ó w w o b e c d o k o n an eg o w ś ró d n a s p rzez N ie m c ó w lu d o b ó jstw a n a Ż ydach. [...] M u sim y p rzy w ró cić P o lsc e p am ięć o n ic h i u św iad o m ić sobie n a s z ą o d p o w ie d zialn o ść, n a sz e zan ied b a n ia i w in y 1. R e f le k s j a K r a s n o d ę b s k i e g o w p i s y w a ł a s ię w t e d y i w p i s u j e s ię r ó w n i e ż d z is ia j w z m ie n ia ją c y s ię n a n a s z y c h o c z a c h - n ie b e z o p o r u n i e k t ó r y c h b a d a c z y - d y s k u r s w s p ó łc z e s n e j p o ls k ie j h i s t o r io g r a f i i, d o ty c z ą c y p r o b l e m ó w n a d a l d r a ż l iw y c h d la ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j, a k i e d y ś b ę d ą c y c h p r z e d m io t e m c e n z o r s k i c h m a n ip u la c ji. S łu s z n ie z a t e m z a u w a ż y ł T o m a s z S z a r o ta , ż e w o k r e s ie p o m ię d z y 1 9 4 5 a 1 9 8 9 r o k i e m p r z e w a ż a j ą c y , h e r o ic z n o - m a r ty r o l o g ic z n y o b r a z n a s z y c h d z ie jó w , s z c z e g ó ln ie d o t y c z ą c y o k r e s u I I w o jn y ś w ia to w e j, s łu ż y ł “ k u p o k r z e p i e n i u s e r c ” . Z t a k i m w y id e a l iz o w a n y m o b r a z e m p r z e s z ł o ś c i k ł ó c i ł o się n a to m i a s t “ w s z y s tk o to , c o p r z y p o m in a ło n a s z e g r z e c h y , c z y n y n ie g o d n e c z y h a n ie b n e ” 2 . I - d o d a jm y - b y ł o n a t y c h m ia s t e li m in o w a n e z e s p o łe c z n e j ś w ia d o m o ś c i. T y m c z a s e m w o s ta tn ie j d e k a d z ie ( 1 9 9 0 - 2 0 0 0 ) d z ię k i p r a c o m h is to r y k ó w , s o c jo lo g ó w , h i s t o r y k ó w lite r a tu r y , t a k i c h j a k n a p r z y k ła d K r y s ty n a K e r s t e n , F e lik s T y c h , c y to w a n y p o w y ż e j S z a r o ta , J a n T o m a s z G r o s s , Z y g m u n t B a u m a n n , M a r i a J a n io n , W ła d y s ł a w P a n a s , J a c e k L e o c ia k 3 u j a w n ił s ię o w ie le b a r d z ie j d r a m a ty c z n y , 1 Z. Krasnodębski, Przywracanie pamięci, “Znak” 2000, nr 6, s. 9-10.
2 T. Szarota, Debata narodowa o Jedwabnem, “Więź” 2001, nr 4, s. 43.
3 Por. K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939—1968, Warszawa 1992, F. Tych,
n i ż t e n is tn ie ją c y d o t y c h c z a s w k o le k ty w n e j w y o b r a ź n i, o b r a z Z a g ł a d y w k o n te k ś c ie s t o s u n k ó w p o ls k o - ż y d o w s k i c h , p r z e d e w s z y s tk i m c z a s u w o jn y . N a c e c h o w a n y n i e j e d n o k r o t n i e p o l s k ą w r o g o ś c ią , p r o w a d z ą c ą n ie k ie d y d o c z y n ó w z b r o d n ic z y c h . T a p o r a ż a ją c a w i e d z a n ie p r z e n i k n ę ł a j e d n a k ż e w s z e r s z y m a s p e k c ie p r z e z a u to c e n z u r ę z b io r o w e j ś w ia d o m o ś c i i d e m o k r a ty c z n y c h m e d ió w . A j e ż e l i j u ż , to t y lk o w f o r m ie p o l it y c z n y c h s e n s a c ji.
W ięk szo ść P o la k ó w - p isa ła H a n n a Ś w id a-Z ie m b a - do d ziś d n ia n ie p rz y sw o iła w swej św iad o m o ści istoty H o lo cau stu . [...] Z jaw isk o to n ie stało się trau m aty c z n y m w strząsem , sk łan iający m do re flek sji, k sz tałtu ją cy m p o staw y i z ac h o w a n ia 4.
S ta ło s ię ta k , w e d ł u g te j b a d a c z k i , z p o w o d u m a r ty r o lo g ii, f i n a ł u w o j n y , o b o j ę t n o ś c i w o b e c “ in n y c h ” , a n ty s e m i ty z m u p r z e d - i p o w o je n n e g o . D o d a t k o w y m
c z y n n i k i e m b y ł f a k t, n ie ty lk o w e d ł u g Z ie m b y 5, ż e p o d c z a s w o jn y tr a g e d ia p o l s k a i ż y d o w s k a r o z g r y w a ł y s ię o b o k s ie b ie . I n i e z a l e ż n i e o d p o ls k ie j m a r t y r o l o g ii s y t u a c j a o b u n a r o d ó w b y ł a n i e s y m e tr y c z n a , a P o la c y - j a k o p o t e n c j a l n e o f ia r y w “ k o le jc e d o ś m ie r c i” ( n a p r z y k ła d w o b o z a c h k o n c e n t r a c y j n y c h ) - z n a j d o w a li się w o p o z y c j i u p r z y w i le jo w a n e j 6 w s t o s u n k u d o Ż y d ó w z a b i j a n y c h m a s o w o i n a ty c h m ia s t w o b o z a c h z a g ła d y . O b o j ę tn o ś ć p r z e w a ż a ją c e j c z ę ś c i P o l a k ó w n a t e n d r a m a t b y ł a , z d a n i e m a u to r k i, s k u tk ie m , a n ie p r z y c z y n ą . B y ł a r ó w n i e ż o b o j ę t n o ś c i ą w o b e c s w o ic h , b o w o j n a n e u tr a li z u je w r a ż l i w o ś ć n a lo s “ I n n e g o ” i k a ż d e j z a g r o ż o n e j o f i a ry . W b r e w m ito m , b o h a te r o w i e to t y lk o m a r g in e s w o k u p o w a n y m s p o łe c z e ń s tw ie . N a lo s y l u d n o ś c i ż y d o w s k ie j p o d c z a s o k u p a c j i w p ł y w a ł r ó w n i e ż a n ty s e m i ty z m p r a w i c y i N S Z - u c z a s u w o jn y , a le , w e d ł u g H a lin y Ś w id y - Z ie m b y , “ n ic n ie u s p r a w i e d l iw ia p o s t a w y w i e l u P o l a k ó w w o b e c Ż y d ó w , n a w e t f a k t, iż p o d c z a s Z a g ła d y s p o t y k a l i s ię z o t w a r tą a k c e p ta c ją s k u tk ó w n ie m ie c k ie g o l u d o b ó js tw a w o r g a n a c h p r a s o w y c h O N R , N S Z , S N (“ B a r y k a d a ” , “ K o l u m n a ” , “ W a l k a ” ). W t y m s a m y m n u m e r z e “ Z n a k u ” , z k t ó r e g o p o c h o d z i ł c y ta t z K r a s n o d ę b s k i e g o , p o l e m i z u j ą c y z n i m K o n s ta n t y G e b e r t p o d k r e ś l a ł , ż e p a m i ę ć o Z a g ł a d z i e j e s t t e ż p a m i ę c i ą o P o ls c e , p o n ie w a ż : “ w P o l s c e d o k o n a ł się z r ą b Z a g ł a d y , z P o l s k i b y ł a
Zagłady. Zajścia antyżydowskie i programy w okupowanej Europie. Warszawa, Paryż, Amsterdam, A n twerpia, Kowno, Warszawa 2000 (wyd. II); J.T. Gross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939—1948, Kraków 2000 (wyd. II), J.T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000 (wyd. II); Z. Bauman, Nowoczesność i zagłada,
Warszawa 1992; M. Janion, D o Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa 2000; W. Panas,
Pismo i rana, Lublin 1996; J. Leociak, Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego, Wro
cław 1997; Literatura polska wobec Zagłady, praca zbiorowa pod red. A. Brodzkiej-Wald, D. Kraw czyńskiej i J. Leociaka, Warszawa 2000.
4 H. Świda-Ziemba, Hańba obojętności, “Gazeta Wyborcza” 1998, nr 191.
5 Jest to teza bardzo popularna w literaturze przedmiotu. Por. I. Maciejewska, Słowo wstępne, [w:] W. Szlengel, Co czytałem umarłym. Wiersze z getta warszawskiego, Warszawa 1979; J. Błoński, Biedni
Polacy patrzą na getto, Kraków 1996.
”Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 75 p o ł o w a j e j o f i a r i P o l a c y b y l i t a k ż e w ś r ó d j e j w y k o n a w c ó w . T e g o o s t a tn i e g o c z y n n i k a ś w ia d o m o ś ć p o l s k a n ie z a r e je s t r o w a ł a n i e m a l z u p e ł n i e ” 7. N i e z a le ż n ie o d m o g ą c y c h b u d z ić o p ó r c z y t e l n i k a o s t r o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h s f o r m u ł o w a ń b y ł e g o r e d a k t o r a n a c z e ln e g o “ M i d r a s z a ” , w a r to z w r ó c ić u w a g ę n a tr a f n o ś ć j e g o c z ą s t k o w y c h s p o s tr z e ż e ń . O tó ż , w e d ł u g G e b e r ta , Z a g ł a d a d o k o n a ła s ię w d u ż e j m ie r z e p o z a z a s i ę g ie m w z r o k u P o l a k ó w , w g e tt a c h i o b o z a c h . T o , c o z o s ta ło z n ie j z a p a m ię ta n e i p r z e k a z a n e d a le j, to p r z e d e w s z y s tk i m to , c o c h c ia n o z a p a m ię ta ć i u tr w a lić : w s p ó łc z u c i e , s o lid a r n o ś ć , p o m o c . J a k p is z e a u to r , “ s z m a lc o w n ic y n ie z o s ta w ili s w o ic h p a m i ę tn i k ó w , n o w i w ła ś c ic ie l e p o ż y d o w s k i e g o m ie n i a a k tó w k u p n a - s p r z e d a ż y . [...] P a m ię ć ż y d o w s k a i c h z a p a m ię ta ła : s z a n ta ż y s tó w , d e n u n c ja to r ó w , p r z e ś l a d o w c ó w . [...] P a m ię ć p o l s k a s t a ła s ię w y b i ó r c z a ” 8. W c y to w a n e j p r z e z H a n n ę Ś w id ę - Z ie m b ę p r a c y B a r b a r y E n g e l k i n g p t. Z a g ł a d a i p a m i ę ć o d n a jd z ie m y m o ty w y o w e j w s p o m n ia n e j j u ż tu ta j a s y m e t r i i o k u p a c y j n y c h p o l s k i c h i ż y d o w s k i c h lo s ó w , o p i s p o s ta w , k t ó r e p o l s k a z b io r o w o ś ć , p o w o d o w a n a a u to i d e a l iz a c y j n ą w y b i ó r c z o ś c ią , c h c ia ła b y z e p c h n ą ć d o k o le k ty w n e j n ie p a m ię c i, a t a k ż e a n a liz ę s y tu a c ji e g z y s te n c ja ln e j ż y d o w s k ie j o f ia r y z d e g r a d o w a n e j n a jp i e r w p r z e z ś w ia d k a i o p r a w c ę , a n a s t ę p n i e s k a z a n e j n a a u to d e g r a d a c ję :
P o lacy p ro w a d zący sw o ją w o jn ę z N ie m c am i n ie p o trze b o w a li do niej Ż ydów . N a to m ia st Ż y d zi, ch cąc u n ik n ąć niech y b n ej śm ierci z e strony N ie m c ó w n ie m o g li sobie p oradzić b ez P o lak ó w . B y li sk azan i n a ich m iło ść b liźn ieg o , lito ść, p rzy zw o ito ść , n ien aw iść, o b o ję tn o ś ć lub chciw ość. [...] C zas w o jn y n ie b y ł d la Ż y d ó w - gen eraln ie - d o św iad c ze n iem p o zy ty w n ej w spólnoty. Ic h w o jn a [...] b y ła czasem p rzek lęty m . Ż y d z i n ie g in ęli z a O j czy zn ę [...] W ła śc iw ie n a w e t n ie g in ęli - b y li z a b ija n i9
- d o d a jm y - t y lk o d la te g o , ż e b y l i Ż y d a m i.
F e l ik s T y c h p o d a je w s w o ic h p u b l ik a c ja c h lic z b ę 9 ,6 m il i o n a Ż y d ó w , k tó r z y p o d c z a s o k u p a c j i h itle r o w s k ie j z n a l e ź l i s ię p o d w ł a d z ą n a z is tó w . Z te j lic z b y N i e m c y w y m o r d o w a l i 5 ,7 m il i o n a o f ia r , w t y m o k o ło 3 m il i o n ó w o b y w a t e l i p o l s k i c h p o c h o d z e n ia ż y d o w s k ie g o , z o g ó ln e j lic z b y 3 m ilio n ó w 4 0 0 ty s ię c y , z a m i e s z k u j ą c y c h w g r a n ic a c h P o l s k i p r z e d w r z e ś n i o w e j . P o la c y p o c h o d z e n ia ż y d o w s k i e g o s ta n o w ili p r z e d w o j n ą 10 p r o c e n t o g ó ł u m ie s z k a ń c ó w i 4 0 p r o c e n t lu d n o ś c i m i e j s k i e j 10. J e d n a k ż e a s y m e t r i ę p o l s k i e g o i ż y d o w s k ie g o lo s u w y r a ż a d o b itn ie j e s z c z e j e d n o z e s ta w i e n ie T y c h a : “ P o l a c y w 9 5 p r o c e n t a c h p r z e ż y li o k u p a c ję , Ż y d z i p o l s c y n a to m ia s t, k t ó r z y p o z o s t a l i p o d o k u p a c j ą n ie m ie c k ą , z o s t a l i w 9 8 p r o c e n t a c h w y m o r d o w a n i ” 11.
7 K. Gebert, Kłopoty z pamięcią, “Znak” 2000, nr 6, s. 26-27. 8 Tamże.
9 Cyt. za: H. Świda-Ziemba, Hańba obojętności.
10 F. Tych, Problem zagłady w polskich podręcznikach szkolnych do nauczania historii, M ateriał źródło
wy, dotyczący historii Żydów polskich. Sytuacja po zagładzie, [w:] tegoż, Długi cień Zagłady..., s.
97-117, 137-149.
A b y n a le ż y c ie z r o z u m ie ć a n ty p o ls k ie s te r e o ty p y (“ a n ty p o l o n i z m ” 12) p o w i e la n e p r z e z p o t o m k ó w ty c h , k t ó r z y p r z e ż y li w Z S R R lu b w U S A , n a le ż y p a m ię ta ć , ż e w i ę k s z o ś ć Ż y d ó w ś r o d k o w o e u r o p e js k ic h i e u r o p e j s k i c h r ó w n ie ż z o s t a ł a u n i c e s t w i o n a w o b o z a c h z a g ła d y n a t e r e n ie o k u p o w a n e j P o l s k i . W r o d z im y m k o n te k ś c ie t r z e b a t a k ż e p a m i ę ta ć o c ią g ł o ś c i tr a d y c ji - d w u d z ie s to w ie c z n e j - p o l s k i e g o e li m i n a c y j n e g o a n ty s e m ity z m u , p r z e c h o d z ą c e g o u s c h y łk u l a t t r z y d z ie s t y c h i w o k r e s ie o k u p a c j i w a n ty s e m i ty z m e k s t e r m i n a c y jn y 13. O d p o g r o m ó w w e L w o w i e w 1 9 1 8 ro k u , p r z e z p o g r o m y z l a t 1 9 3 5 - 1 9 3 7 ( 1 5 0 p r z y p a d k ó w , 2 ty s . o s ó b r a n n y c h , 17 o f i a r ś m ie r te ln y c h ) , n u m e r u s c la u s u s i n u m e r u s n u l lu s d l a o b y w a t e l i p o l s k i c h p o c h o d z e n ia ż y d o w s k ie g o w s fe rz e n a u k i i k u ltu ry , d o p o s ta w w c z a s ie Z a g ła d y . O d p o w o je n n y c h p o g r o m ó w w la ta c h 1 9 4 5 - 1 9 4 6 ( R z e s z ó w , K r a k ó w , K ie lc e ), p o p r z e z m o r d e r s tw a o c a la ły c h o f ia r - w r ó ż n y c h o k o lic z n o ś c ia c h - tu ż p o w o jn ie ( n a p r z y k ła d ta k z w a n a “ a k c ja w a g o n o w a ” w 19 4 5 ro k u , k ie d y to z r ą k N S Z z g in ę ło 2 0 0 Ż y d ó w r e p a tria n tó w ), d o a n ty s e m ity z m u p o w o je n n e g o , e lim in a c y jn e g o , c z y li d o w y d a r z e ń 1 9 5 6 i 1 9 6 8 ro k u , a ta k ż e d o ty c h k s e n o f o b ic z n y c h , a n ty s e m ic k ic h p o s ta w s p o łe c z n y c h , k tó re u ja w n iły się z n ie z w y k łą s iłą p o k o le jn y m o d z y s k a n iu n ie p o d le g ło ś c i w 1 9 8 9 ro k u . J e d n ą z n a d e r t r a f n y c h d y r e k ty w m e to d o lo g ic z n y c h , m o g ą c ą o d n o s ić s ię d o b a d a ń n a d p r o b l e m a t y k ą H o l o c a u s tu z a r ó w n o w d z ie d z i n i e h is to r ii, s o c jo lo g ii, j a k i h i s t o r ii lite r a tu r y , s f o r m u ł o w a ła c y to w a n a j u ż tu ta j H a n n a Ś w id a - Z ie m b a :
J e d y n ą d ro g ą “ro z b ro je n ia ” m itó w i lik w id a cji nap ięć je s t w a lk a z m ita m i w łasn y m i, a n ie m itam i “ drugiej stro n y ” . [...] S zan sa n a b u d o w ę p o ro z u m ien ia p o jaw ia się w ó w czas, gdy m ito m n a tem a t n a s sam y ch przeciw staw im y n ie ic h k ry ty k ę, lecz p ra w d ę o n as sam y ch , n a w et je ś li ta p ra w d a m o ż e b y ć d la n as tak ż e p rz y k ra, je ś li o b n aża tak ie strony po lsk ieg o sp o łeczeń stw a, k tó ry ch w o lelib y śm y n ie d o strz e g a ć 14.
I t a k n a p r z y k ła d w s p ó łc z e s n e m u m ito w i m a r g in a ln e g o a n ty s e m i ty z m u p r z e c iw s t a w ił a a u to r k a e m p ir ię s p o łe c z n ą , w k tó r e j a n ty s e m i ty z m p o 1 9 8 9 r o k u n a s ilił s ię , p o d o b n i e j a k i i d e n t y f i k a c ja r a s o w a i “ z e w n ę tr z n e n a z n a c z e n i e ” ( s p r y t, p r z e b i e 12 S. Janecki i J.S. Mac w artykule Nasza wina. Przepraszamy Żydów i prosimy o wybaczenie, (“Wprost” 2001, nr 12) wyliczają dziesięć grzechów głównych Polaków wobec Żydów na przestrzeni historii współczesnej: milczenie, obojętność, chciwość, tchórzostwo, niewdzięczność, odtrącenie, urzędowy an tysemityzm, nieczyste sumienie, syjonistyczna obsesja, antysemityzm powszedni. Cytują także następu jącą wypowiedź ks. Stanisława Musiała: “Bronimy się przed rozrachunkiem z przeszłością jeśli idzie o stosunki polsko-żydowskie, gdyż nie mamy czystego sumienia. W przedwojennej Polsce większa część etnicznych Polaków marzyła tylko o jednym: jak pozbyć się Żydów z Polski. I rzeczywiście stał się czarny cud. W ciągu niespełna pięciu lat 90 procent Żydów, obywateli polskich, «zapadło się pod zie mię». Żydzi wiedzą, że jesteśmy zadowoleni z tego, że problem żydowski został w Polsce raz na zawsze rozwiązany choć nie wprost naszymi rękami. I to sprawia, że nie mogą nas lubić”.
13 Terminy te, antysemityzmu eliminacyjnego i eksterminacyjnego w odniesieniu do antysemityzmu nie mieckiego, wprowadził D.J. Goldhagen w swojej książce Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i H o
locaust (przeł. W. Horabik, Warszawa 1999). Por. uwagi na ten temat: F. Tych, Zakres odpowiedzialności społeczeństwa niemieckiego za Zagładę Żydów. Reakcje w Niemczech na książkę D J . Goldhagena o źródłach Holocaustu, [w:] tegoż, Długi cień Zagłady..., s. 149-167; M. Janion, Spór o antysemityzm. Sprzeczności, wątpliwości i pytania, [w:] tejże, D o Europy tak..., s. 127-130, 134-140.
”Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 7 7
g ło ś ć , ż y d o k o m u n a ) , c o s ta n o w i s w o is te c u r io s u m w k r a ju z a m i e s z k a ły m p r z e z s z e ś ć t y s ię c y Ż y d ó w . H e r o i c z n e m u , h i s t o r y c z n e m u s te r e o ty p o w i, g ło s z ą c e m u , ż e j a k o p i e r w s i p r z e c iw s t a w il i ś m y s ię H i t le r o w i i d z ie l n ie z a c h o w a liś m y s ię p o d c z a s o k u p a c j i n ie m ie c k ie j, w a l c z ą c w s z y s c y w k o n s p ir a c ji, Z ie m b a z a r z u c i ł a n ie p r a w d ę . P r z y p o m n ia ł a d w o is to ś ć p o s t a w w t a m t y m o k r e s ie s z e r o k i c h r z e s z p o d b i te g o s p o łe c z e ń s tw a , a m b i w a l e n t n y c h w i la m i j e g o s t o s u n e k d o p a r ty z a n t ó w i, z p e w n ą p r z e s a d ą , o g r a n ic z y ł a f a k t u p r a w i a n i a k o n s p i r a c j i d o s f e r i n te l ig e n c k o - z i e m i a ń s k ic h . A n a k o ń c u d o b itn ie s tw ie r d z iła , ż e “ n ie j e s t p r a w d ą , ż e P o l a c y r a to w a li Ż y d ó w - r a t o w a ły k o n k r e tn e o s o b y , n ie k tó r e z a k o n y , s p e c ja ln e k o m ó r k i r u c h u o p o r u . P r z e w a ż a ła n a to m i a s t o b o ję tn o ś ć , c z ę s to b i e r n e w s p ó łc z u c i e , a n ie b r a k o w a ł o i s z m a lc o w n i- k o w ” 15. D e z y n w o lt u r ę t y c h s t w i e r d z e ń m o g ła b y j e d n a k ż e w s p ie r a ć c h ło d n a k a l k u l a c j a T y c h a , o b l ic z a j ą c e g o ilo ś ć u r a to w a n y c h o f i a r n a o k o ło 4 0 ty s . P o n i e w a ż n a j e d n e g o u r a to w a n e g o p r z y p a d a ło 5 d o 6 “ r a to w n ik ó w ” , lic z b ę z a a n g a ż o w a n y c h w n i e s ie n i u p o m o c y m o ż n a , w e d ł u g T y c h a , o b lic z y ć n a o k o ło 2 5 0 t y s ., c o s ta n o w iło 2 d o 3 p r o c e n t d o r o s łe j p o ls k ie j p o p u l a c j i 16. W y b ió r c z o ś ć p o ls k ie j p a m i ę c i w s p o m a g a n a b y ł a t e ż w tr a k c ie p o w o j e n n y c h la t p r z e z - j a k j ą n a z w a ł a w 2 0 0 1 r o k u J o a n n a T o k a r s k a - B a k ir - “ o b s e s ję n i e w in n o ś c i ” . P o l e g a ł a o n a n a o d m o w ie d o p u s z c z e n ia d o i n d y w id u a ln e j i k o le k ty w n e j ś w ia d o m o ś c i f a k tu , ż e w w i e l u s y t u a c j a c h j e d n y m z e le m e n t ó w j e d n o s tk o w e j i z b io r o w e j n a r o d o w e j t o ż s a m o ś c i b y ł z r ó ż n i c o w a n y c o d o j e g o f o r m i t r e ś c i a n ty s e m ity z m . W e d ł u g B a k i r p o l s k a d e b a t a p u b l ic z n a i p r y w a t n a b y ł a p r z e z p o w y ż s z y p r z y m u s n i e w i n n o ś c i k o n tr o lo w a n a . P r z e d e w s z y s tk i m w i d a ć b y ło , “ ż e to , c o T h o m a s M e r t o n n a z y w a ł « ż a ł o s n ą o d m o w ą s p o j r z e n i a w g łą b s ie b ie » j e s t w i d o c z n e d l a w s z y s tk i c h • 9 917 p o z a n a m i s a m y m i ” . H is t o r y c z n y i s o c jo lo g ic z n y d y s k u r s n ie r o z s t r z y g a j e d n a k ż e o s t a te c z n i e d y l e m a tu , w j a k i s p o s ó b p is a ć o l ite r a tu r z e p o d e jm u ją c e j p r o b l e m H o lo c a u s tu . P a r a li t e - r a c k a i m e t a ję z y k o w a f o r m u ła : “ T e n n ie j e s t z o jc z y z n y m o je j ” , k t ó r ą t u p r o p o n u j ę - p o l e m i c z n a w i n te r te k s tu a ln e j p r z e s t r z e n i w o b e c s ły n n e g o w i e r s z a A n to n ie g o S ło n im s k ie g o z 1 9 4 3 r o k u p o d ty tu łe m : T e n j e s t z o j c z y z n y m o j e j ™ i k s i ą ż k i W ła d y s ł a 15 Tamże.
16 F. Tych, Problem Zagłady w polskich podręcznikach..., s. 97-117, 137-149. 17 J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinności, “Gazeta Wyborcza” 2001, nr 11.
18 A. Słonimski, Ten jest z ojczyzny mojej, [w:] Wiersze polskich poetów współczesnych, Warszawa 1982, s. 41. Ten, co o własnym kraju zapomina
Na wieść, jak krwią opływa naród czeski, Bratem się czuje Jugosłowianina, Norwegiem, kiedy cierpi lud norweski, Z m atką żydowską nad pobite syny, Schyla się, ręce załamując żalem, Gdy Moskal pada - czuje się Moskalem, Z Ukraińcami płacze Ukrainy, Ten, który wszystkim serce swe otwiera, Francuzem jest, gdy Francja cierpi, Grekiem - Gdy naród grecki z głodu obumiera,
w a B a r to s z e w s k i e g o i Z o f ii L e w in ó w n y T e n j e s t z o j c z y z n y m o je j. P o l a c y z p o m o c ą Ż y d o m 1 9 3 9 - 1 9 4 5 ( l9 6 6 ) - z b li ż a s ię n a jb a r d z ie j p o d w z g l ę d e m b a d a w c z y c h i n te n c ji d o t e k s t u J a n a T o m a s z a G r o s s a z U p io r n e j d e k a d y p o d t y tu ł e m T e n j e s t z o j c z y z n y m o je j... a le g o n i e lu b ię . T e k s t G r o s s a m ia ł c h a r a k te r h i s to r y c z n e j i lite r a c k ie j p o l e m i k i, m ię d z y i n n y m i z n i e k t ó r y m i t e z a m i J a n a J ó z e f a L ip s k ie g o i A n d r z e j a S z c z y p io r s k ie g o . O s tr z e te j p o l e m i k i s k ie r o w a n e b y ło p r z e c iw k o u t r z y m u j ą c e m u się s t e r e o t y p o w i p o z y ty w n y c h s to s u n k ó w p o ls k o - ż y d o w s k i c h w o k r e s ie o k u p a c ji. G r o s s z w r a c a ł w t y m k o n t e k ś c i e u w a g ę n a a n ty s e m i c k i t o n c z ę ś c i p r a s y p o d z ie m n e j i j e j w p ł y w n a p o l s k i e p o s t a w y a n ty ż y d o w s k ie , n a k w e s t i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i z b io r o w e j, o k tó r e j m o ż n a b y - w e d ł u g a u to r a - d y s k u to w a ć z p a r u p u n k t ó w w id z e n ia . P o d k r e ś la ł, iż p o m o c g i n ą c y m o f i a r o m H o l o c a u s tu n i o s ł a n i e w ie l k a g r u p a P o la k ó w . J e g o t e k s t p o ś w ię c o n y b y ł c z ę ś c io w o o d d a lo n y m o d s ie b ie w c z a s ie o k o l ic z n o ś c i o m h i s to r y c z n y m , “ w k t ó r y c h a n a liz ę p o l s k i e g o a n ty s e m i ty z m u o c e n z u r o w a n o z e w z g l ę d u n a t a k ą c z y i n n ą r a c ję s ta n u . W r o l i c e n z o r ó w w y s tą p i ło t u k i l k u w y b i t n y c h i n t e l e k tu a lis tó w , k t ó r y c h t r u d n o b y ł o b y p o d e jr z e w a ć o a n ty s e m i ty z m ” 19. M n i e n a to m i a s t w r a m a c h f o r m u ły : “ T e n n ie j e s t z o jc z y z n y m o je j” - w p o l e m ic e z i d e a l iz a c y j n ą p e r s p e k t y w ą S ło n im s k ie g o , B a r to s z e w s k i e g o i L e w in ó w n y , i o d m ie n n i e n iż w t e k ś c i e G r o s s a - i n te r e s o w a ć b ę d z i e in n y a s p e k t p r o b le m ó w , w k t ó r e g o o b j a ś n ia n i u d o ty c h c z a s o w y , o b e c n y w t y m s t u d i u m h i s t o r y c z n o - s o c j o lo g i c z n y d y s k u r s , j e s t t y lk o t e k s te m p o m o c n i c z y m , I n t e r e s o w a ć m n ie b ę d z ie b o w i e m u t r w a lo n y w p r o z a t o r s k i c h te k s ta c h l ite r a c k ic h o r a z w ś w ia d e c tw a c h p o d o b n e g o g a tu n k o w e g o t y p u z z a k r e s u s z e r o k o p o ję te g o p o l s k i e g o p i ś m ie n n i c t w a p o ś w ię c o n e g o Z a g ł a d z i e o b r a z n i e c h ę c i i a n ty s e m i ty z m u P o l a k ó w w o b e c Ż y d ó w p r z e d e w s z y s tk i m w o k r e s ie o k u p a c j i h itl e r o w s k i e j, a le w p o s t a c i r ó ż n o r o d n y c h p o s ta w ś w ia d k a w o b r ę b ie w y k r e o w a n e g o p r z e z t w ó r c ó w “ ś w ia t a p r z e d s t a w i o n e g o ” . W o w ie le m n ie j s z y m s t o p n i u i n te r e s o w a ć m n ie b ę d ą r ó w n i e ż w y k r e o w a n e w “ ś w ie c ie p r z e d s t a w i o n y m ” p o s t a w y o f ia r y . T a “ n e g a t y w n a ” - w p e w n y m s e n s ie - s t r a te g ia p o z n a w c z a i m e t o d o l o g ic z n a j e s t tu ta j z g ó r y p r z y j ę ty m p r z e z e m n ie i w p e łn i p r z e m y ś l a n y m p o d w z g l ę d e m in te r p r e t a c y j n y c h k o n s e k w e n c j i w s tę p n y m z a ło ż e n ie m . N ie s p o s ó b z r e f e r o w a ć t u w c a ło ś c i s p o r ó w te r m in o lo g ic z n y c h w o k ó ł s a m e g o p o j ę c i a H o lo c a u s tu n ie ty lk o w a s p e k c ie j ę z y k o w y m 20. T o s a m o d o ty c z y te o lo g ic z n y c h ,
19 J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinności.
20 W. Panas, Zagłada od zagłady, [w:] tegoż, Pismo i rana, Lublin 1996, s. 92-93: “«Szoah», czyli za głada, zniszczenie, katastrofa. Taki termin funkcjonuje w języku i piśmiennictwie hebrajskim i żydow skim (jidysz). [...] Słowo «holocaust» wywodzi się ze starotestamentowej biblijnej greki, gdzie oznacza dobrowolną ofiarę całopalenia i odnosi się do ofiary Izaaka. [...] Holocaust znaczy «ofiara» i zawiera określoną sugestię interpretacyjną: ewentualny wymiar teologiczny zagłady Żydów, przypuszczalne zna czenie «Szoah». [...] Ofiara - holocaust pojmowana na sposób chrześcijański czy judaistyczny? Ale i zrozumienie holocaustu [... ] w kategoriach judaistycznych nie jest jednoznaczne, ponieważ istnieje kilka biblijnych wzorów cierpienia i ofiary. [... ] Objęcie jednym, zbiorczym terminem holocaust krańcowo różnych doświadczeń nie wydaje się uprawnione. [... ] «Szoah» nie jest synonimem «holocaustu». Jest [... ] synonimem polskiego słowa «zagłada». Ze względu na ustabilizowanie się w literaturze przedmiotu poję cia Holocaust, posługuję się nim w tym tekście zamiennie ze słowem Zagłada”.
"Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 7 9
f ilo z o f ic z n y c h c z y s o c jo lo g ic z n y c h a s p e k tó w p o ję c ia 21. W a r to t u w s p o m n ie ć n a to m ia s t o z a s a d n ic z e j k o n tr o w e r s ji p o m ię d z y H e n r y k i e m G r y n b e r g ie m , u z n a j ą c y m H o l o c a u s t z a s z c z y to w e w y d a r z e n ie h is to r ii ż y d o w s k ie j (c z y li Z a g ła d a j a k o z w ie ń c z e n ie a n ty s e m ic k ie j i p o g r o m o w e j tr a d y c ji) a Z y g m u n t e m B a u m a n e m , tw ie r d z ą c y m , że :
H olocaust p ojaw ił się ja k o rezultat n iezw ykłego spiętrzenia szeregu czynników , z osobna całkiem zw y k ły ch i norm alnych, a odpow iedzialność z a tak ie spiętrzenie należy przypisać n o w o czesn em u p a ń stw u z je g o m on o p o lem n a środki przem ocy oraz jeg o daleko idącym i am bicjam i w k ieru n k u inżynierii społecznej: p aństw a, któ re w zn aczn y m stopniu uw olniło się od w szelkiej kontroli społecznej, k ro k po k ro k u pozbaw iając w szelkie fo rm acje spo łeczne i p ozapolityczne środków i m ożliw ości działania. [...] H olo cau st z p ew n o ścią b y ł n ie tylko ży d o w sk im pro b lem em i nie m ó g ł być w ydarzeniem jed y n ie w h istorii Ż ydów . H o locaust po jaw ił się i b ył realizow any w naszej now oczesnej, racjonalistycznej społeczności, n a w y so k im szczeblu ro zw o ju naszej cyw ilizacji, u szczytu d o konań ludzkiej kultury i choćby dlatego je s t p ro b lem em tej społeczności, tej cyw ilizacji i tej k u ltu ry 22.
W N o w o c z e s n y m w i e l k im ź l e G r y n b e r g p o d k r e ś lił, ż e w y j ą tk o w o ś ć H o lo c a u s tu , w e d ł u g B a u m a n a , p o l e g a ł a n a f a k c ie , ż e Z a g ł a d a b y ł a s k u t k i e m z e t k n i ę c ia s ię n i e k t ó r y c h e le m e n t ó w w s p ó łc z e s n o ś c i , n o r m a ln ie s ię z e s o b ą n ie s ty k a ją c y c h , a n ie k o n s e k w e n c j ą te g o , ż e Ż y d ó w p r z e z n a c z o n o i n a z n a c z o n o n a ś m ie r ć . B a u m a n , w e d ł u g G r y n b e r g a , n ie d o s t r z e g ł r o d o w o d u H o l o c a u s tu a n i w tr a d y c y jn y m ż y d o b ó j- s tw ie k r z y ż o w c ó w , a n i w d z ia ł a l n o ś c i I n k w i z y c j i M u n tz n e r a , C h m ie ln ic k ie g o , a n i w r e lig ii, p r z e d s ta w ia ją c e j Ż y d ó w j a k o u o s o b i e n ie z ła . J e d n a k ż e f a k t, ż e “ k o r z e n ie lu d o b ó j s t w a n a s k a lę h o l o c a u s t u t k w i ą - j a k z p o w o d z e n i e m d o w o d z i a u t o r N o w o
c z e s n o ś c i i z a g ł a d y - w p o d s t a w a c h n o w o c z e s n e g o s p o łe c z e ń s tw a , n ie j e s t s p r z e c z
n y z w y j ą tk o w o ś c ią , z j a k ą s p o łe c z e ń s tw o t r a k t o w a ło - i tr a k t u j e - Ż y d ó w ” 23. W k o n t e k ś c i e z a s a d n i c z e g o t e m a tu n i n ie j s z y c h r o z w a ż a ń i c h a u to r o w i b l iż s z e j e s t o c z y w i ś c i e s ta n o w is k o G r y n b e r g a .
W k o n t e k ś c i e p r ó b p r z e d s t a w i e n i a H o l o c a u s tu A n t o n y E a s th o p e w t e k ś c i e H o
l o c a u s t i n i e m o ż n o ś ć p r z e d s ta w i e n ia z a w a r ł i s t o t n ą te z ę , m ó w ią c ą , ż e
ż ad n a spo śró d n arrac ji, ja k im i o b ecn ie d y sp o n u jem y n a Z ach o d zie, n ie je s t o d p o w ied n ia d la p rz ed sta w ien ia H o lo cau stu . [...] P rzed staw ien ie - w szy stk o jed n o : m ó w io n e, spisane, śp iew an e, n a m a lo w an e, sfo to g rafo w an e, sfilm o w an e, w y rażo n e m u zy k ą, gestem , ta ń cem , rz e ź b ą czy c zy m k o lw iek in n y m n ie b ę d zie n igdy ty m sam y m co rz e c z y w is to ś ć 24.
21 Por. S. Krajewski, Żydowskie teologie Zagłady, [w:] tegoż, Żydzi, judaizm, Polska, Warszawa 1997, s. 260-291.
22 Z. Bauman, Nowoczesność i zagłada, s. 17.
23 H. Grynberg, Nowoczesne, wielkie zło, [w:] tegoż, Prawda nieartystyczna, Warszawa 1994, s. 246-248. Por. polemikę na podobny temat: M. Zaleski, Różnica, “Res Publica Nowa” 1994, nr 7/8, H. Grynberg,
Żydzi i ludzie, “Res Publica Nowa” 1994, nr 9.
P o d o b n i e s ą d z i c y to w a n y p r z e z E a s t h o p e ’a J a c q u e s D e r r id a : “ T o j e s t n ie p o ję te [...] w c i ą ż b r a k n a m o d p o w i e d n ie g o d l a te j k w e s t i i d y s k u r s u ” 25. N a s t ę p n ie E a s th o p e z a p r o p o n o w a ł tr z y k a te g o r ie in te r p r e t a c j i (“ p r z e d s t a w i e n i a ” ) H o lo c a u s tu : 1) m e ta f iz y c z n e , w r a m a c h k tó r e g o H o l o c a u s t b y ł p r z e j a w e m d e - m o n iz m u ( z ła ) lu b ś w ia d e c t w e m ś m ie r c i B o g a ( N ie tz s c h e ) ; 2 ) s u b ie k ty w n e , w p ie r w s z e j w e r s j i j a k o o s o b is te d o ś w ia d c z e n ie (“ S h o a h ” ). C h a r a k te r y z o w a ło się o n o tr a u m a ty c z n y m u r a z e m , p s y c h o l o g ic z n ą b lo k a d ą , b r a k ie m z r o z u m ie n ia te g o , c o się s ta ło . W te j w e r s ji “ p r z e d s ta w ie n ie ” z a m ie n ia H o lo c a u s t w “ z w y c z a jn e ” p r z e ś la d o w a n ia . D r u g ą o d m ia n ą s u b ie k ty w n e j in te r p r e ta c ji b y ło “ p r z e d s ta w ie n ie ” p s y c h o a n a li ty c z n e , o d w o łu ją c e się d o p o ję ć “ id ” , “ s u p e r e g o ” , “ E r o s a i T h a n a to s a ” , d o m e c h a n i z m u e g o i a g r e s ji, s p o d z n a k u “ k a ż d y m ó g łb y to z r o b ić ” ( L a c a n ) , a le t a k a k o n c e p c ja z a w ie s z a p y t a n i a o h is to r ię . 3 ) T r z e c i ą k a te g o r ią in te r p r e ta c ji H o lo c a u s tu b y ło “ p r z e d s ta w ie n ie ” o b ie k ty w n e , r e a liz u ją c e się w p o s ta c i h i s to r y c z n y c h n a r ra c ji, w i a r y g o d n y c h , a le j a k o n a r z ę d z ie p r z e d s ta w ia n ia i in te r p r e ta c ji, w e d ł u g b a d a c z a , n ie o d p o w ie d n ic h . Z a k ł a d a j ą o n e b o w i e m r a c jo n a ln o ś ć ( w p o s t a c i “ o s ta te c z n e g o r o z w ią z a n ia ” ), c o s p r z e c z n e j e s t z o ś w ie c e n i o w ą r a c jo n a ln o ś c ią i ta k ą ż n a r ra c ją . J e s t to s p r z e c z n o ś ć p o m ię d z y h i s to r y c z n y m “ o b ie k ty w iz m e m ” i “ s u b ie k ty w n y m ” ś w ia d e c tw e m 26. P o d o b n i e J a c e k L e o c ia k w e W s tę p ie d o t o m u L i t e r a tu r a p o l s k a w o b e c Z a g ł a d y w y e k s p o n o w a ł d w u b i e g u n o w o ś ć d e b a ty o H o lo c a u ś c ie . Z j e d n e j s tr o n y ż y w io n e p r z e z c z ę ś ć b a d a c z y p r z e k o n a n ie o w y j ą tk o w o ś c i Z a g ła d y i o n ie m o ż n o ś c i p r z e d s t a w i e n i a j e j w k a t e g o r ia c h z r a c jo n a l iz o w a n e g o d y s k u r s u o ś w ie c e n io w e g o , z d ru g ie j s tr o n y p r z e k o n a n ie in n y c h a u to r ó w o u n i w e r s a l n o ś c i H o l o c a u s tu i w i a r a w m o ż l i w o ś ć j e g o p r z e d s t a w i a n i a w j ę z y k u t r a d y c y jn y c h f o r m n a r r a c ji. A z a t e m z j e d n e j s tr o n y a p o r ia s e n s u , z d r u g ie j Z a g ł a d a j a k o w y d a r z e n i e o d s ł a n ia j ą c e s e n s , z a w i e r a j ą c e p r z e s ł a n ie , k tó r e l it e r a t u r a m o ż e i p o w i n n a p o d j ą ć , p r z e k a z a ć , z a ś w i a d c z y ć 27. T y m b a r d z i e j , ż e w e d ł u g te g o s a m e g o a u to r a n ie m o ż e n a m j u ż w y s ta r c z y ć s a m o s k o n w e n c j o n a l iz o w a n e p o t ę p i e n ie z ła , s ta ją c e s ię n i e j e d n o k r o t n i e z a c h o w a n ie m r u t y n o w y m , e le m e n t e m te a t r a l iz a c j i d y s k u r s u p u b l ic z n e g o i z b io r o w y c h m e c h a n i z m ó w o b r o n n y c h . “ P o w in n i ś m y z n a le ź ć w s o b ie o d w a g ę , a b y s p o jr z e ć w to « ją d r o c ie m n o ś c i» , j a k i m j e s t Z a g ł a d a ” - p o w i a d a L e o c i a k 28. P r ó b ą r o z w i ą z a n i a d y le m a tó w p o d n i e s io n y c h p r z e z A n to n e g o E a s to p h e 'a b y ł a ( z a s y g n a l iz o w a n a r ó w n i e ż w a n g lo s a s k ie j l it e r a t u r z e p r z e d m io t u - n a p r z y k ła d R a u l H ilb e r g , C h r i s t o p h e r R . B r o w n i n g ) k o n c e p c ja u c h w y c e n i a z ło ż o n y c h r e la c j i p o m i ę d z y o p r a w c ą , o f i a r ą i ś w ia d k ie m , j a k o s p o s o b u “ p r z e d s t a w i a n i a ” ( i n te r p r e ta c ji) H o lo c a u s tu . R e la c j e te w p o l s k i m p r z y p a d k u r o z u m ia n o j e d n a k ż e w s p e c y f ic z n y m , 25 Tamże, s. 65. 26 Tamże, s. 60-64.
27 J. Leociak, Wstęp, [do:] Literatura polska wobec Zagłady, s. 9. 28 Tamże, s. 10.
"Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 81 d o s ł o w n y m s e n s ie , o b s a d z a ją c w r o l i o f i a r i ś w ia d k ó w k o n k r e tn y c h , r e a l n y c h a u t o r ó w , “ z a ś w i a d c z a j ą c y c h d z ie je d o ś w ia d c z o n e ” 29. I t a k n a p r z y k ła d H e n r y k G r y n b e r g w e s e ju H o l o c a u s t w l ite r a tu r z e p o l s k i e j w r o li ś w ia d k ó w H o l o c a u s tu p o s t r z e g a ł w i ę k s z o ś ć p i s a r z y z a j m u ją c y c h s ię t y m t e m a te m . Z a r ó w n o t y c h p o c h o d z e n ia ż y d o w s k ie g o , j a k i r d z e n n ie p o l s k i c h - m ię d z y i n n y m i W . S z le n g la , Z . G in c z a n k ę , J. T u w im a , A . S ło n im s k ie g o , C z . M iło s z a , J. Z a g ó r s k ie g o , Z . N a łk o w s k ą , S. W y g o d z k ie g o , A . S a n d a u e r a , A . R u d n ic k ie g o , K . Ż y w u ls k ą , L . B u c z k o w s k i e g o , S. O tw in o w s k ie g o , T . B o r o w s k ie g o 30. J a n B ło ń s k i ( p o m ij a m t u j e g o i n te r p r e ta c ję w i e r s z y M i ł o s z a p t. B ie d n i P o l a c y p a t r z ą n a g e tto , w k tó r e j p o j a w ia s ię o p i s y w a n a p r z e z b a d a c z a , w y k r e o w a n a p r z e z p o e tę w C a m p o d i F io r i i B i e d n y c h r z e ś c ija n in p a t r z y n a g e tt o - p o s t a ć ś w ia d k a 31) w s t u d i u m O fia r y i ś w ia d k o w ie . O b r a z Z a g ł a d y w l ite r a tu r z e p o l s k i e j d o o f i a r z a l i c z y ł t a k i c h a u to r ó w ś w ia d e c tw , j a k J. S tr y jk o w s k ie g o , H . G r y n b e r g a , B . W o jd o w s k i e g o , a d o ś w ia d k ó w Z . N a łk o w s k ą , M . D ą b r o w s k ą , J. I w a s z k ie w ic z a , L . B u c z k o w s k i e g o , C z . M iło s z a , J. A n d r z e je w s k ie g o , J. D o b r a c z y ń s k i e g o , K . F i lip o w ic z a , W . Ż u k r o w s k i e g o , T . B o r o w ic z a , M . B ia ł o s z e w s k i e g o , Z . H e r b e r t a , n ie b i o r ą c j e d n a k ż e p o d u w a g ę r ó ż n o r o d n o ś c i r ó l o f ia r y . W ła d y s ł a w P a n a s z k o l e i z w r ó c i ł u w a g ę n a f a k t, ż e w e p ic e n t r u m z b r o d n i b y ły tr z y s tr a s z liw e r o le , k s z t a ł t u ją c e o n to lo g ię “ S z o a h ” : o f ia r y , o p r a w c y i ś w ia d k a . W k o n t e k ś c i e t e g o s p o s tr z e ż e n ia a u to r p o d k r e ś l ił , ż e w l ite r a tu r ę p o l s k ą w p is a n e z o s ta ły p o d w ó j n e lo s y i p o d w ó j n e d o ś w ia d c z e n ia : ż y d o w s k ie i p o ls k ie . A z a t e m t e m a t “ S z o a h ” k r y s t a li z o w a ł s ię w l ite r a tu r z e p o ls k ie j w o k ó ł d w ó c h z r ó ż n i c o w a n y c h p o z y c j i i z w i ą z a n y c h z n im i d o ś w ia d c z e ń e g z y s te n c j a ln y c h o f ia r y i ś w ia d k a . R o z w i j a n e w s a m o d z ie ln e t e m a ty l it e r a c k ie z ło ż y ły s ię n a p r o b l e m a t y k ę “ S z o a h ” , p o ś w ia d c z a ją c ą , w e d ł u g P a n a s a , r a d y k a l n ą r ó ż n ic ę p o m ię d z y l o s a m i Ż y d ó w i P o la k ó w w t r a k c ie I I w o jn y ś w it o w e j 33. T a k ż e i t e n a u to r w g r o n ie o f ia r , k t ó r e z g in ę ły , p o z o s ta w ia ją c p o s o b ie ś w ia d e c tw o d o ś w ia d c z o n y c h d z ie jó w , w y m ie n ił, m ię d z y i n n y m i B . S c h u lz a , J. K o r c z a k a , W . S z le n g la , Z . G in c z a n k ę , D . V o g e l, T . H o lle n d r a , S. N a - p i e r s k ie g o , M . B r a u n a , R . B lu th a , L . F r y d e g o . Ś w ia d e c tw a z a ś w i a d c z a j ą c e d z ie je d o ś w ia d c z o n e p r z e z p is a r z y o b s a d z o n y c h w r o li n i e d o s z ł y c h o f ia r , k tó r e p r z e ż y ły i n a s tę p n ie w e s z ł y w r o lę ś w ia d k ó w , n a le ż a ły , w e d ł u g P a n a s a , m ię d z y i n n y m i d o M . J a s tr u n a , S. W y g o d z k i e g o , A . R u d n i c k i e g o , A . S a n d a u e r a , M . T o m k ie w ic z , K . Ż y w u l s k i e j , H . G r y n b e r g a , B . W o jd o w s k i e g o , I. F i k a 34. J u ż s a m s to p ie ń k o m p li k a c j i te g o r o d z a j u p o d z ia ł ó w s y g n a liz u je k ło p o ty h i s t o r y k ó w l ite r a tu r y z s u b i e k ty w n ą i o b i e k t y w n ą t o ż s a m o ś c i ą a u to r ó w p r z e z n i c h o p i s y w a n y c h : P o l a k ó w p o c h o d z e n ia ż y d o w s k ie g o lu b Ż y d ó w o p i s u j ą c y c h p e r y p e t ie 29 J. Jedlicki, Dzieje doświadczone i dzieje zaświadczone, [w:] Dzieło literackie jako źródło historyczne, pod red. Z. Stefanowskiej i J. Sławińskiego, Warszawa 1978, s. 344-373.
30 H. Grynberg, Holocaust w literaturze polskiej, [w:] tegoż, Prawda nieartystyczna, s. 139-180. 31 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, s. 9-31.
33 W. Panas, Zagłada od zagłady, s. 97, 99, 102. 34 Tamże, s. 99-100.
ż y d o w s k i e g o l o s u w j ę z y k u p o ls k im . N i e m ó w i ą c j u ż o ty m , ż e r ó w n ie ż s a m a o p o z y c j a “ d z ie j ó w d o ś w ia d c z o n y c h ” i “ d z ie j ó w z a ś w i a d c z o n y c h ” j e s t d o ś ć p ły n n a . N ie m a p r z e c ie ż “ d o ś w ia d c z o n e g o ” b e z “ z a ś w i a d c z o n e g o ” . “ Z a ś w i a d c z o n e ” j e s t “ ś l a d e m ” “ d o ś w ia d c z o n e g o ” . “ D o ś w i a d c z o n e ” i “ z a ś w i a d c z o n e ” j e s t w ię c j e d n o ś c i ą . D w o m a s tr o n a m i t e g o s a m e g o m e d a l u e g z y s te n c j a ln e g o d o ś w ia d c z e n ia . Z n a c z n i e c ie k a w s z y m z a g a d n ie n i e m j e s t a n a l i z a tr ia d y o p r a w c a ( k a t) - o f i a r a - ś w ia d e k , t w o r z ą c e j s p e c y f ic z n y , o n t o lo g i c z n y i e p is te m o lo g i c z n y t r ó jk ą t n a p ł a s z c z y ź n ie ś w ia t a p r z e d s t a w i o n e g o p o j e d y n c z y c h u tw o r ó w , p o d e jm u j ą c y c h t e m a t h o lo c a u s tu . P r z y j ę c ie z a ło ż e n ia , ż e b o h a te r o w i e t a k n a s z k ic o w a n e g o t r ó jk ą t a s ą b y t a m i f ik c y j n y m i, o d z w i e r c ie d l a j ą c y m i i n te n c je a u to r a s p r a w c z e g o , a w d r u g ie j k o l e j n o ś c i k o m e n t a r z d o r z e c z y w is to ś c i o r a z in te n c je a u to r a r e a ln e g o . D z i a ł a j ą w ię c n a g r a n ic y s z c z e g ó ln ie r o z u m ia n e j “ m im e s i s ” (“ t w ó r c a p o w i n i e n p r z e d s t a w i a ć j e d y n i e te r z e c z y i z d a r z e n ia , k tó r e m a j ą o g ó l n e z n a c z e n ie i s ą t y p o w e ” 35). W t a k r o z u m i a n y m t r ó jk ą c i e n ie m a j e d n a k j e d n o z n a c z n y c h r e la c j i p o m ię d z y j e g o w ie r z c h o łk a m i. K a t m o ż e u n i c e s t w i ć o f ia r ę , a le t a k ż e s k ła n ia ć j ą d o z m ia n y w y z n a c z o n e j j e j p r z e z s ie b ie r o l i ( to ż s a m o ś c i) . O f ia r a , k t ó r a p r z e ż y ła p i e r w s z e u d e r z e n ie p r z e m o c y m o ż e w e jś ć w r o lę ś w ia d k a d a ją c e g o i p o z o s t a w ia ją c e g o p o s o b ie ś w ia d e c tw o , z a n i m z o s ta n ie z a m o r d o w a n a . M o ż e s a m a w e jś ć - p o d p r z y m u s e m lu b d o b r o w o ln ie , w c e l u z a c h o w a n i a s w o je g o is t n ie n i a - w r o lę o p r a w c y ( ż y d o w s k i a g e n t G e s ta p o , c z ł o n e k J u d e n - ra tu , f u n k c jo n a r iu s z p o l ic j i ż y d o w s k i e j, c z ł o n e k S o n d e r k o m a n d a , z a b ija n e g o n a k o ń c u p r z e z o p r a w c ó w ) . N ie m a ta k ż e j e d n o z n a c z n i e d o k o ń c a o k r e ś lo n e j r e la c ji p o m ię d z y k a te m a ś w ia d k ie m . O p r a w c a m o ż e ś w ia d k a z o s ta w ić w s p o k o j u lu b z a s tr a s z y ć i s k ła n ia ć r ó ż n y m i m e t o d a m i d o z a j ę c i a p r z e z ś w ia d k a p o s t a w y n a jb a r d z ie j o d p o w ia d a ją c e j o p r a w c y , j e g o i n te r e s o m i c e l o m ( E n d lo s u n g ) . W t y m k o n t e k ś c i e n a jb a r d z ie j s k o m p l ik o w a n ą j e s t r e la c j a p o m ię d z y ś w ia d k i e m i o f i a r ą o r a z r ó ż n o r o d n o ś ć r ó l i to ż s a m o ś c i n ie k ie d y a k c e p to w a n a , p r z y jm o w a n a p r z e z t e g o p ie r w s z e g o : 1. m ś c iw a s a t y s f a k c j a n a p o d ł o ż u r e lig ijn y m , s p o łe c z n y m , 2. o b o ję tn o ś ć , 3. w s p ó łc z u c i e , a le b e z c z y n u , 4. r a b u n e k m ie n i a o f ia r , 5. s z a n ta ż i s z m a lc o w n ic tw o w o b e c o c a l a ł y c h o f ia r , d e n u n c j o w a n ie u k r y w a j ą c y c h się o f ia r , d e n u n c j a c j a P o l a k ó w u k r y w a j ą c y c h o f ia r y , 6. c z y n n e w s p ó łs p r a w s t w o z k a te m w j e g o f i z y c z n y c h d z ia ł a n i a c h - w y ł a p y w a n i e o c a l a ł y c h o f ia r , u ś m i e r c a n i e ic h , w d r a s t y c z n y c h p r z y p a d k a c h c z y n n y u d z i a ł w e k s te r m in a c ji, 7. z b r o d n ia z w ła s n e j in ic ja ty w y - o d J e d w a b n e g o p r z e z w s p o m n i a n e j u ż tu ta j p o g r o m y r z e s z o w s k i, k r a k o w s k i i k ie l e c k i , m o r d e r s tw a p o w o j n i e o c a l a ł y c h z Z a g ł a d y , p o w r a c a j ą c y c h o f ia r , 8. c z y n n a p o m o c z b r o jn a o f i a r o m ( n a p r z y k ła d p r ó b y p o m o c y w a l c z ą c e m u g e ttu ) , 9. p r z e c h o w y w a n i e o f ia r , u d z ie l a n i e i m s c h r o n ie n ia , f i n a l n e o c a l e n i e o fia r. I n t e r e s u j e m n ie p r z e d e w s z y s tk i m r e p e r t u a r r ó l i t o ż s a m o ś c i ś w ia d k a u ję t y w p i e r w s z y c h s i e d m i u p u n k t a c h 36, w z a p i s a c h p is a r z y p o l s k i c h p o c h o d z e n ia ż y d o w s k ie g o 35 M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1988, s. 285.
36 Por. A. Kłosowska, Polacy wobec zagłady Żydów polskich. Próba typologii postaw, “Kultura i Społe czeństwo” 1988, nr 4, s. 113-123. Autorka ta, z socjologicznego punktu widzenia, wyróżnia następujące
"Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 83 ( “ o f i a r ” ), k t ó r z y H o l o c a u s t p r z e ż y li, j a k i p i s a r z y p o l s k i c h ( “ ś w ia d k ó w ” ). N i e i n t e r e s u j e m n ie lu b w m a ł y m s to p n iu , w t y m k o n k r e tn y m p r z y p a d k u , r e p e r t u a r r ó l i t o ż s a m o ś c i n a r z u c a n y c h o f i e r z e p r z e z o p r a w c ę . Z e w z g l ę d u n a r o z le g ło ś ć p r o b l e m u o g r a n ic z ę s ię j e d y n i e d o n a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s t y c z n y c h p r z y k ła d ó w . W p r o z ie n a r r a c y jn e j m o ty w ś w ia d k a w c h o d z ą c e g o w r o lę b e z p o ś r e d n i e g o m o r d e r c y n ie j e s t z b y t c z ę s ty . T y m c ie k a w s z e s ą t e k s ty , w k t ó r y c h s ię o n p o ja w ia . I t a k w P o r t r e c i e z k u lą w s z c z ę c e H a n n y K r a ll, z t o m u T a n ie c n a c u d z y m w e s e lu , T o jw e ł e B l a t t u c ie k a z S o b ib o r u z d w o m a p r z y ja c ió łm i, a b y z n a le ź ć s c h r o n ie n ie w c h ło p s k ie j s to d o le M a r c i n a B . N a s k u t e k n i e o s tr o ż n o ś c i i c h c i w o ś c i s a m e g o g o s p o d a r z a z b ie g o w i e z o s t a j ą o d k r y c i p r z e z w i e js k ą s p o łe c z n o ś ć i n a s tę p n ie z a m o r d o w a n i z p o w o d ó w r a b u n k o w y c h . Ś w ia d e k - w y b a w c a n a jp i e r w b u d u j ą c y z b ie g o m w ł a s n o r ę c z n ie k r y jó w k ę , n ie c z y n i ł t e g o a ltr u is ty c z n ie . U c i e k i n i e r z y m u s i e l i o p ła c a ć s ię k l e jn o ta m i, a p ó ź n ie j z o s t a l i w y d a n i p r z e z s w o je g o “ d o b r o d z ie ja ” . J ę z y k o p r a w c ó w - ir o n ic z n i e p r z e z n a r r a t o r a c y to w a n y - a d e k w a t n ie o d d a je i c h s t o s u n e k d o o f ia r :
S ły szał głosy i trzask i, je d e n p o drugim . D o b ijcie go, bo b ęd zie stęk ał n a d ranem . To m ó w iła gospodyni. [...] P a n o w ie da jc ie m i ży ć, b ęd ę w a m słu g ą do k o ń c a życia. [...] P a n o w ie n ie ch cieli S z m u la z a sługę, bo z n ó w b y ł trz a sk i S zm ul zam ilkł. Już sztyw nieje. T o m ó w ił M a rcin B . i n a p ew n o o T o jw ełe, b o d o tk n ął je g o r ę k i37.
P o d o b n y m o ty w o d n a jd z ie m y w D z ie d z ic tw ie H e n r y k a G ry n b e rg a , w k tó r y m n a r r a to r p o s z u k u ją c y g r o b u z a m o r d o w a n e g o p r z e z P o la k ó w w tra k c ie H o lo c a u s tu o jc a u z y s k u je ta k ą o d p o w ie d ź o d in d a g o w a n e g o p r z e z s ie b ie ś w ia d k a (w j e g o m o n o lo g u o d r a z a d o w s p ó łz io m k ó w i w s p ó łc z u c ie d la o f ia r m ie s z a ją się z a n ty s e m ity z m e m ):
N iek tó rzy to łajd a k i by li, ro z m aicie było. [...] Ł ak o m i b y li n a p ien ią d ze, ta ja k chtóry m ia ł Ż y d ek p ien iąd ze, a d ał P o lak o ju , no to w te n cz a s w iad o m o ja k b yło? N ik t n ie w ie dział. [...] W ja k i sposób zo stał zab ity ? I w ja k i sposób też n ie w iem y . L u d zie m ó w ili, że
postawy: 1. wroga postawa aktywna, 2. postawa niechętnej bierności, 3. niechęć wobec ofiar, a nawet zadowolenie z ich losu, 4. zupełna obojętność, 5. milczące współczucie, 6. bierność współczująca, 7. czynna pomoc.
37 H. Krall, Portret z kulą w szczęce, [w:] tejże: Taniec na cudzym weselu, Kraków 2001, s. 102. Por. A. Krzemiński, Nam samym ta pamięć potrzebna, “Polityka” 1993, nr 16: “Taniec na cudzym weselu nie jest jeszcze jedną książką o zamordowanych Żydach, tyle, że tym razem z Dubnej, a nie z Kocka, czy
o polskich chłopach ukrywających Żydów lub mordujących ich ze strachu, egoizmu i głupoty. [...] Takie jest drugie dno Tańca - każdy z nas ma w sobie cząstkę zarówno polskich, jak żydowskich i niemiec
kich losów. I każdy z nas jest mniej lub bardziej sublokatorem tańczącym na cudzych weselach”; M. Kisiel, Los jako pamięć, “Wiadomości Kulturalne” 1994, nr 20: “Jej pisarstwo koncentruje się głównie wokół zagadnienia pamięci jednostkowej (życia) na tle pamięci zbiorowości (historii) [... ] H. Krall czuje się bowiem [... ] depozytariuszem historii żydowskiej w Polsce, interesujące w sensie poznawczym są dla niej zarówno kwestie obecności Żydów w Polaku, jak też Polaka w Żydzie. To jest nierozwiązywalny zaplot, nie daje się go też łatwo określić prawdziwym imieniem. [... ] Jeśli powiemy, że chodzi tutaj o określenie tożsamości jednostki - będziemy bliscy prawdy, lecz jeśli będziemy chcieli tę tożsamość zde finiować - oddalimy się od prawdy”.
m ó g ł do k o g o ś ja k ie ś p ien ią d ze zło ży ć, m o ż e co, b o N ie m c y go n ie zabili. Jakby N iem cy z ab ili, to by b y ło słychać, ż e N ie m iec z a b ił38.
W p o i n c i e D z ie d z i c tw a n a r r a t o r - b o h a t e r d o c ie r a d o j e d n e g o z d w ó c h b r a c i m o r d e r c ó w - ś w ia d k ó w , a le o d n a le z io n y n ie w y k a z u j e ż a d n e j s k r u c h y , n a jw y ż e j o b o ję tn o ś ć . T e g o r o d z a j u k r e a c ja r e la c j i p o m ię d z y ś w ia d k i e m a o f i a r ą ( m o r d u n a tle r a b u n k o w y m , a n ie i d e o lo g ic z n y m ) , j e s t z n a c z ą c a w k o n t e k ś c i e p r z y ję te j t u p r z e z e m n ie k o n c e p c ji i n te r p r e ta c y jn e j. C h o c ia ż w t y m s a m y m t e k ś c i e “ B o d z ie c z a k z W ó l k i ” z c z y s te j, b e z i n t e r e s o w n e j ż ą d z y m o r d u z a b i j a s z t a c h e t ą w y r w a n ą z p ł o t u g ł o d n e g o i o s ła b io n e g o Ż y d a , k t ó r y w y ł o n i ł s ię z la s u , a b y b ł a g a ć o j e d z e n i e i p o m o c . Z i n n ą s y t u a c j ą s p o ty k a m y s ię w o p o w i a d a n i u S ta n is ła w a W y g o d z k i e g o p t. W s a m o p o ł u d n i e
.
J e d e n a s to le tn i, ż y d o w s k i u c ie k i n ie r p o l ik w id a c ji g e tt a w P a j ę c z n ie , o d tr ą c a n y i ś c ig a n y p o u t r a c ie b lis k ic h , p r z e s t a je s ię u k r y w a ć i w y c h o d z i n a p r z e c iw ś m ie r c i. Ś w ia d k i e m - e g z e k u to r e m j e s t t y m r a z e m g r a n a to w y p o l ic j a n t ( n a w i a s e m m ó w ią c h a n ie b n a r o l a te j f o r m a c ji w c z a s ie o k u p a c j i i Z a g ł a d y n ie z o s t a ł a d o d z is ia j r z e t e l n i e o p is a n a ) . Z a b ó j c ę o g a r n ia ją j e d n a k t y m r a z e m s k r u p u ły : - G ó w n iarzy n ie strzelam . T o niepraw da! [...] Ile m asz lat?Jedenaście! - z w o łał tryum falnie. [... ] I ja k k to ś czu w ający i św iadom , k u cze m u z m ie rza, p o p ę d za ł w z ro k iem d ło ń p o licjan ta, k tó ra sp o częła n a k a b u rze ...39.
W i n n y m o p o w i a d a n i u t e g o s a m e g o a u to r a , M i ło s ie r d z iu , p o l s k i Ż y d z a r m ii w r z e ś n io w e j, w z ię ty d o n ie w o li, z o s ta je z a m o r d o w a n y p r z e z s w o je g o p o l s k i e g o k o le g ę , k tó r y w s tą p i ł d o S S . D z i e j e s ię to p o d c z a s j e n i e c k i e g o “ m a r s z u ś m ie r c i” d o B ia łe j P o d la s k ie j. P o d o b n y p r z y k ła d r a d y k a ln ie z m i e n io n y c h p r z e z H o l o c a u s t d a w n y c h , p r z y ja c i e ls k ic h , p r z e d w o j e n n y c h r e la c ji z a w a r ł A r t u r S a n d a u e r w o p o w i a d a n i u R a d io z t o m u Ś m i e r ć lib e r a ła . P o l a k R o m e k p o d p i s u j e v o l k s l is tę i p r z y jm u je f u n k c ję j e d n e g o z e s tr a ż n ik ó w d o z o r u ją c y c h ż y d o w s k i e k o m a n d o , p r a c u j ą c e p r z y g r o m a d z e n i u m ie n i a - p o e k s te r m in o w a n y c h . J e d n y m z w i ę ź n i ó w k o m a n d a j e s t Ż y d - p r z y ja c i e l b o h a t e r a s p r z e d w o jn y . D a w n a p r z y ja ź ń z a m i e n i a się w t y p o w ą r e la c ję m ię d z y k a t e m i o f ia r ą . R o m e k z z im n ą k r w i ą z a b i j a d a w n e g o p r z y ja c ie la :
W z ią ł c h ło d n e żelazo. P o d n ió sł o b c ią ż o n ą n im d ło ń do c zo ła P ugu. [...] K a za łe m ci p rz e cież p o strzelić go, a n ie zastrzelić. R z ec zy w iście ję z y k n iem iec k i zn asz św ietnie! N o p recz z tym ! - z aw o ła ł H ein z u b a w io n y !40
W t e g o t y p u s t r u k t u r a c h n a r r a c y jn y c h to o p r a w c a (S S , N i e m ie c H e in z ) n a r z u c a ś w ia d k o w i w y g o d n ą d l a s ie b ie r o l ę m o r d e r c y . N i e k ie d y t y m o p r a w c ą u k i e r u n k o w u j ą c y m ś w ia d k a b y w a , j a k w P r z y to r z e k o le j o w y m Z o f ii N a ł k o w s k i e j, p o lic ja n t. I n n a
38 H. Grynberg, Dziedzictwo, Londyn 1993, s. 25.
39 S. Wygodzki, W samo południe, [w:] tegoż, Opowiadania wybrane 1956-1962, Warszawa 1963, s. 402. 40 A. Sandauer, Radio, [w:] tegoż, Śmierć liberała, Warszawa 1949, s. 138.
"Ten nie jest z o jc zy zn y mojej...". Polacy i Ż y d z i w zw ierciadle Holocaustu 85
r z e c z , ż e j e g o d z ia ła n ie s p o ty k a s ię z d o b r o w o l n ą c h ę c i ą p o p e łn i e n ia z b r o d n ic z e g o c z y n u p r z e z ś w ia d k a :
S p o d uch y lo n ej p o w ie k i zo b aczy ła, ja k p o lic jan t w y ją ł re w o lw er z fu te ra łu i p o d ał n ie zn ajo m em u . L u d zie [...] w id zieli, ż e n ach y lił się n a d nią. U sły szał strzał i o d w ró cił się ze z g o rszen iem . - Już m o g li lepiej w e zw ać k o g o , a n ie tak, ja k teg o p s a 41.
N ie k ie d y , j a k w e W n ie b o w s tą p ie n iu A d o l f a R u d n i c k i e g o m a m y d o c z y n i e n i a z s y t u a c j ą o d w r o tn ą . S e b a s tia n , m ą ż R a is y , u k r y w a j ą c y s ię w r u i n a c h g e tt a Ż y d , z o s ta je p o s t r z e l o n y p r z e z j e d n e g o z e s tr a ż n ik ó w :
- N ie daj się m ęczy ć c zło w iek o w i - p o w ie d ział K o rb o ń sk i do H o p d a ja - Z ac zą łeś c zło w ie k a to go dokończ. [...] D w aj p o lic jan ci w ró cili z esesm anem . [...] R an n y leżał w starej g arb arn ii i śpiew ał. [...] N iem iec strz elił42.
W t y m s a m y m t e k ś c i e S e b a s tia n , u k r y w a j ą c y s ię w c z e ś n ie j p o a r y js k ie j s tr o n ie p r z e d ś m ie r c ią , j e s t s z a n ta ż o w a n y p r z e z s z m a lc o w n ik ó w , a d a w n a s łu ż ą c a , u k tó r e j p r z e b y w a , ż ą d a , a b y n a ty c h m ia s t o p u ś c i ł m ie s z k a n ie . Ż o n a “ n a n o c z a p r o w a d z ił a g o d o j a k i e g o ś z r u jn o w a n e g o d o m u , g d z ie k t o ś w r z u c i ł m u b u t e l k ę z b e n z y n ą . P o p a r z o n y i w s t r a s z li w y m s ta n ie S e b a s t ia n w r ó c i ł n a u l ic ę H a u k e g o ” 43. P o d o b n y m o ty w b u t e l k i z b e n z y n ą r z u c o n e j w k ie r u n k u Ż y d ó w k i z d z ie c k ie m , s z u k a ją c e j o c a l e n i a j e s t o b e c n y w R e g in ie , R e g i n i e B o r k o w s k ie j t e g o s a m e g o a u to r a . W n a r r a c ja c h te g o t y p u p o t e n c j a l n e o f ia r y d o s k o n a le z d a j ą s o b ie s p r a w ę z w r o g o ś c i o p r a w c y , ś w ia d k a i c z ę ś c i t o w a r z y s z y n ie d o li. R a is a t łu m a c z y M u s z c e :
G d y b y śm y m ie li w ro g ó w ty lk o w N ie m c ac h , m o g lib y śm y się b ro n ić n a w et w ted y , g d y b y śm y m ie li w ro g ó w w N ie m c ac h i P o lak ach , ale p o m y śl ilu Ż y d ó w p ra cu je w G estapo. Je d e n d ru g ieg o w y d a je 44.
P o w o je n n e m o r d e r s tw a o c a la ły c h ż y d o w s k i c h o f i a r m o ż n a w tej o p ty c e tr a k to w a ć j a k o d a ls z y c ią g H o lo c a u s tu . M o ty w t e n j e s t b a r d z o c z ę s ty w lite r a tu r z e i j e g o k w i n t e
s e n c ją m ó g łb y b y ć n a s tę p u ją c y f r a g m e n t N a r o ż n e g o d o m u z w ie ż y c z k ą H a n n y K ra ll: R o tó w n a p rz eż y ła i p o w o jn ie zg ło s iła się p o n ależn o ść z a zajęty dom . W ręczo n o jej część p ien ięd zy , re sztę m ia ła od eb rać p ó źn iej, k to ś zao fe ro w a ł się od w ieźć j ą z p ie n ięd z m i do p o c ią g u i słu ch po R o tó w n ie zag in ął, n ik t jej w ięcej n ie z o b ac z y ł n a oczy. N o jlic h też w ró cił, ra ze m z kolegą. S pytał c zło w iek a, k tó ry z a ją ł je g o do m , czy ch ce z a p łacić i zostać: je ś li n ie, to o n N o jlic h p o sz u k a sobie innego kupca. C z ło w iek , któ ry zajął d o m o d p arł, ż e się zastan o w i. N o jlic h z ko leg ą, p o w ie d zieli, że w ró c ą n azaju trz i p o szli n a w ieś. N ie w ró c ili n ig d y 45.
41 Z. Nałkowska, Przy torze kolejowym, [w:] tejże, Medaliony, Warszawa 1946, s. 48.
42 A. Rudnicki, Wniebowstąpienie, [w:] tegoż, Niekochana i inne opowiadania, Warszawa 1976, s. 145-146. 43 Tamże, s. 138.
44 Tamże, s. 125.
T e n o p is w y d a r z e ń m a p r z e d e w s z y s tk i m w a l o r lite r a c k i, w d r u g ie j k o l e j n o ś c i d o k u m e n t a c y j n y , a le j a k o h is to r y c z n y k o m e n t a r z m o ż n a b y p r z y to c z y ć p r a c ę K r y s ty n y K e r s te n , p o d a ją c e j, ż e n a p r z y k ła d w o k r e s ie o d m a r c a d o s i e r p n ia 1 9 4 5 r o k u z g in ę ł o w t a k i c h o k o l ic z n o ś c i a c h o d 8 1 - 1 5 0 o s ó b 46. W i n n y m o p o w i a d a n i u H a n n y K r a ll p o d t y tu ł e m Ż a l tło r a b u n k o w e z a s tą p io n e z o s ta ło p o l it y c z n y m , z w i ą z a n y m z e s te r e o t y p e m Ż y d a - k o m u n is ty , p o p i e r a ją c e g o p o w o j e n n ą w ła d z ę . A le m o g ło t e ż c h o d z ić o “ u c is z e n ie ” n ie w y g o d n y c h , z p u n k t u w i d z e n i a ś w ia d k ó w , o f i a r H o l o c a u s tu , k tó r e p r z e ż y ły :
P o n a d d w a ty siąc e Ż y d ó w b y ło w L eżajsk u . P rzeży ło kilkunastu. W lu to w ą noc czter dziesteg o piąteg o ro k u p rz y szli p a rty z an c i, zaa ta k o w a li trzy d om y i w y c o fali się z a San. [...] W d o m ac h ty c h m ie sz k ali Ż ydzi. [...] O śm iu p o ch o w an o n a c m en tarzu n a G órnej. O n i to , n ie L e jb u ś K atz, b y li o statn im i Ż y d am i p o c h o w an y m i w L e ż a js k u 47.
T e n z a p is p is a r k i, w y s tę p u ją c e j t u b a r d z ie j w r o l i d z ie jo p is a , m a c h a r a k te r b a r d z ie j d o k u m e n t a r n y , n iż lite r a c k i. O d p o w ia d a o n j e d n a k w i e l u ś w ia d e c t w o m te g o r o d z a j u tr a g e d ii z a w a r t y c h w p r a c a c h h i s to r y k ó w . J a k z a u w a ż y ła K e r s te n :
P o c z u cie o d o so b n ien ia i z ag ro żen ia , ta k p o w sze ch n e w śró d Ż y d ó w , n ie b y ło w y o lb rz y m io n ą reak cją. N ie m a ła część lu d n o ści polsk iej o d n o siła się n ierzad k o w ręcz z w ro g o ś c ią do p o w ra ca ją c y c h Ż ydów . [...] Ż y d zi g inęli dlateg o , ż e b y li Ż y d am i, ż e w ró cili z n ieb y tu - ich ju ż prz ec ie ż m iało n ie b y ć 48. W c z ę ś c i p r z y to c z o n y c h t u c y ta tó w , u t r z y m a n y c h w k o n w e n c j i f i k c j i lite r a c k ie j z w r a c a u w a g ę p r z e m ie n n o ś ć r ó l to ż s a m o ś c i ś w ia d k a i o p r a w c y . N a r r a c j a , k t ó r a m o g ła b y b y ć z a k w a l if i k o w a n a w o d b i o r z e c z y t e l n i c z y m j a k o o s k a r ż y c ie ls k a , p r o w a d z o n a j e s t z p u n k t u w i d z e n i a o f ia r y . D r u g ą c e c h ą c h a r a k te r y s t y c z n ą ta k ie j n a r r a c ji j e s t o d c z ł o w i e c z e n i e o f ia r , m a ją c e t u g ł ę b s z y s e n s o n t o lo g i c z n y i e p is te m o lo g ic z n y . W e d ł u g c y to w a n e g o p r z e z B a u m a n a H e r b e r t a K a lm a n a , o p o r y m o r a ln e w o b e c g w a ł tu i o k r u c ie ń s t w a m a le ją , j e ś l i g w a ł t j e s t a u to r y z o w a n y , d z ia ł a n i a z r u ty n i z o w a - n e , o f ia r y g w a ł tu o d c z ł o w i e c z o n e 49. J e d e n z b o h a te r ó w S z e k s p i r a R u d n ic k ie g o z w r a c a s ię w t e n s p o s ó b d o n a r r a to r a , c y tu ją c u p a d la j ą c y , p o n i ż a j ą c y i r e if ik u ją c y o f ia r y j ę z y k ś w ia d k a .
P ro s zę pana! Ja k o ni tam ginęli! [...] P y ta łe m o ojca. O d p o w ied zian o m i, ż e p o sz e d ł do p ieca. P y ta łe m o a d w o k ata H olendra. O d p o w ied zian o m i, ż e do p ie c a z c a łą rodziną. O k o g o k o lw ie k z ap y tać o d p o w ied ź ta sam a: do p ie c a !50
Z p o d o b n y m u r z e c z o w ie n i e m m a m y d o c z y n i e n i a w p r z y p a d k u m o n o lo g u b o h a te r a W z l o t u J a r o s ł a w a I w a s z k ie w ic z a , r e la c j o n u j ą c e g o n a r r a t o r o w i p o n i ż a j ą c ą 46 K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm..., s. 107-109.
47 H. Krall, Żal, [w:] tejże, Dowody na istnienie, Kraków 2000, s. 31. 48 K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm..., s. 107-109.
49 Z. Bauman, Zagłada i nowoczesność, s. 44.
